Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

4 8 ?

qəribə  üsuluna  da rast  gəlm ək  olur:  U luğ trk in  azkıya  ərin   tə zip  
bardı (K T  ş  34)  «U lu İrkin azacıq döyüşçü  llə  qaçıb  getdi».  Eyni 
sözə  Tonyukuk  abidəsində  də  rast  gəlirik:  A zktya   tü rk  bodun 
y o rıy u r erm is (T 9-10)  «Azacıq türk xalqı joirüyür imiş».
Buradakı  a z k ^ a   {a z  +  k ^ ä )  «azacıq»  sözü  A zərbaycan 
dilinin  L ənkəran  şivəsindəki  çıkkana  sözünü  xatırladır  {B ir 
çıkkana d u z v e r -  B ir azacıq duz ver).
KƏSR  SAYLARI
M üasir  türk  dillərm də  kəsr  sayları  iki  m iqdar  saym dan 
əm ələ  gəlir.  Saylardan  b k i  surətdə,  digəri  m əxrəcdə  olur. 
Surətdəki  say  h əm işə  adhq  halda,  m əxrəcdəki  say  isə  b əzi  türk 
dillərində  yerlik,  digərlərində  isə  çıxışhq  halda  olur:  b eşd ə  üç, 
altıdan beş.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  kəsr  saylarm m   bu 
üsulla əm ələ  gəlm əsinə rast gəlm irik.  A bidələrin dilində yeganə 
ehtim al  edilen  kəsr  sayı  «yan»  m ənasm ı  verən  sıijar  sözüdür. 
B u  sözü  A zərbaycan  dilinə  «ikidə  bir»  kim i  də  tərcüm ə  etm ək 
olar;  m əsələn:  SıQar  sü si  ebig,  barkığ y o lğ a h   bardı,  sılja r  sü si 
sü ljü şg əli k ə lti (B K   ş  32)  «Qoşunun yarısı  evi,  sarayı  dağıtm ağa 
getdi, qoşunun yarısı döyüşm əyə  gəldi».
BÖLGÜ  SAYLARI
Türkoloji  ədəbiyyatda  saym  bu  kateqoriyası  toplu  saylar 
da adlamr.  M üasir türk dillərinin bir  qism ində  saym bu kateqori- 
yası  m ühafizə  edilm iş,  bir  qism ində  isə  unudulm uşdur.  Q ədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bölgü  sayları  miqdar  saylarm m  
sonuna  -ağu,  -əg ü   şəkilçiləri  artırm aqla  düzəlir:  Tabğaç,  oğuz, 
kıta y  -   bu  ü çəg ü  ka b ısır (T   12)  «Tabğaç,  oğuz,  kıtay  -   bu  üçlük 
toplaşu-».  Ü çəgün ka b ısıp  süləlim ,  am  yo kkısa h m ,  -  tim isÇ T   21) 
«Ü çlükdə birləşib  qoşım çəkək,  onu m əhv edək,  - demiş».
A .N .K ononovi  v ə  Ə lisa Şükürlü^ bölgü sayı əm ələ gətirən 
-n  şəkilçisini  d ə   qeyd  edir  və  ekin   «ikisinin»  sözünü  nüm unə 
gətirirlər.
' A.H.KoHOHoe.  rpoMMamuKaH3biKa nmpKCKUxpynuvecKUx naMHmHUKoe 
V II-IX ee..JleH U H zpad,  1980,  c.  114.
^ Ə.Şükürlü.  Qədim türkyazılj abidələrinin dili. Bakı,  1993, s.  103.
4 8 8
NUMERATİV SÖZLƏR
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tez-tez  miqdar 
sayları  çub  «hissə»,  ülüg «hissə»,  bağ «bağ,  hissə»,  y o h  «dəfə, 
yol»,  kata «dəfə»  sözləri  ilə  işlənir.  Bu  sözlər ya m iqdar sayı  ilə 
onun  aid  olduğu  ismin  arasmda,  ya  da  sayla  felin  arasmda 
işlənir;  m əsələn:  A ltı çub soğd ak tapa sü ləd im iz ( K l'  ş  31)  «Altı 
hissəli  soğdaklara  qarşı  qoşun  çəkdik».  B ir  y ılk a   tört  y o h  
sü ljü şd im  (B K   ş  38)  «Bir  ildə  dörd  dəfə  döyüşdüm».  E k i  ülügi 
ath ğ   erti,  bir  ülügi ya d a ğ  erti {T  4)  «İki  hissəsi  ath  (süvari)  idi, 
bir  hissəsi  piyada  idi».  A ltı  bağ  bodunım   küçligin  üçün  arkak 
elim   taşın  bunta  tik ti ( Y   49)  «A ltı  hissəli  (bağlı)  xalqım   güclü 
olduğu  üçün  qədirbilən  elim   daşm ı  burada  qoydu».  A ltı  bağ 
bodunka  b əg  ertim  (Y   1)  «Altı  bağh  xalqa bəy  idim».  ...  üç kata 
təg zin tim  (Y   31)  «...  üç  dəfə  səy ah ət etdim».
X
VI-VIII  yüzilliklərdə  qədim   türk  dillərində  belə  bir 
m ükəm m əl  say  sistem i  olm uşsa,  dem əli,  say  kateqoriyası  türk 
dillərində  əsrlərlə  əvv əl də  m övcud olmuşdur,  çünki yüz,  yaxud 
iki  yüz,  h ətta  min  il  ərzində  belə  bir  m ükəm m əl  say  sistem i 
yaratmaq  m üm kün  deyildir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin, 
xüsusilə  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  yaradıldığı  vaxtdan 
indiyədək  min üç  yüz -  min  dörd  yüz  il  keçm əsinə  baxm ayaraq, 
qədim  türk  dillərinin  sayları  ilə  m üasir  türk  dillərinin  saylan 
arasmda,  dem ək olar ki,  heç bir əsash   dəyişiklik  olm am ışdır.  B u 
da  bir  d aha  sübut  edir  ki,  say  kateqoriyası  türk dillərində  tarixin 
əlçatm az dərinliklərində yaranm ış,  ilk üm um türk yazılı abidələri 
olan  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  kitabələrm də  m ükəm m əl 
sistem  şəklində təsbit edilmişdir.  ■
ƏVƏZLİK
Ə v əzlik  qədim   türk  yaz:ısı  abidələrinin  dilində  əsas  nitq 
hissələrindən  biridir.  Əşya  və  onun  əlam ətlərinə  işarə  edən,

