Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

QRAMMATİK  KATEQORİYA1.AR
Dilçilikdə  həm cins  qramm atik  hadisələrin  m əcm usuna 
qrammatik  kateqoriya  deyilir.  Bəzi  qram m atika  kateqoriyalar 
yalnız  bir nitq  hissəsinə  aid  olur (m əsələn,  zam an və  felin  m əna 
növləri  kateqoriyası  yalnız  felə  aiddir),  bəzi  katcqoriyalar  iki 
nitq  hissəsinə  aid  olur  (m əsələn,  dərəcə  kateqoriyası  sifət  və 
zərfə  aiddir).  Bəzi qram m atik kateqoriyalar  isə  eyni  zam anda bir 
ncçə  nitq  hissəsinə  aid  olur.  Belə  qramm atik  katcqoriyalar 
ümumi  qrammatik  kateqoriyalar  adlanır.  Ü m um i  qramm atik 
kateqoriyaiar  öz  formal  xüsusiyyətlərinə  görə  (kök  və  şəkilçi- 
lərə  aynlm aqlanna,  şəkilçi  qəbul  etm ələrinə  görə  -   ümumiy- 
yətlə,  dəyişm ə  xüsusiyyətlərinə  görə)  morfoloji  kateqorii- 
yalardır,  lakin  vəzifələrinə,  funksiyalarına görə -   sözlər arasında 
əlaqəlarına,  sözlərin  birləşm ələrinə  xidm ət ctdiklərinə  görə  sin- 
taktik  katcqoriyalardır.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  d ə  ~  həm   mor- 
foloji,  həm   də  sintaktik  kateqoriya  olm aq  baxımmdan  da  onlara 
ümumi  qramm atik katcqoriya demək olar.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  dörd  ümumi  qram- 
m atik kateqoriya vardır:
1.  K əm iyyət kateqoriyası;.
2.  M ənsubiyyət kateqoriyası;
3.  Hal  kateqoriyası;
4.  X əbərlik kateqoriyası.
4 1 7

Bu  qram m atik  kateqoriyalar  bir  neçə  nitq  hissəsinə  aid 
olsa  da,  onlarm   xüsusiyyətləri  özünü  ən  çox  isimlərdə  göstərir. 
Buna  görə  də  bütün  türkoloji  ədəbiyyatda  bu  qrammatik 
kateqoriyalar  isim lərlə  əlaqədar olaraq tədqiq cdilir.
KƏMİYYƏT  KATEQORİYASI
Bütün  m üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qodim  türk  ya- 
Z.1S1 
abidələrinin  dilində  də cəm lik bildirən  katcqoriya olmuşdur. 
M əlum   olduğu  kimi,  qeyri-m üəyyən  cəm lik  bildirən  kəmiyyət 
kateqoriyası  bütün  dünya  dillərində,  o  cüm lədən  türk  dillərində 
dilin  inkişafmın  yüksək  m ərhələsi  ilə,  dilin  abstraktlaşdırma, 
üm um iləşdirm ə  bacarığına  yiyəiənm əsi  ilə  mcydana  gəlir. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dövründə  türk  qəbilələrinin  dilləri 
artıq  belə  bir  m ərh ələ  keçmişdi.  Y eri  gəlmişkən  qcyd  ctmək 
lazımdır ki,  qeyri-m üəyyən cəm lik bildirən  -lar,  -/ər şəkilçisinin 
müasir  türk  dillərinin  bir  qismində  işlənən  fonetik  variantlan 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m üşahidə  cdilmir.  Bunun 
da  iki  səbəbi  ola  bilər;  ya  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dili 
qədim   türk  qəbilələri  üçün  rəsm i  surətdə  normativ  bir  dil  kimi 
qəbul  edilibm iş,  ya  da  qədim   türk  qəbilələrinin  dilində  indiki 
kimi  fonetik variantlar olmamışdır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  kəm iyyət  katcqori- 
yasmm  ifadə  vasitələri  İ.A.Batm anov  və  A .N .K ononov  tərəfın- 
dən  tədqiqi  edilmişdir.  İ.A.Batmanov  tədqiq  ctdiyi  abidələrdə 
kəm iyyət  kateqoriyasm m   bütün  ifadə  vasitələrini  göstərm əsə  də 
və  bu  vasitələrin  gcniş  tədqiqatm ı  aparmasa da,  hər  halda abidə- 
lərin  dilində  k əm iyyət  kateqoriyasmm  ifadəsi  üçün  işlədilən 
əsas  vasitələri  ilk  dəfə  göstərdiyi  üçün  onun  qcydləri  çox  qiy- 
m ətlidir.  A .N .K ononov  isə  qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilin- 
də  işlənən  kəm iyyət  kateqoriyası  və  onun  ifadə  vasitələrini  da- 
ha geniş  şəkildə  araşdırmışdır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ismin  kəm iyyət 
kateqoryiası  (cəm lik məfhurnu) aşağıdakı üsullarla ifadə  edilir:
1. 
