Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

SUAL  ƏVƏZLİYİ
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  şəxs  əvəzliklə- 
rindən sonra ən  çox inkişaf etmiş  əv əzlik kateqoriyası  sual əvəz- 
likləridir.  A bidələrin  dilində  aşağıdakı  sual  əvəzliklərinin 
işləndiyi  m üşahidə  edilir:  k im   (K T   ş  22)  «kim»,  n ə   (K T  ş  9) 
«nə»,  ka n ı (K T  ş 9) «ham »,  kantan (K T   ş  23)  «haradan»,  kantay 
(T  33)  «necə»,  ka ç  (T  29)  «neçg».  Q ədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  sual  əvəzlikləri  cavab  alm aq  m əqsədi  ilə  işlədilir 
və  nitqdə  onlardan  sual  cüm leləri  yaratm aq  üçün  istifadə  edilir; 
m əsələn:  Ü zə  te fjri  basmasar,  asra y ir   təlinm əsər,  tü rk  bodun, 
iliijin,  törürjin  k im   artatı  udacı  ertP.  (K T   ş  22)  «Yuxarıdan 
göylər  basm asa,  aşağıda  yer  dəlinm əsə,  türk  xalqı,  elini, 
qanununu  kim   dağıda  bilərdi?».  E llig   bodun  ertim ,  ilim   amtı 
kanı?(]L T   ş 9) «Elli xalq idim,  elim  indi  ham ?»  N ə  kağanka isig, 
k ü ç ig   b irü rm ən ? (K T   ş  9)  «Hansı  xaqana  zəhm ətim i  verirəm?» 
K ağanhğ  bodun  ertim ,  kağanım   kanı? (K T   ş  9)  «X aqanh  xalq 
idim,  xaqanım   hanı?»  Yarakhğ kantan k ə lip  yaya  eItdi(¥JX  ş  23) 
«YaraqIıIar  haradan  gəlib  səni  yaydı?»  SüQ üglig kantan kəlipən 
sü rə  eltdi?  (K T   ş  23)  «SüngüIülər  haradan  gəlib  səni  sürüb 
apardı?»  K a ç  n ə ij  ersər,  b izn i ö lü rtəçi k ü k  (T  29-30)  «H ər necə 
olsa,  bizi  öldürəsidir».  0 1  sabığ esidib kağanğanı  o l sabığ ıtım : - 
K antaym ?  (T  33)  « 0   sözü  eşidib  xaqana  xəbər  göndərdim:  - 
N ecə  edim?»  N ə   basm ahm ,  təg əlim ,  -  tid im  (T  39)  «N ə basılaq, 
hücum   edək,  -  dedim ».  N ə   b u ljı  bar  ertəç i  erti  (T  57)  «Nə 
m üsibəti (dərdi)  olası  imiş».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  n ə?   sual  əvəzliyi 
h ansı,  n ə   üçün,  n iy ə  mənalarım da  ifadə  edir;  m əsələn:  B esbahk 
iç rə  n ə   k is i {BK.  ş  28)  «BeşbaIıkdakı  hansı  adam?»  Q ədim   türk 
yazısı 
abidələrinin  dilində  kim  və  nə 
sual  əvəzlikləri
su b stan tiv ləşərək   isim  kimi  hallamr. Lakin 
bu  əvəzliklərin
hallanm asınm   bütün  paradiqması  qədim   türk yazısı  abidələrinin 
d ilin d ə  öz  əksini  tapmamışdır;  abidələrin  m ətnlərində  hər  iki 
ə v ə z liy in   yalm z  yönlük  halda  işlənm əsinə  təsad üf  edilmişdir; 
m ə sə lə n :  K im k ə   ilig   kazğanur  m ən ?   (KT  ş  9)  «K im ə  eli 
qazanıram ?»  N ə k ə   korkur  biz,  a z  tiyin? (T  39)  «Niyə  qorxuruq 
azıq  deyə?»
G öründüyü  kim i,  qədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  n ə 
sual  əvəzliyi  hansı,  n ə   üçün,  n iy ə  
sual əvəzliklərinin  də
funksiyasm ı  ycrinə yetirmişdir.
M üasir  türk  dillərində  sual  əvəzliklərinin  sayı  artmışdır. 
