Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6
Yüklə 17,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
iki dəfə döyüşdüm». A ltı çub soğdak tapa s ü lə d im iz (K T ş 31) «Altı hissəli soğdaklara qarşı qoşun çəkdik». A ltu n y ış üzə kab ışa lım Ç l 20) «Altun m eşəli dağlarınm üzərinə basqm edək». Tün y a zı konayın (KTc 6-7) «Tün düzünə qonaq». O tu zya şım a B esb a lık tapa sülədim (B K ş 28) «Otuz yaşım da Beşbahka qarşı qoşun çəkdim ». 3. Adlıq hal təsirlik hal m övqeyində çıx ış edir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ləsirliic hal m övqeyind ə çıxış edən adhq halla qeyri-m üəyyən (şəkilçisiz) təsirlik hah qarışdırmaq olm az. Lakin qədim türk yazısı abidələrinin dilini araşdırmaqla m əşğul olan bəzi dilçilər şək ilçisiz təsirlik haldakı isim lə adhq haldakı isim arasında heç bir fərq görmür və şəkilçisiz təsirlik halda işlənən sözləri adlıq halda işlən ən söz kimi təqdim edirlər; m əsələn: akademik A .N .K o n o n o v hər yerdə qeyri-m üəyyən təsirlik halda işlənən sözləri adlıq halda işlənən söz hesab edir.' Abidələrin dilində hal şək ilçisi qəbul etm əyən belə isim lər türk dillərinin qrammatik qanunlarına görə m ütləq təsirlik hal şəkilçisi qəbul etməlidir. B e lə ki, xüsusi isim lər, şə x s əvəzlikləri, ikinci v ə üçüncü növ təyini söz birləşm ələri fellər tərəfindən idarə edildikdə müasir türk dillərində m üəyyən təsirlik halda işlən ü , qədim türk yazısı abidələrinin dilində isə isimlər bu m övqedə çıx ış etdikdə təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmir; m əsələn: K e m k e ç ə ç ik tapa sü ləd im (B K ş 26) « K em çaymı keçərək çiklərə qarşı qoşun çəkdim ». Y in çü ü g ü z k e ç ə Təm ir kapığka tə g i sülədim (K T c 3-4) «İnci ' Eax: A.H.KoHOHoe. rp o M M a m u K a H s tiK a m m pK C K U x p y H u n e c K u x n o M S im - HUKoe VlI-IXee. MocKea, 1980, c. 150-151. 443 çaymı keçərək Dəmir qapıya təki qoşun çəkdim ». T ürk bodım ölürəyin, uru ğ sm ta ym (K T ş 10) «Türk xaiqmı öldürək, nəslini m əh v edək». A k Tərm əJ keç ə oğraklatdım (T 25) «A ğ Tərm əli keçərək düşərgə saldırdım». K ö g m ən aşa k ırk ız y jrirjə tə g i sü iəd im (K T ş 17) «K ögm əni aşaraq qırğız yerinə təki qoşım çəkdim » v ə s. Q ədim türk yazısı abidələrinin diiində eyni tipli ifadələrdə işlənən söz bəzən təsirlik hal şəkilçisi ilə, bəzən bu şək ilçi olmadan işlənir. M üqayisə et; E k in ti Işbara Yam tar b o z a 1 1 ğ b i n i p t ə g d i (K Tş 33) «Ekinci d əfə Işbara Yamtarın boz atmı minib hücum etdi» v ə Üçinç Y əgin S ilig bəgin ke d im lig t o r 1 ğ a t b i n i p t ə g d i (K Tş 33) «Üçüncü dəfə Y əg in Silig bəyin y əh ərli kəhər atmı minib hücum etdi». 4. A dlıq hal yerlik hal m övqeyində çıxış edir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində adhq hal başqa hallara nisbətən yerlik hal m övqeyində daha çox çıxış edir; m əsələn: Ü zə k ö k tetjri, asra y a ğ ız y ir kılm tukda ekin ara k is i oğh kılıtjm ıs (K Tş 1) «Ü stdə mavi göylər, aşağıda qonur yer yarandıqda ikisinin arasmda insan oğlu yaranmış». Ö tü k ə n y ir olurıp arkış-tirkiş ısar, k ə tj buQığ y o k , Ö tükən y ış olursan, betjgü il tuta olurtaçı sən, türk bodun, to k (K Tc 8) «Ötükən yerində oturub karvanlar göndərsən, h cç bir dərd yox, Ötükən m eşəli dağlarmda otursan, əbədi el tutaraq oturasısan, türk xalqı, tox». M ağı K urğan kışlap yaznja oğuzğaru sü ta şıkd ıım z (KTşm 8) «Mağı Kurqanda qışlayıb yazda oğuzlara qarşı qoşunla sərhədi aşdıq». S ə k iz y e t- m işy a şım öltim (Y 41) «Altmış səkkiz yaşımda öldüm» v ə s. 5. Adhq hal çıxışhq hal m övqeyində işlənir. Qədim türk yaztsı abidələrinin dilində, xüsusən türk yazısı abidələrinin ən qədim i olan Y enisey kitabələrində adhq hal tez-tez çıxışlıq hal m övqeyində işlənir; m əsələn: K ünim , kadaşım , yıta, adırıltım (Y 3) «Arxadaşımdan, dostumdan, əfsus, aynldım». ...küdəgülərim , kız-kəlinlərim bögm ədim (Y 3) « ... kürəkənlərim dən, qız-gəlinlərim dən doymadım». Siz, elim, kanım bögm ədim (Y 10) «Sizdən, elim dən, xanımdan doy- madım». 