C əm lik  anlayışmın  (kəm iyyət  kateqoryiasınm)  leksik 
yolla  ifadəsi.  H ər  şeydən  əvvəl  dem ək lazımdır ki,  hər  hansı  bir 
isim  adlıq  halm da  m üəyən bir  əşyanm   adını  bildirm əklə  yanaşı,
eyni  cinsli  əşyalann  növünü,  cinsini  də  bildirir.  Bu  baxımdan 
adhq  halda  olan  hər  hansı  bir  ismə  həm   təklik,  həm   də  cəm lık 
bildirən  bir  söz  kimi  baxmaq  olar.  M əsələn,  qədim   türkün 
dilində  at  «at»,  in g ə k  «inək»,  tabışğan  «dovşan»,  ıt  «it»  və  s. 
sözləri  aynca  bır  atı,  inəyi,  dövşanı,  iti  göstərdiyi  kimı,  cynı 
zamanda  at,  inək,  dovşan,  it  adlana  bilən  bütün  hcyvanlan  da
göstərir. 
. • , 1
Bundan  başqa,  qədim   türk  yazısı  abidələrinın  dılındə  elə
sözlər  də  vardır  ki,  bunlar  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etm ədən  cyni 
cinsdən  olan  çoxlu  əşyanm  m əcm usunu  bildirir.  Belə  isim lərə 
dilçilik  ədəbiyyatm da  topluluq  bildirən  isim lər  dcyilır.  Butun 
müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abıdələrinin  dilm də  də  topluluq  bildirən  isim lər  eyni  zamanda 
qcyri-m üəyyən  cəm lik  bildirir;  m əsələn:  sü  (K T   ş  32)  «qoşun», 
çərig  (K Ç   9)  «qoşun»,  e l  (K T   ş  4)  «el»,  bodun  (K T   ş  14) 
«xalq»,  ya ğ ı (T  19)  «yağı», y ılk ı (B K   ş  38)  «ilxı», y o n t(U Ç   48) 
«ilxı»  və  s.
2. 
L e k s i k - q r a m m a t i k  
(sintaktik)  üsul.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin 
dilində  leksik-sintaktik  üsulla  cəm lık 
(daha 
doğrusu,  çoxluq)  anlayışı  ismin  sayla  işlədilm əsi  vasitəsilə  ıfadə 
edilir.  İsimdən  əvvəl  işlədilən  saylar  əşyanın  ya  m üəyyən 
miqdarmı,  ya  da  qeyri-m üəyyən  miqdarmı  bildirir.  Bu  baxımdan 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  cəm lik  anlayışmm 
(kəm iyyət  katcqoriyasımn)  leksik-sintaktk  üsulla  ifadəsini  üç
qrupda birləşdirm ək olar:
a) 
M iqdar  saylarmm  isim lərin  əvvəlinə  artınlm ası  ı  ə 
əşyanın  mü;)yyən  miqdarı  bildirilir.  Türk  dillərinin  əlam ətdar 
xüsusiyyətlərindən  biri  budur  ki,  saydan  sonra  ışlənən  ısım 
həm işə  təkdə  olur.  Bu  ondan  'irəli  gəlir  kı,  türk  dıllənndə 
m üəyyən  cəm lik  kateqoriyası  ilə  (bu,  türk  dillərində  m üəyyən- 
lik  bildirən  m iqdar  saylan  ilə  ifadə  edılır)  -lar,  -/ər  şəkılçısı 
vasitəsılə  ifadə  edilən  qeyri-m üəyyən  cəm lik  kateqonyası  e ^ ı  
zam anda  eyni  bir  yerdə  işlənə  bilm əz.  Bu  baxımdan  qədım   turk 
yazısı  abidələrinin  dili  ilə  müasir  türk  dıllərı  arasında  hcç  bır 
fərq  yoxdur:  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dılındə  də  mıqdar 
saymdan  sonra  işlənən  isim lər  təkdə  olur;  m əsələn:  to k u z oğuz 
(K T  şm  4)  «doqquz  oğuz»,  on  o k (K T   şm  13)  «on  ox»,  altı  ər
419

(K T  şm  5)  «altı  döyüşçü»,  bir  o tu z ya ş  (K T   ş  32)  «iyirmi  bir 
yaş»,  y ü z  £>r(Süci)  «yüz  döyüşçü»,  on a y { Y   28)  «on  ay»,  sə k iz  
k ır k y a ş Ç i  29)  «otuz səkkiz yaş» və  s.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bəzən  bu  qanun 
pozulur,  m iqdar  saymdan  sonra  gələn  isim  cəmdə  işlənir; 
m əsələn;  tört  b ilj  atlarım   (Y  46)  «dörd  min  atım».  Abidələrin 
dilində  bu,  yeganə  haldır,  daha  heç  yerdə  yuxarıda  izah  edilmiş 
qanunun  pozulm asına  təsadüf  edilmir.  Y eri  gəlmişkən,  qeyd 
etm ək  lazımdır  ki,  bu  qanunun  pozulması  hallarına  müasir  türk 
dillərində  də  tez-tez təsad ü f edilir.  M əsələn,  müasir qırğız ədəbi 
dili  üçün  m iqdar  saylarmdan  sonra  ismin  təkdə  işlənməsi  qanun 
deyildir,  əksinə,  əksər  hallarda  miqdar  sayından  sonra  gələn 
isim lər qırğız ədəb i dilində cəm də  işlənir.