Lakin 
buna 
baxmayaraq, 
müasir 
türk 
dillərinin 
sual
ə v əz lik lərin d ə  aparıcı  rolu  qədim   türk  yazısı  abidələrində  təsbit 
edilm iş  sual  əvəzlikləri  oynayır.
TOPLU  ƏVƏZLİKLƏR
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  toplu  əvəz- 
lik lər bunlardır:  ka m ığ {K .T   ş  8)  «harnı»,  barça{U Ç   38)  «hamı», 
ban  (M Ç   40)  «ham ı».  Turk kara ka n ıığ  bodun ança  lim iş (K T   ş 
8-9).  «Türk  qara  camaatı  ham ılıqla  elə  danış».  K a m u ğ ıy e tiy ü z  
ər  b o lm ış  (K T  ş  12-13't  "Harmsı  yeddi  yüz  döyüşçü  olmuş». 
...barça  tü kü t  tə zə ...  (MÇ  39)  «...ham ı  qaçışaraq...»  ...karluk 
tirig i  barı  türgiskə  k ə lti  (MÇ  40)  «...karlukların  sağ  qalanı 
h am ıh q la gedərək türgişlərinin yanına gəldi;>>.
B u  m orfem lərdən  barı sözünün  əvəzlik  olması  şübhəlidir; 
bu  söz  bar «getm ək»  felindən  törəm iş  feli  bağlam a  da  ola  bilər 
və  «gedərək»   kimi  tərcüm ə  edilə  bilər:  ...ka rlu k  tirigi  barı 
tü rg iskə  k ə lti  (M Ç  40)  «...karluklardan  diri  qalanlar  gedərək
türgislərin yam na gəldi».
B u  toplu  əvəzliklərdən  kam uğ/kam ığ azacıq  fonetik  dəyı- 
şikliklə  m üasir  A zərbaycan  dilində  də  işlənir.  O,  A zərbaycan

klassik  ədəbiyyatm m   dilində  qam u  şəklində  işlənm işdir;  məsə- 
lən:
Qamu bim arinə canan d əva yi-d ərd  ed ər ehsan,
N əçün q ılm a zm ə n ə  dərm an,  m ə n i bim ar sanm azm ı?
(F üzuli)
M üasir  A zərbaycan  dilində  bu  əv əzlik   h a m ı  fonetik 
tərkibində  işlənir.  O  belə  inkişaf yolu  keçm işdir;  kam ığ  >  qamu
>  ham ı.
V .M .N asilov  abidələrin  dilində  işlənən  kam uğ  əvəzliyini 
toplu say hesab edir.*
İNKAR  ƏVƏZLİYİ
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  b elə  bir  əvəzliyə 
təsad ü f  edilir;  n ə ij  (K T   c  8).  Ehtim al  ki,  bu  əvəzlik  n ə   sual 
əvəzliyindən  törəm işdir.  Lakin  n ə   üm um iyyətlə  türkoloji  ədə- 
biyyatda,  nə  də  xüsusilə  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilinə 
həsr edilmiş  tədqiqat əsərlərind ə  bu  əvəzliyin  m ənşəyi  məsələ- 
sinə  toxunulmur.  Güman  etm ək  olar  ki,  bu  söz  inkar  əvəzliyidir 
v ə bu m ənada onu «heç  bir»  kimi- tərcüm ə etm ək  oiar.  Ümumiy- 
y ətlə  isə  nəQ  əvəzHyini  m ətndən  xaricdə  tərcüm ə  etm ək  çətin- 
dir;  m əsələn;  Ö tükən y ir  olarıp  a r k ış -ttk iş  ısar,  n ə ij  büljığ y o k 
(K T   c  8)  «Ö tükən  yerində  oturub  karvanlar  göndərsə,  heç  bir 
dərd yox».
A bidələrin  dilində bu  əvəzliyin  ikiqat (təki'ar)  işlənməsinə 
də  təsad ü f ediHr.  Bu  m əqam da  n ə fj  əvəzliyi  «heç  bir»  mənası 
yox,  « h ər  nə»,  «hər  n ə  qədər»,  «nə  qədər»  m ənalarm ı  ifadə 
edir;  m əsələn;  NəiJ-nəfJ  sahım   ersər,  beijgü  taşka  urtım   (KT  c
11) «H ər nə (qədər)  sözüm vardısa,  əb əd i daşa vurdum».
N əfJ  əvəzliyi  Tonyukuk  kitabəsində  üç  yerdə  (T  20,  21, 
29)  ka ç sual  əvəzliyi  ilə  işlənib  m üasir  A zərbaycan  dilində  «hər 
necə» m ənasm a uyğun gəlir;  m əsələn;  K a ç n ə lj ersər,  o l bizni,  - 
kağanı  alp  erm is,  ayğuçısı  b ilg ə  erm is,  kaç  n ə lj  ersər,  ölürtəçi 
k ü k   (T  20-21)  «Hər  necə  olsa,  o,  bizi  -   xaqanı  igid  imiş,
m əsləhətçisi  müdrik  imiş,  hər  necə  olsa,  əlbəttə,  öldürəsidir». 
Kağanı  alp  ermis,  ayğıçısı  bilgə  ermis,  kaç  n ə lj  ersər,  b izn i 
ölürtəçi kük,  -  tim is (T  29-30)  «Xaqam  igid  imiş,  m əsləhətçisi 
müdrik  imiş,  hər necə  olsa,  bizi,  əlbəttə,  öldürəsidir,  -  demiş».
Tonyukuk  abidəsində  n ə fj  sözü  bir  dəfə  y e r   sösnindən 
əvvəl  işlənib  «hər  hansı»  m ənasm ı  ifadə  edir;  N ərj  y e r d ə k i 
kağanlığ bodunda  büntügi bar ersər,  n ə   buljı  bar ertəç i erm is (T 
56-57)  «H ər  hansı  xaqanh  xalqda  avara  (işsiz)  var  isə,  onun 
dərdi də  olasıdır».
ƏVƏZLİKLƏŞMƏ
B əzi  nitq  hissələrinin  leksik,  yaxud  fıınksional-qram matik 
baxımdan  əvəzlik  sözlərinə  yaxmlaşması  əvəzlikləşm ə  adlanır. 
Ə vəzlikləşm ə  iki  üsulla  baş  verir;  leksik  üsul  v ə  morfoloji- 
sem antik üsul.
L e k s i k ü s u l .   Söz ona xas olan real  m ənanın  zəifləm ə- 
si  nəticəsində  əvəzlik  m ənası  qazanır;  bir  k iş i  «bir  adam»  > 
«hansısa  adam»  >  «kim sə»;  m əsələn;  B ir k is i yatjılsar,  oğuşı, 
bodunı  bisüginə  tə g i kıd m a z  erm iş  (K T   c  6)  «K im sə  yanılsa, 
q əb iləsi,  xalqı son nəfərin ə təki doğranmazmış».
M o r f o l o j i - s i n t a k t i k ü s u l   üçüncü  şəxs 
m ən sub iy yət  şəkilçisi  və  -ça şəkilçisi  vasitəsilə  həyata  keçirilir; 
bar «vdir»  -  te r; «hamısı»,  bar«.\axy>  -  ba rça « h sm m » .
A zərbaycan  dilçisi  Ə.C.Şükürlü  belə  sözlər  haqqm da 
yazır:  «Elmi  ədəbiyyatda  çox  vaxt  nom inativ  söz  adı  altında 
tanınan  əv əzlik   sözləri,  əslində  müstəqil  m ənah  adlardan  başqa 
bir  şey deyildir.  Bu  tipli  sözlər öz lüğəti m ənasm dan uzaqlaşaraq 
m ətn   daxilində  əvəzlik  vəzifəsini  yerinə  yetirir.  M araqhdır  ki, 
b elə  sö zlərə  qədim  türk  yazılı  äbidələrində  də  təsad ü f  edilir. 
Y azıh   abidələrdə  çox  az  rast  gələn  bu  cür  sözlərə  nüm unə 
olaraq  n ə fj  «şey»,  bir  k is i  sözlərini  göstərm ək  olar.  Cüm lədə 
ə v ə z lik   vəzifəsini  yerinə  yetirən  həm m   sözlər  qeyri-m üəyyən 
m əna  ifalə  edir.  Ona  görə  də  həm m   sözləri  qeyri-m üəyyən  söz- 
ə v əz lik  vo ya əvəzlik sözü də adlandırm aq o lar» .'