6. Adhq hal alət-birgəlik halı m övqeyində çıxvş edir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində söz adət-birgəlik halmın şəkilçisini qəbul etm ədən, adlıq halda cüm lənin tərkibində alətlik qrammatik mənasmda işlənir; m əsələn: B odunığ igidəyin tiyin, yırağaru oğuz bodun tapa, ilg ərü kıtay, tatabı bodun tapa, birigərü tabğaç tapa uluğ sü e k i y e g irm i sürjüşdüm (K T ş 28) «Xalqı yüksəldim deyə, şimala oğuz xalqma qarşı böyük qoşunla on iki d əfə döyüşdüm». M ağı K urğan kışlap yazıQa oğuzğaru sü ta şıkdım ız (K T şm 8) «M ağı Kurqanda qışlayıb yazda oğuzlara qarşı qoşunla sərhədi aşdıq». Hər iki cüm lədə sü «qoşun» sözü adlıq halda işlənir, lakin «qoşunIa» alot-birgəlik halı mənasını ifadə edir. Y iy əlik halı. Qədim türk yazısı abidələrinin diiində yiyəlik hal, bütün türk dillərində olduğu kimi, ikinci v ə üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin düzəldilm əsində iştirak edir, söz birləşm əsinin birinci tərəfı olur. Y iy əlik hal iki əşya arasmda m ənsubiyyət və ya sahiblik anlayışı ifadə edir. Türk dillərinin qrammatik quruluşuna aid yazılm ış əsərlərdə yiyəlik hal yekcins hal, kimi təsvir edilir. Azərbaycan dilində, istər tarixən, istərsə müasir qrammatik normalara görə, yiyəlik hahn iki şəkli təşəkkül tapmışdır: m üəyyən (hal şəkilçisi qəbul edən) və qeyri-m üəyyən (hal şəkilçisi qobul ctm əyən) yiyəlik hal. Digər türk dillərində də y iy əlik hahn bu tipləri işlənir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilindo də y iyəlik hahn m üəyyən və qcyri-m üəyyən şəkilləri mövcuddur, lakin abidələrin dilinin tədqiqatçılan y iy əlik halmm belə iki şəkildə işlənm əsinin fərqinə varmamış və y iy əlik hal şəkilçisi olmayan, amma ikinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfı kimi çıxış cdən isim km adhq halda duran söz kimi qəbul etm işlər. Azərbaycan dilinin qrammatikasma aid yazılm ış əsərlərdə yalnız son zamanlar ismin yiyəlik hahnm m üəyyən v ə qcyri- m üoyyən şəkillərinin olduğu göstərilir. H ələ vaxtilə V .V .R adlov göstərm işdi ki, göytürk Orxon- Y cniscy yazısı abidələrinin dilində işlənən y iy əlik hal türk dillərinin cənub qrupunda işlənən y iyəlik hala tamamilə uyğundur. l . M ü ə y y ə n y i y ə l i k h a l . İsim m ü əy y ən y iy əlik halda qrammatik cəh ətd ən formalaşır, yən i hal şə k ilç isi qəbul edir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin y iy ə lik hah sam itlə bitən sözlərdə -ıtj, -itj, saitlə bitən sözlərdə -nıij, -nir) şəkilçiləri ilə ə m ə lə gəhr. A bidələrin dilində saitlərin dodaq ahəngi z ə if olduğu üçün bu şəkilçiiərin dodaq ah ən g in ə rast g əlm ək olmur. Q ədim türk yazısı abidələrinin diHndə yiy əlik halda olan isim m üstəqil işlənm ir, təyini söz birləşm əsi təşkil etdiyi özündən sonra gələn sö zlə həm in sözün hansı halda durmasmdan asılı olaraq, cüm lənin m üxtəlif üzvü olur; m əsələn : Ə(J ilk i Tadıkın Ç un ij b o z ahğ binip təgdiÇ iLT ş 32) «Ə n ə w ə l Tadıkm Çurun boz atmı minib hücum etdi» (vasitəsiz tamamlıq). Üçinç Y əgin S ilig bəgin k e d im lik torıq a t binip /ə^t/y(K T ş 33) «Üçüncü d ə fə Y əg in S ilig bəyin yəhərli kəhər atmı minib hücum etdi» (vasitəsiz tamamhq). B ayırkım ıtj a k adğırığ udlıkın sıyu urtı (K T ş 36) «Bayırkupun ağ ayğırmm ayağmı smdırdı» (vasitəsiz tamamhq). O lurıp tü rk bodunnj ilin, törüsin tuta bırmis, ıtı b irw is ş 1) «Oturub türk xalqmın elini, qanımunu yaratmış, düzəltm iş» (vasitəsiz tamamlıq). Y əlm əsin m ə n itj ər anta basm ış (M Ç 24) «Avanqarlını m ənim döyüşçülərim onda basmış» (mübtəda). T o ku z oğuz m ə n itj bodunım erti(B K . ş 29) «Doqquz oğuzlar m ənim xalqım idi» (xəbər). B izitJ sü atı turuk, azukı y o k ertı (K T ş 39) «B izim qoşunun atı arıq, ərzaqı yox idi» (mübtəda) v ə s. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində bəzən y iy əlik hal şəkilçisində burun Q samiti ə v ə zin ə adi n samiti işlənir; m əsələn: Ü zə k ö k teljri, asra ya ğ ır y ir kılm tukda ekin ara k isi oğlı k ılın m ıs (K T ş 1) «Üstdə m avi göylər, aşağıda qonur yer yarandıqda ikisinin arasında insan oğlu yaranmış». Yağm başı yo rıyu kəIti{}A Ç 18) «Yağının avanqardı yürüyərək gəldi». Bu cüm lələrdə y iy əlik halda işlənən e k i və ya ğ ı sözləri saitlə bitdiyi üçün onlara -nitj və -nıtj şəkilçiləri bitişm əli idi. Görünür, türk dillərinin inkişafınm O rxon-Yenisey dövründən əv v əl y iy əlik halı n samiti ilə ə m ə lə gəlirm iş və abidələrin dilində bımun qahğı qalmışdır. Qeyd etm ək lazımdır ki, abidələrin dilində bir sıra hallarda ikinci şəx s m ənsubiyyət 4 4 6 şəkilçisi qəbul etm iş isim lər hallanarkən y iy əlik halda -ıtj, -iij şəkilçisi -m, -in şəkilçisinə çevrilir, yəni burun samiti ağız samitinə çevrilir; m əsələn: A nta ğıtjm üçün ig id m iş kağanıljm sabın alm atın y ir sayu bardığ (K T c 8-9) «BeIə olduğun üçün (səni) yüksəltm iş xaqanmm sözünü almadan yer boyu getdin». Görünür, burada dissim ilyasiya hadisəsi fəaliyyət göstərir: iki burun samitinin tələffüzü çətinlik törətdiyi üçün birincinin təsiri ilə ikinci sadələşmişdir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin yiy əlik halmm -ğ, -g, -ığ, -ig şəkilçisi ilə də yarandığı m üşahidə edilir; m əsələn: Türk bodunığ atı, k ü s ü y o k bolm azun (K T ş 25) «Türk xalqmın şöhrəti m əh v olm asm ...» A n ta ötrii titg is , karlukığ tabarm alıp, ebin y o lıp barmts, ebim ə tü sm is (MÇ 29) «Ona görə türgişlərin, karlukların malmı ahb, evini dağıdıb getm iş, evim ə qayıtmışam». ... a k a d ğ ın ğ udlıkın sıy u urtı (K T ş 36) «A ğ ayğırın budunu sındırdı». Türk bodum ğ tirilip il tu tstkttjm bunta urttm (K T c 10) «Türk xalqının toplamb el yaratmasmı buna vurdum» v ə s. B e lə bir fakt maraqhdır ki, qədim türk yazısı abidələrinin dilində m üəyyən yiyəlik hal qeyri-m üəyyən y iyəlik hala nisbətən çox az işlənir. 2. Q e y r i - m ü ə y y ə n y i y ə l i k h a l . Qədim türk yazısı abidələrinin dilində qeyri-m üəyyən yiy əlik hal, adlıq hal kimi, heç bir şəkilçi qəbul etmir. Buna görə də qcyri-m üəyyən yiy əlik halda işlənən ism i ayrılıqda götürdükdə o, adlıq halda işlənən isimdən heç bir əlam əti ile fərqlənmir. Adlıq və qeyri- m üəyyən yiyəlik halda işlənən isim ləri fərqləndirmək üçün sonuncunu söz birləşm əsində götürmək lazımdır. Qeyri- m üəyyən y iyəlik halda işlənən isim ikinci növ təiyni söz birləşm əsinin birinci tərəfi olur və qoşulduğu sözlə, həm in sözün ism in hansı halını qəbul etm əsindən asılı olaraq, cüm lənin m ü x təlif üzvü kimi çıx ış edir; m əsələn: Tabğaç atlığ süsı bir tüm ən a r tu k ıy e ti b ilj sü g ilk i kü n ölürtim (B K c 1) «Tabğaç atlı qoşununu - on yeddi minlik qoşunu birinci gün öldürdüm». Terjri k ü ç bertük üçün ka ijım kağan sü si böri tə g erm is (K T ş 12) «Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanm qoşunu qurd təki im iş». Ü zə k ö k tei]ri, asra y a ğ ı z y t kılıntukda ekin ara k is i oğlı k ılm m ıs (K T ş 1) « Ü std ə m avi göylər, aşağıda qonur yer yarandıqda ikisinin arasmda insan oğlu yaranmış». S ü başı tn ə l kağan - Tarduş şa d barzun (T 31) «Qoşun başı İnəl xaqan - Tarduş şadı getsin». T ü rk bodun atı, k ü s i y o k bolm azun (KTş 25) «Türk xalqm m şöhrəti m ə h v olmasm» v ə s. Y ö n lü k hal. Tədqiqatçılar qədim türk yazısı abidələrinin dilində iki qohum halm - yönlük v ə istiqamət hallarmm olduğunu göstərirlər. A b id ələrin dilində yönlük hal -a, -ə, -ya, -yə, -ğa, -gə, -ka, -kə, -rja, -ıjə şəkilçilərindən biri ilə düzəlir. Bunlardan -a, -ə h əm sam itlə bitən isim köklərinə, həm də m ən su biyyət şək ilçisi qəbul etm iş isim lərə, -ya, -yə yalmz istiqamət, yer, c ə h ə t adı bildirən isim lərə, -ğa, -gə, -ka, -kə yalnız isim köklərinə, -(]a, -Qə isə təkcə m ənsubij^ət şəkilçisi qəbul etm iş isim lərə birləşir. Y enisey kitabələrində -ka, -kə şək ilçisi m ən su b iy y ət şə k ilç isi qəbul etmiş sözlərə də bitişir. Q ədim türk y a zısı abidələrinin dilində ismin yönlük hah hərəkətin başlandığı v ə bitdiyi yeri, hərəkətin yönəldiyi şəxsi, zamanı, h ab elə səb əb v ə m əq səd in i bildirmək üçün işlədilir; 1. Y ön lü k hal h ərək ətin başlandığı v ə ya bitdiyi yeri bildirir; m əsələn : S ə lə ljə k ə tə g i çərig itd i {U Ç 16) «Selenqaya təki qoşun göndərdi». İn Ö z Inançu B esbalıka barırman (HT 7) «İn Ö z Inançu - B eşbalıka gedirəm ». B ə riy ə Tabğaç bodunyağı erm is, yaraya B a z kağan to k u z o ğ u z b odunyağı e r m is iy ^ ş 14) «Cənubda tabğaç xalqı y a ğ ı im iş, şimalda Baz xaqanm doqquz oğuz xalqı yağı im iş». E d g ü iliijə k ə n tü yaQ ıItığ (KT ş 23) «G özəl elin ə özün x ə y a n ə t etdin». K əlü rtim ö k türk bodumğ ö tü k ə n y ir k ə (T 17) «Türk xalqm ı Ötükən yerinə gətirdim». K urığaru T əm ir ka p ığ ka tə g i sü lə y ü birm is (KT ş 9) «Dəmir qapıya təki qoşunla getm iş». İlg ərü K adırkan yışka təgi, kiru T ətnir ka pığka tə g i ko n tu rm ış (K T ş 2) «Şərqə Kadırkan meşəli dağlarmadək, qərbə D əm ir qapıyadək yerlədirmiş» v ə s. 2. Y ön lü k hal h ərek ətin yönəldiyi şəx si bildirir; məsələn; Tabğaç kağanka k ö rm is (K T ş 7-8) «Tabğaç xaqanma tabe olm uş». Tabğaç kağanka y a ğ ı bolm ıs (KT ş 9) «Tabğaç xaqanma yağı olm uş». K a/Jım kağanka başlayu B a z kağanığ balba! t i k m i s i ^ l ş 16) «Atam xaqana başda B az xaqanı balbal qoymuş». NəlJ y ıls ığ bodunka olurm adım (K T ş 26) «H ey şeyi olmayan xalqa (xaqan) oturdum». B ilg ə T on yu ku k - balja aydı (T 31) «B ilgə Tonyukuk - m ənə dedi». K im k ə ilig kazğanur m ən (K T ş 9) «K im ə eli qazanıram?» v ə s. 3. Yönlük hal hərəkətin yönəldiyi obyekti bildirir; m əsələn: N ətj n ə lj sabım ersər, beljgü taşka urtım (K T c II) «Hər no sözüm vardısa, əbədi daşa vurdum». B ö d kə körigm ə bəglər, g ü ya tjıltm açı s iz { K J c 11) «Taxta baxan bəylər, axı yanılasısımz». B ö d kə özüm olunp ağır törüg tört bulw jdakı bodunğa itdim (B K T ş 2) «Taxta özüm oturub dörd tərəfdəki xalq üçün bunca ağır qanun yaratdım» v ə s. 4. Yönlük halda işlənən isim zaman bildirir; m əsələn: OI ödkə k u l ku llığ bolm ıs idi». B ir yılka tört y o lı süljüşdim (B K ş 30). «Bir ildə dörd yol döyüşdüm». K cy y ılk a yo rıd ım (MÇ 9). «Qoyun ilində qoşun yürütdüm». K ü l tigin kcy y ılk a y iti y ig irm ik ə uçdı (K T şm ş) «KüI tigin qoyun ili aym on yeddisində uçdu (öldü)». B ir y ılk a biş y o h sü tjü şd im iz (K T şm 4) «Bir ildə beşə d əfə döyüşdük». K ıl tigin y iti o tu z yaşıtja ka rlu k bodun erür barur erikli y a ğ ı boltı (KT şm I). «K ül tiginin iyirmi ycddi yaşında kariuk xalqı fıravan yaşadığı halda yağı oIdu». Ü ç yetm iş yaşım ka adırıldım (Y 3). «Altm ış üç yaşımda ayrıldım (öldüm)» və s. 5. Yönlük halda işlənən işim səbəb v ə m əqsəd bildirir; m əsələn; S ücig sabıija, y ım şa k ağısnja arturıp üküs, türk bodun, öltig (K T ş 6) «Şirin dilinə, yumşaq h əd iyyəsin ə aldanıb, türk xalqı, çoxluca öldün». N ə k ə tə zər b iz üküs tiyin , n ə k ə korkur biz, a z tiyin (T 38-39) «ÇoxdurIar deyə nə üçün qaçırıq, azıq deyə n ə üçün qorxuruq» v ə s. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük halda düran söz m ənasm a görə ismin başqa hallarmm m övqeyində də işlənir. Abidələrin dilində yönlük halda duran ismin aşağıdakı hallann yerində işlənm əsi m üşahidə edilir: I. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük hal ən çox yerlik halm m övqeyində çıxış edir; m əsələn: K ü l tigin y itı o tu z ya şılja kariuk bodun erür birur erikli ya ğ ı boltı (KT şm 1) 449 «K üI tiginin iyirmi yeddi yaşm da karluk xalqı firəv an yaşadığı halda yağı oIdu». A ltı o tu z yaşım a ç ik bodun k ır k ız b irlə yağı boltı (B K ş 26) «İyirmi yeddi yaşımda çik xalqı qırğızlarla yağı oldu». O tu z yaşıw a B eşh a h k tapa sülədim (B K ş 28) «Otuz yaşım da Beşbahka qarşı qoşun çəkdim». S ə k iz y e g ir m i yaşım a altı çub so ğdak tapa sü lədim (B K ş 24-25) « 0 n sək k iz yaşım da altı tayfah soğdaka qarşı qoşun çəkdim». B isin ç a y a ltı otuzka sütjüsdim (M Ç 29) «Beşinci aym iyirmi altısm da döyüşdüm » və s. 2. Q ədim türk yazısı abidələrinin dihndə yönlük hal çıxışhq hal m əqam m da işlənir; m əsələn: K u rıya k ü n batsıkdakı Soğd, B ərçəkər, B ukarak ulus bodunta N ə lj səijü n o ğ u l tarkan k ə Iti(K T ş 12) «Q ərbden günbatandakı Soğd, B ərçəkər, Buxara dövləti xalqm dan N ən sənün oğul tarkan kəldi». Te/Jri elim kə bökm ədim (Y 3) «M üqəddəs elim dən doym adım ». Kanım ka, elim kə bökm ədim (Y 8) «Xanımdan, elim dən doymadım». K u yd a kunçuyum ka a d m ld ım (Y 8) «Evdə arvadımdan ayrıldım» və s. 3. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük yal alət- birgəlik hah m əqam ında işlənir; m əsələn: Y azıtja o ğ u z tapa sü ləd im (B K ş 31-32). «Y aza doğru oğuzlara qarşı qoşun çəkdim » (m üqayisə et: O tuz artukı səkiz yaşım a kışın kıta^ tapa sülədim (B K c 2) «Otuz səkkiz yaşımda qışda kıtaylara qarşı qoşun çəkdim »). ...tabğaçka bunça süljüsip alpın, ərdəm in üçün İdi bunça tutdı (K T 12) «... çinlilərlə bu q ədər döyüşüb igid olduğu üçün, cəsur olduğu üçün şöhrəti çox yüksəldi». M ağı K urğan kışlap yazır^a oğuzğaru sü taşıkdım ız (K T şm 8) «Mağı K urqanda qışlayıb yaza doğru oğuzlara qarşı qoşunla sərhədi keçdik». B ir o tu z yaşıtja Çaça səljü n kə sü ijü şd im iz (K T ş 32) «İyirmi bir yaşında Çaça sənünlə döyüşdüb) v ə s. 4. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük hal xalis qram m atik hallann m övqeyində də işlənir. A bidələrin dilində yönlük hahn təsirlik hal m övqeyində işlənm əsinə tez-tez təsadüf edilir; m əsələn: Oğlanım, ərdə m arım ınça bol, kanka tap, katığlan (Süci) «Oğlanım, igidlikdə m üəllim im cə ol, xan tap, m öhkəm lən». Ö rünə tü tü k ə r ərd əm i üçün elim ə tapdım (Y 46) «Önünə tutuk çox igid olduğu üçün elim i tapdım ». T o kız yaşda Toğlığkanka tapdım (Y 54) «Doqquz yaşda T oğhq xanı tapdım» və s. 5. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində nadir hallarda yönlük hahn yiyəlik hal m övqeyində də işlənm əsinə təsadü f edilir; məsələn: Tetjri e lim k ə e lçisi ertim ( Y l) «M üqəddəs elimin elçisi idim». İstiqamət hah. Bu hal yönlük halm , bir növ, şəkilçisinə görə inkişaf etmiş formasıdrr. İstiqam ət hah qədim türk yazısı abidələrinin dilində yalnız hərəkətin istiqam ətini bildkir və hərəkət mənası ifadə edən fellər tərəfindən idarə edilir. Hal və vəziyyət bildirən fellərin istiqam ət hahnda işlənən isim ləri idarə etməsi abidələrin dilində m üşahidə edilm əm işdir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin istiqam ət h ah -ğaru, -^öni (isim kökündən sonra işlədilir), -ijaru, -ijərü {m^dvı- subiyyət şəkilçisindəni sonra artırıhr), -Qar (yalnız əvəzliklərə artırıhr), -ru, -rü və -ra, -rə şəkilçiləri vasitəsilə düzəlir. Türkoloqlarm böyük əksəriyyəti bu fıkirdədirlər ki, -ğaru, -gərü şəkilçisi ismin yönlük hahnm -ğa, -g ə şəkilçisi ilə istiqam ət hahnın -ru, -rü şəkilçisinin birləşm əsindən törəm işdir. Onda belə bir m əsələ qaranhq qahr: -ru, -rü şəkilçisi təklikdə istiqam ət hahnm m ənasını ifadə edə bilirdisə, onda elə həm in m ənanı ifadə etm ək üçün onun yönlük hah n -ğa, şəkilçisi ilə birləşm əsinə nə ehtiyac vardı? Ü m um iyyətlə, bu ehtim al dilin daxili inkişaf qanunlannın m əntiqinə ziddir: dil həm işə sadələşm əyə doğru inkişaf edir. D ildə m üəyyən bir m ənanı (qramm atik mənanı) ifadə etm ək üçün qram m atik vasitə varsa, dil heç vaxt həm in qram m atik mənam ifadə etm ək üçün ə w ə lk i qram m atik vasitəni onun üzərinə başqa bir qram m atik m əna ifadə edən qrammatik vasitə artırmaqla m ürəkkəbləşdirm əz. Dil belə m ənasız m ürəkkəbləşm əyə heç vaxt yol vermir. Dil m ürəkkəbləşm əyə o vaxt yol verə bilər ki, m ürəkkəbləşm ə qram m atik mənanı dəqiqləşdirm əyə xidm ət etsin. N əzərdən keçirilən təsadüfdə heç bir dəqiqləşdirm ə yoxdur; -ru, -rü şəkilçisi də, -ğaru, -gərü şekilçisi də istiqam ət m ənası ifadə edir. Q eyd etm ək lazımdır ki, -ru, -rü və -ra, -rə şəkilçiləri daşlaşm ış şəkildə m üasir Azərbaycan dilində mühafızə edil- m işdir. Bunlardan birinci şəkilçi sözə istiqamət, ikinci şəkilçi m əkan anlayışı verir, M əsələn, bəri = bə + r i sözünü götürək. Ehtim al ki, ikinci şəkilçi qədim türk yazısı abidələri dövründən əvvəl (çünki O rxon-Yenisey kitabələrində bu söz artıq bəri şəklində təşəkkül tapmışdır) bu söz ben (m ən) + rü (istiqamət hal şəkilçi) kim i olmuş və «m ənə tərəf» anlayışı ifadə etmişdir. «M ənə tərəf» anlayışı isə «bəri» anlayışma ekvivalentdir. Geri sözü haqqm da da bunlan dem ək olar. İçrə sözü iç + rə (güman edilən yerlik hal şəkilçisi) hissələrindən ibarətdir. -ra şəkilçisi daşlaşm ış şəkildə zam an və m əkan bildirən sözlərdə qalmışdır; m əsələn: sonra sözü son + ra (güman edilən yerlik haİ şəkilçisi), ara sözü a + ra (güman edilən yerlik hal şəkilçisi) hissələrind ən əm ələ gəlmişdir. H ələ türk dillərinin Orxon-Yenisey abidələri dövründə -ra, -rə sözdüzəldici şəkilçiyə çevrilmişdi. Bu şəkilçi vasitəsilə yer anlayışı bildirən isim lərdən z ə rf düzəlirdi; məsələn: tış/ta ş- tışra/taşra «bayır», iç - içrə, ö lj ~ ötjrə, as - asra «aşağıda». B una görə də türk dillərinin h ələ Orxon-Yenisey inkişafı dövrü üçün bu şəkilçıni yerlik hal şəkilçisi (lokaliv hal şəkilçi) hesab etm ək olmaz. M üasir Azərbaycan dilində -ğaru, -gərü şəkilçisinin daşlaşm ış şəkildə m üxtəlif variantlarma rast gəlmək olar; m əsələn: ir ə li < ilərü, yuxarı < yukğaru, dışarı < dışğaru < tışğaru. A zərbaycan dilinin qərb qrupu dialektlərində: af]arı. Bu tipli sözlər artıq müasir Azərbaycan dilində z ə rf hesab edilir. İstiqam ət hah şəkilçisinin təkcə əvəziiklərə bitişən variantı olan -tjar şəkilçisi, şübhəsiz ki, -ijaru şəkilçisinin sonuncu saiti düşmüş variantıdır; m əsələn; A ijar adınçtğ bark ya ra tu rtm (K T c 12) «Ona adına layıq sərdabə yaratdırdım». A ija ry a tıp b ira th ğ barrnıs(Y 24) «Orada yatıb bir atlı getmiş». Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində -ğaru, -gərü şəkilçisi, bir növ, ikili xasiyyət daşıyır. Bu şəkilçi istiqamət anlayışı yaratm aqla yanaşı, yeni söz yaratmağa da xidm ət edir. A bidələrin dilində bütün coğrafı e ə h ə tlə rh adları bu şəkilçinin yaratdığı sözlərlə ifadə edilir: i/gərü (K T c 2) «şərq», birigərü (KT c 2) «cənub», kurığaru (K T c 2) «qərb», yırağaru (K T c 2) «şimal», kün ortusıljaru {K.T c 2) «cənub», tün ortusıQaru {YH c 2) «şimal». Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində istiqam ət halı hərəkətin yönəldiyi istiqaməti bildirir; m əsələn: O ! yerg ərü barsar, türk bodun, öltəçisən (K T c 8) « 0 yerlərə getsən, türk xalqı, öləsisən». M ağı K urğan kışlap ya zılja oğuzğaru sü taşıkdım ız{Y J[ şm 8) «Mağı K urqanda qışlayıb yazada oğuzlara qarşı qoşunla sərhədi keçdik». Tabğaçğaru K un ı sətjü n ig ıdm ıs, kıtayğaru Totjra S əm ig tdm ıs (T 9) «Tabğaça K um sənüni göndərmiş, kıtayların yanma Tonra Səm i göndərm iş». Ö fjrə türk kağanğaru süləlim , - tim iş (T 20) «Ə vvəlcə türk xaqanına qarşı qoşun çəkək, - demiş». A pa tarkanğaru içrə sab ıd m ış (T 34) «Apa tarkana gizli xəbər göndərmiş». ... yeriljərü, subıQaru k o n tı{B K ş 40) «... yerinə, suyuna qondu». B en ebgərü tü səyin (T 30) «M ən cvə qayıdım» və s. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində -ğaru, -gərü və - rjaru, -tjərü şəkilçiləri ilə yanaşı -ru, -rü şəkilçisi d ə istiqam ət halını əm ələ gətirir; m əsələn: Yağru kontukda k ısrə c^ığ b ilig anta öyür crm is (K Tc 5) «Y axında yerləşdikdən sonra pis əm əlləri orada öyrənirm iş». K u tım bar üçün, ülügim bar üçün öltəçi bodunığ tirigrü igitim (K Tş 29) «Bəxtim olduğu üçün, qismətim olduğu üçün öləsi xalqı həyata yüksəltdim ». ... ebrü kəlirtim (B K ş 25) «... evə gəlfrdim». B a sm ıl ya ğ ıd ıp cbım ru bardıi}AÇ 29) «BasmılIar yağı olub evim ə doğru getdilər». Təsirlik hal. Y iyəlik halı kimi, təsirlik ha! da türk dillərində, o cüm lədən qədim türk yazısı abidələrinin dilində iki şəkildə işlənır: a) hal şəkilçisi qəbul etmiş şəkli (m üəyyən təsirlik hal) və b) hal şəkilçisi qəbul etməmiş şəklı (qeyrı- müəyyən təsirlik hal). Lakin qeyd etm ək lazımdır ki, təsırlık halm bu xüsusiyyəti qədim türk yazısı abidələrinin dilini araşdıran m ütəxəssislərin diqqətini, dem ək olar ki, cəzb ctməmişdir. . • ı-ı I . Q e y r i - m ü ə y y ə n t ə s i r l i k h a l . Təsırlık halın qeyri-m üəyyən şəkli hal şəkilçisini qəbul etmir, şəkılcə (fonetik tərkibcə) adlıq halda işlənən isim lərlə eyniyyət təşkil edir. Buna görə d ə qədim türk yazısı abidələri dilinin tədqiqatçılarm m böyük əksəriyyəti qeyri-m üəyyən təsirlik halda işlənən isim ləri adhq (və ya əsas) halda olan isimlər kim i qəbul edir. Q ədim türk yazısı abidələri diHnin tədqiqinə h əsr edilmiş əsərlə rd ə təsirlik halm şəkilçisiz formasmm abidələrdə işləndiyi göstərilm ir. H ətta V.M .Nasilov, İ.A.Batm anov və Q .A ydarovun son əsərlərind ə bu formanm abidələrin dilində varhğı haqqm da heç bir söz deyilm ir, m üəlhflərin üçü də abidələrin m əm lərində təsirh k h ah n təkcə şəkilçih şəkhnin işləndiyini göstərir. A bidələrin dihnin tədqiqinə həsr edilən son əsərlərdən birində - özlüyündə çox yaxşı bir əsər olan A .N .K ononovun «VII-IX yüzilhklərdə türk run abidələri dihnin qrammatikası» adh əsərind ə də təsirh k halm yalmz şəkilçih şəkillərindən danışılır, şəkilçi qəbul etm əyən təsirhk halda olan isim lər əsas halda olan sözlər kimi təqdim edilir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində, müasir türk dillərində olduğu kimi, qeyri-m üəyyən təsirlik halda olan isim lər ya təsirli fellə idarə olunmuş xəbərin, ya da fel m ənşəli h ər hansı bir cüm lə üzvünün yanm da işlənir və həm in üzv tərəfind ən idarə edilir. Şəkilçisiz (qejri-m üəyyən) təsirlik halda işlənən isim cüm lənin vaitəsiz tamamhğı olur; m əsələn; Irak ersər, y a b la k ağı b tü r , ya ğ u k ersər, edgü ağı birür (K T c 7) «İraq isə pis hədiyyə verir, yaxm isə yaxşı hədiyyə verir». Y in çü ügüz k e c ə T əm ir kapığka tə g i sülədim (K T c 3-4) «İnci çaym ı keçərək D əm ir qapıya təki qoşun çəkdim». K ö g m ən aşa k ır k ız yirirjə tə g i sü ləd im iz (K T ş 17) «K ögm əni aşaraq qırğızlarm yerinə təki qoşun çəkdik» ... ança erig y e rtə beQgü taş tokıtdım , bitidim (K T c 13) «... belə səfah yerdə ədəbi daş qoydurdum, yazdım » və s. Türk dillərinin qan\muna əsasən şəkilçisiz təsirlik halda işlənən isim m ütləq bilavasitə fel m ənşəli sözün yanmda işlənm əlidir. Şəkilçisiz təsirlik halda işlənən isim fel m ənşəli sözdən uzaqlaşdıqda m ütləq təsirlik halmm şəkilçisini qəbul etm əlidir. M üqayisə et: M ən mağazadan kita b aİdtm - M ən kita b ı m ağazadan aldım . Lakin qədim türk yazısı abidələrinin dihndə bu qanun pozulur; m əsələn: Bars həg erti, kağan at bunta biz birtim iz (K T ş 20) «Bars bəy idi, xaqan adı burada biz verdik». Qeyd etm ək lazımdır ki, bclə pozulma hallarm a qədim türk qəbilələrinin, daha doğrusu, qədim türk yazısı abidələrinin dihndə az təsadü f edilir. 