b)  İsim lərdən  əvvəl  qeyri-m üəyyən  miqdar  saylarınm 
işlənm əsi  ilə  cəm lik anlayışı  yaradıhr.  Bu halda da saydan  sonra 
işlənən  isim  -lar,  -/örkəmi^^yət şəkilçisini  qəbul etmir;  məsələn.- 
a z  bodun  (K T   c  10)  «az  xalq»,  ko p   ya ğ ı  (KT  ş  2)  «çoxlu 
düşm ən»,  ik i-ü ç  k is ii^ Y ^   ş  41)  «iki-üç  adam»,  bir-iki athğ (M Ç
17)  «bir-iki  m əşhur (adam)»  və  s.
c)  M iqdar  sayları  ilə  onlarm  təyin  etdiyi  isimlərin  arasma 
ü7ü^«hissə»,  te ^ « b a ğ » ,  p/vö «hissə»  kimi  numerativ  sözlərinin 
artınlm ası  ilə  cəm lik  anlayışı  yaradıhr;  m əsələn:  altı çub soğdak 
bodun{¥^T  ş  31)  «altı  hissəli  soğdak  xalqı»,  ik i ülügi a th ğ {T  4) 
«iki  hissəsi  süvari»,  bir  ülügi yadağ {T  4)  «bir  hissəsi  piyada», 
ahı bağ bodun (Y   1)  «altı  bağ xalq>/  və s.
3.  Sintaktik üsul.  Sintaktik üsulla cəm lik anlayışı  iki  sözün 
yanaşması  vasitəsilə  yaradıhr  (yanaşan  sözlərin  şəkilçi  qəbul 
cdib-etm əm əsinin  əhəm iyyəti  yoxdur);  m əsələn;  at-kü  (K T   ş
25)  «ad-küy  (şöhrət)»,  eçütn-apam  (K T  ş  1)  «əcdadlanm », 
örüfjüm -karam  (Y   45)  «malqaram  (işığım-qaram)»,  yu ğ çı-sığ ıtçı 
(K T   şm  11)  «ağlaşanlar»,  tünlü-künlü  {^"^   cş)  «uzun  zaman», 
küm -soruğum   (Süci) 
«şöhrətim», 
arkış-tirkiş  (K T 
c 
8) 
«karvanlar»,  eb -b a rk{^K . ş 32)  «ev-saray» və  s.
4.  M orfoloji  üsul.  Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dilində 
kəm iyyət kateqoriyasm ın  ən çox  işlənən v ə  əsas üsulu morfoloji 
üsuldur.  M orfoloji  üsul  kökə  şəkilçi  artırmaqla  sözdə  cəm lik
anlayışmm  yaradılmasına  deyilir.  Qə(hm  türk yazısı  abidələrinin 
dilində  morfoloji  üsulla  cəm lik  anlayışı  yaratmaq  üçün  təkdə 
olan  isim lərin  üzərinə  comlik  şəkilçiləri  artırıhr.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində 
işlənmiş  cəm lik  şəkilçilərinin 
əksəriyyəti  müasir  türk  dillərində  işlənsə  də,  cüzi  bir  qismi 
müasir  türk  dillərində  işləkdən  çıxmışdır.  A bidələrin  dilində 
aşağıdakı  şəkilçiiər tək  isim lərdən  cəm   isim lər yaratmışdır.
a) 
-lar,  -lər  şəkilçisi.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
diündə  ən  çox  işlənən  qeyri-m üəyyən  cəm lik  şəkilçisidir. 
Azacıq  fonetik  dəyişikhklə  bütün  müasir  türk  dillərində  işlənir. 