'  B.M .Hacmoe.  H3
uk
 ofiwno-enuceücKia nauMmHUKoe.  MocKea,  1960,  c.39.
500
Ə Şükürlü.  Qəd/m türkyazılı abidələrinin dili. Bakı,  1993, s. 107.
501

VIII  FƏSİL 
FEL
Fel  iş,  h ərək ət,  hal  v ə  vəziyy ət  bildirən  nitq  hissəsidir. 
Bütün  türk  dilləri  kimi,  q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  diii  də 
fellə zəngindir.
B əzən   elə  düşünürlər  ki,  nitq  hissəsinin  zənginhyi  həmin 
nitq  hissəsinə  daxil  olan  sözlərin  m iqdarı  ilə  ölçülür.  Bu  fıkir 
əsla  düz  deyildir.  Nitq  hissəsinin  zənginliyi  ona  daxil  olan 
söziərin m iqdarı ilə deyil,  onlarm  rəngarəng  m əqam da işlənməsi 
ilə,  çoxlu  m əna  xüsusiyyətləri  ifadə  edə  bilm əsi  ilə  ölçülür.  Bu 
baxımdan  türk  dilləri  öz  fel  sistem inin  zənginliyi  ilə  dünya 
dilləri  arasm da  birinci  y erlərdən  birini  tutur.  M üasir  Azəbaycan 
və  ya  türk  dilinin  felləri  h ərək ə t,  h al  v ə  vəziyyətin  müxtəlif 
çalarlıqlarmı  göstərm əkdə  dünyanm   zəngin  dillərindən  sayılan 
ingilis,  fransız  v ə  rus  dillərindən  n əink i  geri  qalmır,  hətta  bəzi 
xüsusiyyətlərinə  görə onlardan üstündür.
B u baxım dan qədim  türk yazısı  abidələri  dilinin  fel  sistemi 
öz inkişafm a görə m üasir türk dillərindən heç də  geri qalmır.
Q ədim  türk yazısı abidələrinin  dilində  alm m a  sadə  fellərin 
işlənm əsinə  təsad ü f  edilm ir.  A bidələrdə  başqa  nitq  his- 
sələrindən  fel  düzəldən  şəkilçilər  d ə  türk  dillərinin  özününkü- 
dür.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  fellər  bir 
sıra  xüsusiyyətlərinə  görə  m üasir  türk  dillərindən  üstündür.  Bu 
m ənada  dem ək  olar  ki,  abidələrin  dilinin  fel  sistemi  türk 
dillərinin  fel  sistem inə  n isb ətən   d aha  çox  in k işaf  etmişdir. 
Görünür,  qədim   türk  yazısı  abidglərinin  dilində  işlənən  fellərin 
leksik-qram m atik  xüsusiyyətlərinin 
zənginliyindən  damşan 
V .M .N asilov  yazır  ki,  «O rxon-Y enisey  abidələrinin 
felinin 
təzahürü  çox  rəngarəngir.  Felin  şəxsli  və  şəxssiz  formaları 
abidələrin  dilində  söz  birləşm əsi  və  cüm lə  quruluşunda  nəhəng 
rol  ojmayır  və  türk  dillərinin  m üasir  inkişaf  fazasm a  nisbətən 
daha h ərtə rəfli və  zəngin qram m atik m ənalarda təzahür edir».*
B.M.Hactuıoe.  HsbiK 
opxoHo-enuceücKUX ncmsımHUKoe. 
MocKea,  1960,  c.46.
502
M əlu m   həqiqətdir  ki,  dil  təkcə  əsas  lüğət  fondu  və  lüğət 
tə rk ib in d ə k i  sözlərin  miqdarca  artması,  zənginləşm əsi  yolu  ilə 
d e y il,  h ab elə  qrammatik  ifadə  vasitələrinin  zənginləşm əsi  yolu 
ilə  d ə   in k işa f edir.  Paradoksal  olsa  da,  türk  dillərinin  feli  qədim 
tü rk   yazısı  abidələri  dövründən  müasir  türk  dilləri  dövrünə 
d o ğ ru   proqressiv  inkişaf yolu  ilə  deyil,  reqressiv  inkişaf yolu  ilə 
h ə r ə k ə t  etm işdir.  Bu  fıkir  həm   doğrudur,  h əm   də  yanlışdır. 