2. M ü ə y y ə n t ə s i rl i k h a 1. M üəyyən təsirlik hal dedikdə təsirhk hahn hal şəkilçisi qəbul etmiş şəkli nəzərdə tutulur. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində ismin təsirlik hah aşağıdakı şəkilçilərlə əm ələ gəlir: a) -ğ, -g, -zğ, -ig şəkilçisi. Bu şəkilçi bilavasitə isim lərin kökünə bitişir; m əsələn: Edgii bilgə kisig, edgü alp kisig yorıtm az erm is (K T c 6) «Yaxşı müdrik adam lan, yaxşı igid adamlan yürütm əz imiş». İlg ərü K adırkan yıştğ aşa bodum ğ ança konturtım ız (K T ş 21) «Şərqə K adırkan m eşəli dağlarım aşaraq xalqı eləcə yerləşdirdik». İlligig ilsirətdim iz, kağanlığıığ kağansıratdım ız. tizlig ig sökürtim iz, ba^lığığ yüküntürtim iz (K T ş 18) «Elhni elsiz qoyduq, xaqanlmı xaqansız qoyduq, dizhni çökdürdük, başhnı socdə etdirdik». Sütjüg batım ı kapığ söküpən, Kögmən yışığ toğa yo rıp kırkız hodunığ uda basdım (B K ş 26- 27) «Süngü batımı qan dağıdıb, K ögm ən mcşəli dağlarmı başıyuxarı yürüyüb qırğız xalqını yuxuda basdım» və s. b) -nı, -ni şəkilçisi. Bu şəkilçi təkcə əvəzliklərə artınhr; məsələn: K aç n ə tj ersər. ol bizni ölürtəçi kük (T 20-21) «H ər necə olsa, o bizi... öldürəcək». Türk həglər, hodun, hım u eşidin (K T c 10) «Türk bəyləri, xaiqı, bunu eşidin». Am üçün ilig a n ç a tutm ıs erinç (K T ş 3) «Onun üçün eli eiəcə yaralmış» və s. c) -i şəkilçisi. Bu şəküçi də əvəzliklərə artırıhr; məsələn: O l iki kisi bar ərsər. sin i - tabğaçığ ö lü rtəçi , - türmən, örji'ə kıtayığ ölürtəçi. - tirm ən, hini - oğuzıq ölürtəçı ök, - tirm ən (T 10-11) «N ə qədər ki. o iki kişi var, səni tabğaçı öldürəsidir, - dcyirəm , şərqdə kıtayı öldürəsidir, - dcyirəm , məni oğuzu da öldürəsidir, - dcyirəm». ç ; -n. -ın. -in şəkilçisi. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində b u ’ şəkilçi yalnız m ənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş isimlərə birləşdirilir; m əsələn: Yılkısın, barım ın, kızın. kuduzın kəlürtim (MÇ 15) «İlxısını, vannı, qızını, arvadını gətirdim ». K ə lig m ə bəglərin, bodunm ıtip, y ığ ıp azça bodun tə zm is e rti (T 43) «G ələn bəylərini, xalqmı təşkil edib, bir yerə yığıb azacıq xalq qaçmışdı». M ən irj sabım m sım adı (K T c 11) «M ənim sözümü sındırm adı». K ağanm ança ölürtim iz (K T ş 38) «Xaqanını orada öldürdük». K ü l tigin a zya ğ ızm binip tə g d i{ ^ T şm 7-8) «K ül tigin az qonur atmı minib hücum etdi». E bin, barkm anta b o zd ıw (B K ş 37) «Evini, sarayım onda dağıtdım». Təsirlik h ah şəkilçilərindən -ğ, -g, -ığ, -ig və -n, -m, -in haqqında, bunların m ənşəyi haqqında türkoloji ədəbiyyatda çoxlu və m ü x təlif fıkirlər vardır. -n, -m, -in şəkilçilərinin zahirən m ənsubiyyət şəkilçisinə oxşamasından çıxış edərək bəzi türkoloqlar həm in şəkilçinin m ənsubiyyət şəkilçism dən törədiyini güm an edirlər. İ.A.Batm anov -ig, -ığ şəkilçisinin ahnm a, A .N .K ononov isə türk və monqol dilləri üçün m üştərək, üm um i olduğunu söyləyir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində təsirlik hah əm ələ gətirən -m, -in şəkilçisi müasif Azərbaycan danışıq dilində üçüncü şəxs m ənsubiyyət şəkilçisindən sonra təsirlik hal şəkilçisi kimi işlənir, lakin ədəbi dil üçün normal sayılmu-. Azərbaycan dam şıq dilində üçüncü şəxs m ənsubiyyət şəkilçisindən sonra təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmiş sözləri tələffüz edərkən, ağırlıq aradan qaldınlsm deyə, sonuncu sait səs (faktik olaraq, təsirlik hal şəkilçisi) düşür və söz n samiti ilə bitir {n samiti üçüncü şəxs m ənsubiyyət şəkilçisi -ı, -i, -sı, -s iv ə təsirlik hal şəkilçisi -ı, -i saitləri arasına artırılmış samitdir); m əsələn; A k ifin kita b m ı aldım', Q oşununu basdıq, elin i aldıq cüm lələri A k ifm kitabm aldım ; Q oşunun basdıq, elin aldıq kimi tələffuz edilir. Bu cüm lələrdən ikincilərdəki kitabm , qoşunun, elin sözləri əvvəlki cüm lələrdəki cyni sözlər kimi ismin təsirlik halm da işlənm işdir. Bu vəziyyət müasir Azərbaycan dilinin fonetikasma əsasən qanunauyğun fonetik hadisə sayıhr. Eyni vəziyyətə qədim türk yazısı abidələrinin dilində də rast gəlinir. M əlum olduğu kinai, V-VIII yüzilliklərdə qədim türk dillərinin qram m atika kitablan yazılmamışdı. Güman ki, katiblər sözləri, ifadələri eşitdikləri və ya təiəffuz etdikləri