-lar,  -lər  şəkilçisi  təkdə  adhq  halda  işlənən  isim lərə  artınlıb 
qeyri-m üəyyən  cəm lik  anlayışı  əm ələ  gətirir.  Bu  şəkilçi  bütün 
sözdəyişdirici  şəkilçilərdən  əvvəl  sözə  əlavə  edilir.  Artıq 
deyildiyı  kimı,  -lar,  -lər şəkilçisi  qəbul  etmiş  isim lərdən  əvvəl 
say  (miqdar,  sıra,  qeyri-m üəyyən,  kəsr)  işlənm ir.  -lar,  -lər 
şəkilçisi  əsasən,  isim lərə  artınhr.  Lakin  prinsipcə,  o  hər  hansı 
bir  nitq  hissəsinə  bitişdirilib  qeyri-m üəyyən  cəm lik  anlayışı 
yarada  bilər.  Buna  baxmayaraq,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  bu  şəküçinin  isim lərdən  başqa  digər  nitq  hissələrinə 
artınldığm a  təsad ü f  edilməmişdir;  m əsəkm ;  boglər  (K1  c  2) 
«bəglər»,  öglər  (K T  şm  9)  «analar»,  ə k ə lə r  ( K I   şm  9) 
«bibilər»,  kunçuylar  (K T  şm  9)  «arvaular»,  k ə lin lə r   (Süci) 
«gəlinlər»,  kü d əg ü lər{Y   3)  «kürəkənU>r».
Q ədim   türk,  daha  doğrusu,  göytürk  ya/ısı  abidələrindən 
ən  böyüyü  olan  Kül  tigin  şərəfinə  qoyulm uş  abidədə 
-lar,  - 
/,7/- şəkilçisi  cəmi  13  sözdə  işlənir,  bundan  da  9  təsadüfdə  -lər 
şəkiiçisi  bəg  sözünə  əlavə  edilir  (iki  dəfə  ög,  bir  dəA)  əkə ,  bir 
dəfə  ku n çu y  sözlərinə).  D igər  abidələrdə,  xüsusən  Orxon 
abidələrində  -!ar,  -lər şəkilçisinin  işlənm əsinə  daha  az  təsad uf 
cdilir.  Ciörünür,  göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələri  tərtib 
edilən  dövrdə  qədim   türk  qəbilələrinin  dilində  qeyri-m üəyyən 
cəm lik  kimi  mücərrəd  anlayış  o  q ədər  də  yüksək  inkişaf 
ctm əyibm iş.  B əlkə  də  abidələrin  dilinin  üslubu  onlarda  qeyrı- 
m üəyvən  cəm lik  katcqoriyasmın  işlədilm əsinə  imkan  vermə-

mişdir,  H ər  halda,  göytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin 
dilində  50-55  sözdə  -lar,  -/ə/-şəkilçisi  ilə  qeyri-m üəyyən  cəm lik 
anlayışı  yaradıldığm a  təsadü f  edilir.  Başqa  ünsürlərlə  (m iqdar 
saylan  istisna  olm aqla)  cəm lik  anlayışı  yaradılmasm a  d aha  az 
təsad ü f edilir.
Artıq  qeyd  ediidiyi  kimi,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  bir  d əfə  -lar,  -lər  cəmHk  şəkilçisi  ilə  işlənən  sözdən 
əvv əl  miqdar  saymm  işlənm əsinə  təsadü f  edilmişdir;  tö rt  biQ 
a tla r ım iy  46)  «dörd min atlanm».
b) 
-t  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
cəm lik  anlayışı  yaratmaq  üçün  t  şəkilçisindən  də  istifadə 
edilmişdir.  Ehtim al  ki,  bu  şəkilçi  qədim   türk  qəbilələrinin  dilinə 
qonşu  monqol  qəbilələrinin  dilindən  keçmişdir,  çünki  -t,  -d 
şəkilçisi  ilə  nnüasir  monqol  dilində  də  sonor  sam itlə  bitən 
isim lərdən  cəm   düzəldilir.  Bu  şəkilçinin  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin dilində  işlənm əsi  haqqm da  S.Y .M alov  yazır:  «C əm  
şəklinin n  və  r i l ə   bitən əsaslarda canh  monqol  dilində  indi  də  -t 
{-d   şəklində)  şəkilçisi  ilə  əm ələ  gəldiyini  görürük.  M əsələn; 
noyon  (m əkdə  «knyaz»)  -   n o yo d   «knyazlar»,  kaad  «xanlar» 
(təkdə kaan),  /7ä/tö(i«yoIdaşlar»  (təkdə nökör).