Ə v v ə lə n ,  V -V III  yüzilliklərdə  bütün  türk  qəbilələrinin  dilləri 
g ö y tü rk   O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  dilinin  inkişafı 
s ə v iy y ə s in d ə   olmamışdır.  H ətta  indi  də  bütün  türk  dilləri  eyni 
in k iş a f   səviyyəsində  deyildir.  İkincisi,  m üasir  türk  dillərinin 
fe llə ri  h ə rə k ə t,  hal  və v ə z ij^ ə tin  bu və ya digər çalarhğm ı ifadə 
e d ə n   göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrindəki  qrammatik 
v a s itə n i  itirm işsə,  əvəzinə  bäşqa  qramm atik  vasitə  əldə 
etm işd ir.  B una  görə  də,  müasir  türk  dillərinin  fel  sistcminin 
g ö y tü rk  
O rxon-Y enisey 
yazılı 
abidələrinin 
dilindəki 
fel 
sistem in d ən   geri  inkişaf  etdiyini  dem ək  olmaz.  Lakin  bu  bir 
h ə q iq ə td ir  ki,  göytürk  yazısı  abidələri  dilinin 
feli  simasmda 
q ə d im   türk dillərinin  feli  m üasir türk  dillərindəkindən  heç də  az 
z ə n g in   olm am ışdır.
Q əd im   türk  yazısı  abidlərinin  dilində  feli  başqa  nitq 
h is s ə lə rin d ə n  
aşağıdakı  katcqoriyalarm  m övcudluğuna  görə 
fə rq lə n d irm ə k   olar:  təsdiq-inkar  kateqoriyası,  felin  bacarıq 
kateq oriy ası,  şəxs  kateqoriyası,  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası, 
felin  m ən a  növləri  kateqoriyası,  kəm iyyət  kateqoriyası,  şəkil, 
zam an  v ə  tərz  kateqoriyaları,  xəbərlik  kateqoriyası,  habelə  felin 
tə sriflə n m ə y ə n   formaları  -   feli  sifət,  feli  bağlam a  v ə  məsdər. 
Sözün  fel  olm ası  üçün  bu  kateqoriyalarm  onda  ifadə  olunması 
zəruridir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  fellərin 
m ü h ü m   bir  hissəsi  təkcə  bir kökdən  ibarət  olan  sözlərdir.  Belə 
sö zlər  heç  bir  sözdüzəldici  şəkilçi  qəbul  etm ədən  fcl  kimi 
işlənir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  fel 
kök lərin i  leksik m ənalarm a görə iki qrupa ayırm aq olar:
1. 
T əkcə  fel  m ənası  daşıyan  köklər.  B elə  köklər 
tə k m ən alı  (türk  dillərində  təkm ənalı  fellər,  dem ək  olar  ki, 
yoxdur.  B urada təkm ənalı  fel dedikdə  onun  fel-ad om onim liyinə
503

malik  olmaması  n əzərdə  lutulur)  sözlərdir.  Bu  tip  fellər 
yaranarkən  yalnız  iş,  hərəkət,  hal  və  vəziyyət  biidirm ək  üçün 
yaranır,  ya  da  bu  tip  fellər  türk  dillərinin  ən  qədim   inkişaf 
dövründə  adlardan  uzaqlaşm ış  və  hərəkət,  hal  və  vəziyyət 
bildirən  söz  kimi  formalaşmışdır.  Ə lbəttə,  m ü xtəlif fərziyyələr 
vasitəsilə  müasir  türk  dillərində  sadə  fel  kimi  qavranılan 
sözlərin ya düzəltm ə  olduğunu,  ya  da  adlardan  aynldığını  sübut 
etmək  olar.  Türk dillərində  bütün  sözlərin  m ənşəyini  asan  yolla 
araşdırmaq  olmur,  m əsələn,  m üasir  türk  dillərində  və  göytürk 
Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  k ö z v d   kör, 
habelə  k ü d  sözlərinin  eyni  m ənşəli  olduğunu  düşünənlər  çox 
azdır.  Lakin  bu  sözlər  eyni  kökdəndir,  türk  dillərinin  ən  qədim 
dövründə  hər  üç  söz  k ü   şəklində  olm uş,  h əm   baxmaq,  həm  
görmək proseslərini,  həm  d ə  bu prosesləri  həyata keçirən  alətin 
(bədən  üzvünün)  adm ı  bildirm işdir.  Zam an  keçdikcə  baxmaq 
prosesini  bildirən  söz  üçün  jirüsözünə  t/sam iti  əlavə  edilmişdir. 