kimi yazıya ahrmışlar. B una görə də bu gün yalnız şifahi dil üçün qanun ola bilən bir fonetik hadisə 12-13 əsr bundan əv vəl yazıh (ədəbi) dil üçünıdə normal sayıla bilərdi. M oyun çor abidəsinin on beşinci sətrindən götürülmüş aşağıdakı cüm ləni eynilə tərcümə edək: Y ılkısın, barımın, kızın , ku d u zm kəlürtim . İlxısm , varm, qızm , arvadm gətirdim . Göründüyü kim i, qədim türk və Azərbaycan dillərindəki uyğun sözlərin morfoloji əlam ətləri eynidir. Dem əli, müasir Azərbaycan dilində şifahi nitqdə sonuncu sait düşə bildiyi kimi, qədim türk yazısı abidələrinin dilində də düşmüşdür: y ılk ısm - yılkısını, barım ın - barımmı, k ızm - kızm ı, kuduzın - ku d u zın ı deməkdir. Buradan da belə bir n əticəy ə gəlm ək olar ki, müasir türk dillərində olduğu kimi, qədim türk yazısı abidələrm in dilində də -ın, -in təsirlik hal şəkilçisi -m ı, -in i şəkilçilərinin ixtisar edilmiş variantıdır. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində təsirlik hal yiyəlik hal m övqeyində çıxış edir. Bu da özünü iki şəkildə göstərir: a) T əsirlik halda duran' işarə əvəzliyi yiyəlik hal mövqeyində işlənir; m əsələn: B esb a lık anı üçün o zd ı (B K ş 28) «Bcşbalık onun üçün xilas oldu». A n ı üçün ilig ança tu tm ıs (K T ş 3) «Onun üçün eli eləcə yaratmış». ö r ü lj bəgig. K ara B u lu kığ anı olurm ış k ır k ız tapa ər ıd m ış (M Ç 22) « ö rü n bəyi, Qara Buluku onun oturduğu qırğızlara tə rə f döyüşçü göndərm iş». b) -7^,-/;g^təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmiş söz yiyəlik hal mövqeyində çıxış edərək sonra gələn sözlə üçüncü növ söz birləşm əsi əm ələ gətirir; m əsələn: T ürk bodunığ atı, kü sı y o k bolm azun ... (K T ş 25) «Türk xalqm m adı, küyü (şöhrətı) m əhv olm asın...» Y erlik hal. Q ədim türk yazısı abidələrinin dılındə yerlık və çıxışhq hallarm mənaları h ələ difcrensiallaşm am ışdır. Buna görə də h əm in hallar bir morfoloji göstərici ilə ifadə edilir. Görünür, türk dilləri inkişafımn O rxon-Y ^nisey abıdələrındən əvvəlki dövründə h əm yerlik, həm də çıxışhq hallar cnyi şəkilçi ilə düzəlm işdir. Lakin türk dilləri inkişaf etdikcə ə w ə lk i şəkılçı (yerlik və çıxışhq hallann şərikli şəkilçisi) təkcə yerlik hal anlayışı ifadə etm əyə xidm ət etmiş, çıxışlıq hal üçün isə yem şəkilçi yaranm ışdır. Artıq O rx o n -\ cnisey yazısı a b id ə lə rin in yazıldığı dövrde türk dillərində çıxışhq halm m o rfo lo ji göstəricisi olm uşdur. Buna baxmayaraq, qədim tü rk y a z ısı abidələrinin b əzi tədqiqatçılan göstərirlər ki, qədim tü rk O rx o n - Y enisey abidələrinin dilində «bütün tə?adüflərdə lo kativ v ə ablativ anlayışm şəkilçi fərqləndirinisi yoxdur».' H ətta qədim türk yazısı abidələrinin görkəmli təd q iq atçısı V .V .Radlov da belə hesab edirdi ki, çıxışhq hal xüsusi bir form a kimi, əsasən, O rxon-Yenisey yazısı abidələrindən sonrakı dövrdə yaranm ışdır. H ələ qədim türk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin m ətnlərində çıxışhq hal şəkilçisi ilə işlə n ə n sözlərin m övcudluğu belə bir fıkir söyləm yə imkan verir ki, bu hahn daha sonralar yarandığı haqdakı m ülahizələr h əq iq ətə uyğun deyildir. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik hal -da, -də, -ta, -tə şəkilçiləri ilə əm ələ gəlir; -ta, -tə şəkilçisi təkcə sonor sam itlərdən sonra işlənir; m əsələn; S ü ijü g batım ı k a p ığ söküpən, K ö g m ən y ış ığ toğa yo n p , k ırk jz bodum ğ uda b a sd ım ız (K T ş 35) «Süngü batım ı qan dağıdıb, K ögm ən meşəli dağlarmı başıyuxan yürüyüb qırğız xalqmı yuxuda basdıq». Tamağ Id u k başda sü fjü şd im iz (K T şm 1) «M üqəddəs Tamağ zirvəsində döyüşdük». Törtinç Ç uş başmta sürjüşdim iz (K T şm 6) «Dördüncü d əfə Çuş başında dÖ5oişdük». İrlüntə, Talakımınta y e td im (MÇ 32) «İrlündə, Talakımm yanmda yetdim». E bim in Ə rsəgündə, Y ula k ö ltə kotım , anta irtim (MÇ 30) «Evimi Ə rsəgündə, Y ula gölü sahilində qoydum, orada idim». Ö rpəndə süQüşdim , süsin sançdım (B K ş 26) «Örpəndə döyüşdüm, qoşununu qıhncdan keçirdim». Bolçuda süQüşdim (BK ş 28) «BoIçuda döyüşdüm ». Toğu balıkda süQü^dim (BK ş 30) «Toğu bahkda döyüşdüm » və s. Q ədim türk yazısı abidələrinin dilində çıxışhq halın m ənası da yerlik hahn morfoloji göstəricisi ilə ifadə edilir. Buna görə də abidələrin m ətnlərində -da, -də, -ta, -tə şəkilçiləri yerlik halla paralel olaraq, çıxışhq hal da düzəldir; məsələn; Teljri təg Yüklə 17,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|