Q ədim   türk  dillərində  nüm unə  gətirdiyim iz  abidələrdə 
cəm   kateqoriyasmm  -t  şəkilçisi  ilə  düzəlm əsi  artıq  tam am ilə 
rudimentardır.  M onqol  dilində  də  bu  şəkilçi  sadəcə  olaraq  sözə 
bitişdirilmir,  sözün  sonuncu  səsi  düşür  və  onun  yerində  biz  -t 
səsini görürük.
Bu  şəkilçi  türk  abidələrində  yüksək  rütbə  bildirən  4-5 
sözdə özünü  göstərir».'
Kül  tiginin  şərəfinə  qoyulmuş  abidədə  iki  sözdə  -t şəkil- 
çisi  vasitəsi  cəm   anlayışı  yaradıhr;  şad-apa  sözündən  şad-apıt 
(K T  c  1)  və  tarkan sözünĞBn  ta r k a tiK l c  I)  sözləri  əm ələ  gəlir; 
m əsələn;  U layu  iniyigünim ,  oğlanım ,  b iriki  oğuşım ,  bodum m ,
bıriyə  şad-apıt  bəglər,  yıraya  tarkat  buyuruk  bəglər,  o tu z  ... 
to k u z bəgləri,  bodunı  bu sabım m  edgüti esid,  katığdı tifjla (K T c 
1-2)  «Digər  kiçik  qohum lanm ,  oğlanlarım,  bü-Iəşmiş  tayfam, 
xalqım,  sağdakı  şad-apıt  bəylər,  soldakı  tarkat  buyuruq  bəyləri, 
otuz  (tatar  bəyləri,  xalqı),  doqquz oğuz bəyləri,  xalqı,  bu  nitqimi 
yaxşıca  eşidin,  m öhkəm cə  dinləyin».  Tarkat sözünK^  M oyun  çor 
şərəfınə  qoyulmuş  abidədə  də  rast  gəlinir;  [şbaraş,  tarkat  anta 
ançuladım{M .Ç  26)  «lşbaraları,  tarkatlan  orada  təqdim  etdim».
P.M .M elioranski  güman  edir  ki,  -t  şəkilçisi  vasitəsilə 
cəm lik  anlayışınm  yaradılması  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələri- 
nin  qoyulduğu  dövrdən  əvvəl  türk  dillərində  daha  fəal  olmuş- 
dur.  M əsələn,  onun  fikrincə,  türk  dillərindəki  savğat (Azərbay- 
can  dilində  sovqat)  sözü  savğa  sözünün  Orxon  dövründən  çox 
əvvəl  -/şəkilçisi  vasitəsilə yaradılmış  cəm  şəkli  ola bilər.
M üasir  türk  dillərindən  talar  dilində  işlənən  alpaut «xaĞ^- 
gan,  mülkədar»,  tobol  tatarların  dilində  işlənən  aldpağıt^  sözləri, 
Azərbaycanda  kənd  adı  kimi  tez-tez  rast  gəlinən  atpaut  sözü 
qədim  türk  sözü  olan  alp «igid»  sözündən  törəm iş  və  Kül  tigin 
abidəsinin  şimal  üzünün  7-ci  sətrində  işlənmiş  alpağu  (rütbə 
bildirir)  sözünün  cəmidir.
c) 
-z  şəkilçisi.  Bu  ünsür,  müasir  türk  dillərində  olduğu 
kimi,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  cəm lik  anlayışı 
yaradan  şəküçinin  tərkibinə  daxildir.  Tədqiqatçılar  göstərirlər 
ki,  /?ünsürü  türk  dillərində  cütlük  anlayışı  ifadə  edir.  M əsələn, 
b iz  'xkx  «bi»  (/779/7  əvəzliyinin  ən  qədim   şəkli),  s iz  \k\  «si»  {.sən 
əvəzliyinin  ən  qədim   şəkli),  g ö z   iki  «kö»  {g ö z  sözünün  ən 
qədim  şəkli),  diz  iki  «di»,  b ə n iz\k \  yanaq,  a ğ ızık i  dodaq,  o m u z 
iki  kürək,  k ö k ü z{k ö k s)  iki  döş  və  s.  deməkdir.  Türkoloqlardan 
L.Ligeti  və  V.Banq  bclə  hesab  edirlər  ki,  türk  dillərinin  ən 
qədim  dövründə zü n sü rü  cəm lik bildirmişdir.
'  C.E.Manoe. 
riaM H m H U K u  d p e e H e m m p K C K o ü   n u ch M S H H O cm u . 
M.-JI.,  1951,
C.50.
' n.M.MejıuopancKuü. 
S a u M e m m e a H H b ie   e o c m o u H b ie   c jıo o a   e  p yccK O Ü  
n u c h M eın ıo c m u   doMOH^OJibCKO^o  GpeMBHU. 
Cflö.,  1906, 
c . I 7 .

Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  I  və  II  şəxsin 
cəm ində  m ənsubiyyət  kateqoriyası  şəkilçisinin,  I  və  II  şəxsin 
cəm ində  x əb ərlik   kateqoriyası  şəkilçsinin,  habelə  fellərdə  I  və
II  şəxsin cəm in də  şəxs  şəkilçisinin tərkibinə daxil olan zünsürü 
cəm lik anlayışı yaradır.
M ənsubiyyət  kateqoriyasmda:  £?pw/n/>(KT  ş  19)  «əliraiz», 
apaTnız{¥^T  ş  19)  «böyük  qohumumuz»,  eçüm iz-apam ız {0  1) 
«əcdadlanm ız»,  ilim iz  (K T   ş  22)  «elimiz»,  törüm üz (KT  ş  22) 
«qonunum uz»,  a tır jız { Y   26)  «admız»,  ünülJüz{Y   25)  «səsiniz» 
və  s.
X əb ərlik kateqoriyası;  b əg  b iz { Y  28),  b ə g s iz { Y  26) və s. 
F ellərd ə  şəxs  şəkilçisi:  y o k k ışd ım ız { K l ş  34)  «yox etdik, 
m əhv  etdik»,  k o n tu rtım ız{K .1   ş  21)  «yerləşdirdik»,  bardıt]ız(0
12) «getdiniz»,  ertigiz{¥Ü Y şm 9)  «idiniz» və s.
ç)  -ş  şəkilçisi.  M oyun  çor  abidəsində  belə  bir  cümlə 
işlənir:  Işbaraş,  tarkat  ança  ançuladım   (MÇ  26)  «Işbaralan,  tar- 
katları  onda  təqdim   etdim».  Buradakı  ışbaraş  sözü,  güman  ki, 
ışbara  sözünün  cəm idir.  D em əli,  qədim   türk  yazısı  abidələri 
dilində  cəm lik  kateqoriyası  -ş şəkilçisi  vasitəsilə  də  əmələ  gəl- 
m işdir.  O ğuş{¥JT   c  1)  «tayfa»  sözü  də  o^«nəsil»  sözününüzə- 
rin ə 
şəkilçisinin  artırılm ası  {u saiti  iki  samit arasına girmişdir) 
ilə  yaradılm ışdır  v ə  çoxlu  oğ deməkdir.  Güman ki,  türgiş (KT  ş
18) «türgiş»,  tarduş (K T   ş  13)  «tarduş»,  töIiş{)LT  ş  13)  «töliş» 
sözləri  d ə  uyğur  kö klərə  {türg,  tard,  töl)  -ş  şəkilçisi  artırmaq 
vasitəsilə  yaradılm ışdır  və  türküt  sözü  türklər  demək  olduğu 
kim i,  bu  sözlər də  uyğun  olaraq  türgiər,  tardlar,  ^ö//ərdeməkdir. 
Sonralar  onların  etim ologiyası  unudulmuş  və  həmin  sözlər 
etnonim  kim i  formalaşmışdır.
d) 
-n  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu 
ünsür  h əm   açıq,  h ə m   də  qapalı  saitlərlə  işlənir.  K.Qronbeh. 
D .Sinor  v ə  A .fon  Q aben  onun  açıq  saitlə  işlənən variantını  {-an, 
-ən)  cəm   şəkilçisi  hesab  edirlər.  A .N.Kononov isə bu şəkilçinin 
açıq  və  qapalı  saitli  variantlarmı  ayrı-ayrı,  müstəqil  cəm
şəkilçiləri  hesab  edir.  -n,  -an,  -ən,  -ın,  -in,  -un,  -ün  şəkilçisinin 
mənasında  cəm lik  məzmununa  nisbətən  çoxluq  m əzm unu 
(bunlar  eyni  kcyfıyyət dcyil)  üstünlük  təşkil  cdir.  M əsələn,  ərən 
«çoxlu  igid,  çoxlu  döyüşçü»  dem ək  deyil,  igidliyi  çox  olan  (bir) 
adam,  örtən  bir  neçə  od  dem ək  deyil,  odu  çox  olan  (yanğm) 
deməkdir  və  s.  B odun  «xalq»  sözündə  isə  artıq  cəm lik,  daha 
doğrusu,  topluluq  məzmunu  vardır.  B o d   sözü  «boy»,  «adam» 
deməkdir.  B odun  «xalq»  isə  artıq  «çoxlu  bod»  dem əkdir.  Buna 
görə  də  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilindəki  bu  ünsürü  həm  
sözdüzəldici,  həm   də  sözdəyişdirici  şəkilçi  (cəm lik  şəkilçi) 
kimi  qəbul  etm ək  olar.  Cəm lik  şəkilçismin  ünsürü  kimi,  -n 
aşağıdakı  sözlərdə  qeyri-m üəyyən  cəm lik  anlayışı  yaradır: 
bodun  (T  8)  «xalq»,  ərən  (B K   c  11)  «ərən»,  oğlan  (K T  c  1) 
«oğlan»,  örtən  (IB  14)  «alov».