Görmək prosesi və bu prosesi  icra edən  aləti  bildirən söz  isə k ü
>  k ö  çevrilm əsinə  m əruz  qalmışdır.  H ələ  türk  dilləri  inkişafmm 
Orxon-Yenisey  dövründən  əv vəl  görm ək  prosesini  bildirən 
m əfhum u  həm in  prosesi  icra  edən 
alətin  admı  bildirən 
m əfhum dan  ayırm aq  üçün  birinci  m əfhum u  bildirən  sözə  /, 
ikinci  m əfhum u  bildirən  sözə  görm ə  aləti.)in  cütlüyünü  nəzərə 
alaraq  z sa m iti əlavə edilmişdir.  B eləliklə,  türk dilləri inkişafmm 
hələ  O rxon-Yenisey  dövründən  çox  əv vəl  bir  k ü   sözündən  üç 
söz  -   k ö r  «görm ək»,  k ö z   «göz»  və  k ü d   «güdm ək»  sözləri 
törəmişdir.  Ə lbəttə,  artıq  O rxon-Y enisey  dövründə  türk  qəbilə 
dilləri  üçün  bu  sözləri  düzəltm ə  söz  kim i  qəbul  etm ək  olmaz. 
Buna  görə  də  «təkcə  fel  m ənası  daşıyan  sözlər»  dedikdə  m əhz 
artıq  türk  dillərinin  O rxon-Y enisey  dövründə  əslini  (mənşə-yi- 
ni)  itirmiş  v ə  sadə  fel  kimi  qavranılan  sözlər  nəzərdə  tutulur. 
Q ədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  belə  fellər,  əsasən  tək- 
hecahdır  və  səs  tərkibinə  görə  altı  şəkildədir:  1)  sait;  2)  sa- 
mit+sait;  3)  sait+sam it;  4)  sam it+  sait+sam it;  5)  sait+sa- 
m it+sam ü;  6)  sam it+sait+sam it+sam it.  Bu  kök  quruluşundan 
hansmm  daha  ilkin,  qədim   olm ası  haqqm da  türkoloqlar  ara-
sm da  vahid  rəy  yoxdur.  Türkoloqhırm  bu  problem   haqqmda 
yekdil  rəyd ə olniam alan  haqqmda artıq  m əlumat verilmişdir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təkcə  fel  mənası 
ifadə  edən  sözlər fonetik tərkibinə görə belə qruplaşdınhr:
1.  sait:  ö ( K T  c  8) «öyrənm ək»,  /(K T  c  11)  «göndərmək», 
ü ( K T   ş  10)  «bacarmaq»;
2.  sam it+sait:  ti  (K T   ş  I I )   «demək»,  ba  (T  41) 
«bağlam aq», y j{ T   8) «yemək»;
3.  sait+sam it:  a l  (K T   ş  36)  «almaq»,  ur  (K T   c  11) 
«\oırmaq»,  y/(K T   ş 3) «etm ək» və  s.
4.  sam it+sait+sam it:  bar (K T  ş  34)  «getmək»,  k ə l (K T  ş 
28)  «gəlm ək»,  y a t ( K l  ş  24)  «yatmaq»  və  s.;
5.  sait+sam it+sam it:  e lt  (K T  ş  23)  «aparmaq»,  ürk  (MÇ 
31)  «hürkm ək»;
6.  sam it+sait+sam it+sam it:  sanc  (K T  şm  5)  «sancmaq», 
k o r k iO   6)  «qorxmaq».
II. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təkcə  kökdən 
ibarət  olan  fellərin  bir  qismi  başqa  nitq  hissələri  (isim,  sifət, 
qoşm a)  ilə  om onim   olur.  O m onim ləşm ə  hadisəsi  iki  cür  baş 
verə  b ilər.  Y a  söz  yaranarkən  bir neçə  m əna  daşıyır  (buna  ilkin 
fel-ad  om onim liyi  deyilir)  -   bu  proses  daha  qədim dir;  ya  da 
sözün  m ənası  genişlənir,  söz sonradan yeni  m əna kəsb  edir -   təg  
«d əym ək»  felindən 
tə g   «təki,  kim i»  qoşmasmm  yaranması 
ikinci  p rosesə m isal ola bilər.
Q ədim   türk yazısı  abidəlerm in  dilində  başqa nitq  hissələri 
ilə  om onim   olan  təkhecalı  fellərin  işlənm əsinə  bir neçə  nüm unə 
verilir:
1.  a)  . . . sü g ü n g in a çd ım ız(Jl% )  « . .. .süngü ile açdıq»;
b)  ...  tü rk  bodun aç e r ti(B K ş38)  «.. .türk xalqı  ac  idi».
2.  a)  B ilg ə   Tonyukuk,  -  batja aydı,  -  bu sü g  e lt,- tid i{ \  32) 
«M üdrik T onyukuk,  - m ənə dedi,  - bu qoşunu apar,  -  dedi».
b)  T okuzm ç  ay  y e ti  otuzka  y o ğ   ertü rtim iz  (K T şm   ş) 
«D oqquzuncu aym   iyirmi yeddism də dəfiı etdirdik»;
c)  S izim ə ,  kün,  a y azıdım   { Y \ \ )   «Sizdən,  gündan,  aydan 
ayrıldım ».

3.  a)  Taluyka  k iç ig   təg m əd im   (K Tc3)  «D ənizə  azacıq 
çatmadım»;
b) 
K a ljım  kağan  s u si böri tə g  er/7'(K T şl2)  «Atam  xaqanın 
qoşunu qurd kimi  idi»;
4.  a)  K ö g m ən   aşa  k ır k ız   y iriijə   tə g i  sü ləd im   (K T ş l7 ) 
«K ökm əni aşaraq qırğız yerinə təki qoşun çəkdim »;
b) 
tç rə  aşsız,  taşra  to n sız  ... bodunta  ü zə   olurtım   (K Tş26) 
«Qamı  ac,  üstü donsuz...  xalqın üstündə oturdum ».
5.  a)  Təgdim iz, ya ydığım ız(Y ?)9)  «H ücüm  etdik, yaydıq»-,
b)  Y a y anta yaylad ım   (MÇ  20)  «Yayı  orada  keçirdim »  və
s.  və  i.a.
İNKAR  KATEQORİYASI
Türk  dillərində,  o  cüm lədən,  qədim   türk  yazısı  abidələri- 
nin  dilində  fel  iki  aspektdən  birində  ola  bilər;  fei  ya  hərəkətin 
təsdiqini,  ya  da  inkarını  bildirir.  M üasir  türk  diilərində  olduğu 
kimi,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  felin 
təsdiq 
aspekti  üçün  xüsusi  şəkilçi  yoxdur;  felin  təsdiqi  fel  kökü  ilə 
ifadə  edilir,  m əsələn;  T eijri tə g  teQ ridə  bolm ış  türk bilgə  kağan 
bu ö d kə olurtım  (K T  c  1)  «Tanrı  tək tanrıdan  olmuş  türk müdrik 
xaqanı bu vaxt (taxta) oturdum ».  T o ku z o ğ u z bəgləri,  bodunı,  bu 
sabım m   edgüti  esid,  ka tığ d ı  tiljlə   (K T   c  2)  «Doqquz  oğuz 
bəyləri,  xalqı,  bu  nitqimi  yaxşıca  eşit,  m öhkəm cə  dinlə».  Y ir 
sayu  barm ış  bodun  ölü,  y itü  yadağın,  ya lın m   yana  k ə lti (K T   ş 
27-28)  «Yer 
üzünə  səp ələnm iş  xalq  əld ən   düşmüş  halda 
piyadə,  yalın  yenə  gəldi».  Süsin  bozdım ,  elin  aldım   (B K   ş  34) 
«Qoşununu  pozdum,  elini  aldım».  S w jü g   batım ı  karığ  sökipən, 
K ö g m ən   ya şıq   toğa  yo rıp   k ır k ız   bodunığ  uda  basdım ız  (K T  ş
35).  Süngü  batımı  qarı  söküb,  K ögm ən  m eşəli  dağlanm   baş 
yuxan yürüyüb qırğız xalqını yuxuda basdıq»  v ə  s.