c) 
-Iığ,  -lig  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abaidələrinin  di- 
lində  işlənən  bu  şəkilçi  müasir  türk  dillərin də  -//,  -//'  -iu,  -lü 
şəklində  işlənir və  qədim  türk qəbilələrinin dilində  olduğu  kimi, 
adlardan  sifət  düzəldir.  Sözdüzəldicilik  qabiliyyət  ilə  yanaşı  bu 
şəkilçidə  artınldığı  sözdə  m üəyyən  bir  əlam ətin,  kcyfıyyətin 
çoxluğunu  bildirm ək  qabiliyyəti  də  vardır.  M əsələn,  qədim   türk 
qəbilələrinin  dilində  küçlig  (T  20)  «güclü»  sözü  sifət  olm aqla 
yanaşı,  gücün  çox  olduğunu,  k u tlığ   (K T   2)  «bəxtli»  sözü  sifət 
(xoşbəxt)  olm aqla  bərabər  bəxtin  çox  olduğunu  göstərir  və  s. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  şəkilçi  m əhsuldar 
işlənir:  k u llığ   {K T   ş  21)  «qullu,  qulu  çox  olan»,  kü /jlig   {K.1  ş
21)  «kənizli,  kənizi  çox  olan»,  küçIig {T  20)  «güclü,  gücü  çox 
olan»,  k u th ğ { \\T   2)  «bəxtli,  bəxti çox  olan»  və  s.
ə)  -ğın,  -gün  şəkilçisi.  Tədqiqatçılarm   fıkrincə,  bu  şəkilçi 
də  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  cəm lik  anlayışı  əm ələ 
gətirir:  kəlin-kəlingün-kəlirjün (K T şm 9)  «gəlinlər».
i)  -ğıl,  -g il  şəkilçisi.  M ütəxəssislərin  fıkrincə,  türgiş, 
tarduş,  töliş  etnonim lərinin  tərkibində  -ş ünsürü  cəm lik  anlayışı 
əm ələ  gətirdiyi  kimi,  izg il  (K T  ş  3)  «izgil»,  ç ig il  (MÇ  35) 
«çigil»  etnonim lərinin  tərkibində  də  -g il  ünsürü,  topluluq, 
cəmlik  göstəricisidir.

MƏNSUBİYYƏT  KATEQORIYASI
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  m ənsubiyyət  kateqoriyası  iki  əşya 
arasmdakı  atributiv  m ünasibəti,  yaxud  birinci  tərəfı  sahib  şəxs, 
ikinci tə rə fi m ənsub əşya adlandırılan iki  söz arasındakı atributiv 
m ünasibəti  ifadə  edir.  A bidələrin dilindəki mənsubiyyət kateqo- 
riyası  öz  form al  göstəriciləri  ilə  m üasir  türk  dillərindəkindən, 
dem ək olar ki,  fərqlənm ir.
Ü çüncü  şəxs  istisna  edilm əklə  m ənsubiyyət  şəkilçilərinin 
işlənm ə  xüsusiyyətiəri  haqqm da  türkoloqlar  yekdil  rəydədirlər. 
Ü çüncü  şəxs  m ənsubiyyət  şəkilçisi  haqqm da  türkoloqlarm  fıkri 
m üxtəlifdir.  B əzi  türkoloqlar  belə  iddia  irəli  sürürlər  ki,  guya 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sözdə  eyni  zamanda 
iki  m ənsubiyyət  şəkilçisi  işlənm işdir.  M əlum   olduğu  kimi,  türk 
dillərində  sözdüzəldici  şəkilçiləri  v ə  felin  icbar  növünün 
şəkilçilərini  istisna  etsək,  bir  sözdə  eyni  zamanda  bir 
kateqoriyanm   iki  şəkilçisi  işlənə  bilməz.  M əşhur  türkoloq 
N .K .D m itriyev  bu   haqda  yazır:  «Türk  dillərinin  müqayisəli 
öyrənilm əsindən  m əlum dur ki,  eyni  bir  kökdə  (istər ad,  istər  fel 
olsun)  eyni  bir  zam anda  bir  kateqoriyaya  aid  olan  iki  və  daha 
artıq  şəkilçi  ola  bilm əz.  Belə  ki,  eyni  bir  sözdə  II  və  III  şəxs 
şəkilsiləri  ola bilm əz,  eyni bir  feİ  eyni bir  zamanda həm  təsdiq, 
h əm  də  inkar form ada dura bilm əz» .’
M üasir  türk  dilləri  haqqm da  deyilən bu  sözlər  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilinə  də  bütövlükdə  şamil  edilə  bilər.  Buna 
görə  də  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  eyni  bir  sözdə 
eyni  zam anda  iki  m ənsubiyyət  şəkilçisinin  işlənməsi  haqqmda 
iddialarm heç  bir elm i əsası yoxdur.  Üçüncü şəxsin mənsubiyyət 
şəkilçisinin m ən şəy i haqqm da da türkologiyada m üxtəlif fıkirlər 
söylənm işdir.  B əh sin  sonunda  m önsubiyyət kateqoriyası şəkilçi- 
lərinin m ən şəyi haqqm da damşılacaqdır.
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  mənsubiyyət  kate- 
qoriyası  dörd  üsulla  ifadə  olur:  morfoloji,  morfoloji-sintaktik, 
sintaktik  və  analitik  üsullax.  Bunlardan  birinci  üç  üsul  müasir
'  H.K.JjM umpuea.  rpoM M am uKa KyMbiKCKOZoH3biKa. 
M.-JJ.,  1940, 
c. 
136.
türk  dillərində  indi  də  işlənir,  analitik  üsul  isə  istifadədən 
çıxmış,  ikinci  növ  təyini  söz  birləşm əsi  şəklinə  düşmüşdür, 
Analitik  üsulun  işlənməsi  hələ  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  m əh du d idi;  o,  yalnız üçüncü şəxçin təkində işlənirdi.
1.  M orfoloji  üsul.  Bu,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  m ənsubiyyət  kateqoriyasmm  əsas  ifadə  üsuludur. 
Mənsubiy>'ətin  morfoloji  üsulla  ifadəsüıin  m ahiyyəti  budur  ki, 
isim lərə  və  ya  isimləşmiş  (substantivləşm iş)  h ə r  hansı  bir  sözə 
şəxs  və  kəm iyyət  bildirən  xüsusi  şəkilçilər  -   m ənsubiyyət 
şəkiçiləri  artınlır.  Bunun  nəticəsində  həm   sahib  şəxs  m əfhum u, 
həm  də  m ənsub  əşya  m əfhum u  bü-  sözdə  ifadə  edilir.  Həmüı 
söz  sahib  şəxsin  də,  m ənsub əşyanm   da  qram m atik  kəm iyyət və 
şəxsiyyətini  təklikdə  özündə  toplayır.  M üasir  türk  dillərində 
olduğu  kim i,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də 
m ənsubiyyət  şəkilçisi qəbul  etmiş  söz özündə  iki  anlayışı  -  həm  
sahib  şəxs,  həm   də  m ənsub  əşya  anlayışm ı  birləşdirir. 
M ənsubiyyət  kateqoriyasmm  m orfoloji  üsulla  ifadəsində  sahib 
şəxsi  bildirən  sözün  işlənm əsi  zəruri  deyil,  daha  doğrusu,  sahib 
şəxsi  bildirən  söz  zahirdə  olmur,  m ənsub  əşyanı  bildirən  sözə 
bitişən  m ənsubiyyət  şəkilçisi  əşyanm   m ənsub  olduğu  şəxsi  də 
bildirir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ənsubiyyət  kate- 
qoriyasmm  morfoloji  üsulla  ifadəsində  aşağıdakı  m ənsubiyyət 
şəkilçilərindən  istifadə edilir:
I şexs tək:  -m,  -ım,  -im ,  -um,  -üm ;
II şəxs tek:  -Q,  -ıQ,  -ilj,  -ulj,  -ürj; -ğ,  -g,  -tğ,  -ig;
III  şəx s tek:  -ı,  -i,  -u,  -ü,  -sı,  -si,  -su,  -sü;
I  şəxs  cem :  -m ız,  -m iz,  -m uz,  -m üz,  -ım ız,  -im iz,  -um uz, 
-üm üz;
II  şex s  cem :  -rjız,  -tjiz,  -Quz,  -Ijüz;  ıljız,  -itjiz,  -uQuz, 
-üQüz.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ikinci  şəxsin  təkin- 
də  m ən su b iy y ət  şəkilçisinin  Q  ünsürünün  qahn  saitli  sözlərdə ğ, 
incə  saitli  sözlərdə  g   samitmə  keçm əsi  m üşahidə  edilir; 
sam itlərin  b e lə   keçidi  şəxsin  cəm inin  m ənsubiyyət  şəkilçisüıdə 
m üşahidə  edilm ir;  m əsələn:  B u   kağanıQda,  bu  bəglərigdə,  bu