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  felin  inkan  -ma,  -m ə  şəkilçisi  ilə  ifadə 
edilir.  M üasir  türk  dillərində  inkar  şəkilçisinin  samiti  m üxtəlif 
variantda,  lakin  yenə  də  dodaq  samiti  {b,  p)  ola  bilər;  -ma,  -mə, 
-me,  -ba,  -bə,  -be,  -pa,  -pə,  -pe  v ə  s.  M üasir  türk  dillərində
olduğu  kimi,  qədim  tiirk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  inkar 
şəkilçisi  vurğusuz  olur;  vurğulu  -ma,  -m ə  şəkilçisi  sözdüzəldici 
şəkilçi  vəzifəsində  işlənir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  -ma,  -m ə şəkilçisi  bütün  sözdəyişdirici  şəkilçilərdən  əv- 
vəl.  lakin  bütün  sözdəyişdici,  habelə  form adüzəldici  (m əsələn: 
felin  m əna  növlərinin  şəkilçiləri)  şəkilçilərdən  sonra  işlənir, 
m əsələn;  Ü zə  tetjri  basmasar,  asra y ir   təlinm əsər,  türk,  bodun, 
iliıjin  törw jin  kim   artatı  udaçı  er/;(KTş22)  «Y uxarıdan  göylər 
basmasa,  aşağıda yer  dəlinm əsə,  türk xalqı,  elini,  qanununu  kim  
dağıda  bilərdi?»  K aıjım ız,  eçim iz kazğanm ış bodun atı,  k ü s i y o k  
bolm azun  tiyin,  tüçk bodun  üçün  tün  udılm adım ,  k ü n tü z olurm a- 
dtm   (K Tş27)  «Atamızın,  əm im izin  qazandığı  xalqın  şöhrəti 
m əhv  olmasın  deyə  türk  xalqı  üçün  gecə  uyum adım ,  gündüz 
oturmadım».  Anca  kazğanıp  b iriki  bodum ğ  ot,  su b   kılm adım  
(K Tş27)  «EIə  qazanıb  birləşən  xalqı  cəzalandırm adım ».  K ü l 
tigin  ö g sü z akın  binip  to k u z ərin  sançdı,  orduğ  b irm əd i {K.Tşv(\ 
8-9)  «K ül  tigin  harın  (anasız)  ağ  atını  m inib  doqquz  əsgərini 
sancdı,  ordanı  verm ədi».  Tetjri  bilgə  kağanta  adırılm alım , 
azm alım   (0  11)  «M üqəddəs  m üdrik  xaqandan  ayrılmayaq,  ona 
xəyanət etm əyək» və  s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  inkarhq 
kateqoriyasını  əm ələ  gətirm ək  üçün  y o k ,  «yox»  predikativ 
sözündən  də  istifadə  edilir.  Bu  predikativ  söz  təsriflənən  felin 
önünə  artın h r və  -ma,  -/n əin k ar şəkilçisinin rfadə  etdiyi m ənaya 
ekvivalent  olan  vəzifə  yerinə  yetirir;  m əsələn;  K uşladaçı  bilgə 
tu tu k   y o k   artzun  (Y   48)  «Quşlayası  (ovçu)  müdrik  tutuk 
artm asın».
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  inkarhq  kateqori- 
yası  tü g ü l{¥ JJc6 ) «deyil» predikativ sözü ilə də  ifadə edilir;  m ə- 
sələn;  T ürk bodun,  ü ləsig ig  biriyə  Ç ü ğ a yyış tügül,  Tün y a z ı ko - 
nayın,  tisər,  türkbodun,  ü ləsig ig  aıjta ^ ı ğ  k is i ança  boşğurur er- 
m is (K T c6 -7 )  «Türk  xalqı  bir  hissən  cənuba  Çüğay  m eşəli  dağ- 
larm a  deyil,  Tün  düzünə  yerləşək  -  desə,  türk  xalqı,  bir  hissəni 
orada p is  adam lar eləcə öyrədirm iş.