lakin  onu  adlandınnayan,  əşyanm   m əzm ununu  təyin  etm əyən 
sözlər  əv əzlik   kateqoriyasm a  daxildir.  A dətən,  dilçilik  ədəbiy- 
yatm da belə  hesab  edirlər ki,  əvəzlik bu və ya digər nitq hissəsi- 
n ə  daxil  olan  bu  və  ya  digər  sözü  əvəz  edir.  Bu  nitq  hissəsinin 
adı da onun vəzifəsindən doğmuşdur.  Lakin insan nitqində  əvəz- 
iiyin  v əzifəsi  təkcə  bu  v ə  ya  digər  sözü  ə v ə z   etm əklə  bitmir. 
Ə vəzliklər  nitqdə  şəxs  v ə  əşyaya  işarə  də  edə  bilər.  M əsələn  
0 1   sü g   anta  y o k k ış d ım ız   (K T   ş  34)  « 0   qoşunu  orada  m əhv 
etdık»  və B u  tabğaçda yıra ya   b əg  o ğ u z ara y e ti ərən y a ğ ı bolm ıs 
(O  5)  «Bu  Ç indən  şim aida  bəy  oğuzlar  arasm da  yeddi  ərə n   yağı 
olm uş»  cüm lələrində  o /« o »   və  to « b u »   əvəzlikiəri  heç  bir  sözü 
əv ə z  etmir,  yalnız özündən sonra gələn  isim lərə  işarə  edir.
Türk  dillərində  bir  nitq  hissəsi  kim i  əv əzlik  xüsusi  yer 
tutur.  Ə vəzlik  say  və  fel  kim i  ə n   milli  nitq  hissəsidir.  Bu,  türk 
dillərində  yeganə  nitq  hissəsidir  ki,  almma  sözlər,  d em ək  olar 
ki,  oraya  daxil  ola  bilm əm işdir.  Türk  dillərində  əv əzlik   çox 
qədim   tarixə  malik  nitq  hissəsidir.  H ələ  türk  xalqlarm m   ən 
qədim  yazılı  abidələri  olan göytürk O rxon-Y enisey kitabələrinin 
dilində  kifayət  q əd ər  inkişaf  etm iş  əvəzlik   sistem i  mövcud 
olm uşdur.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənmiş 
əvəzlikləri  m ənalarm a  görə  belə  qruplaşdırm aq  olar;  I)  şəxs 
əvəzlikləri;  2)  təyin  əvəzlikləri;  3)  qayıdış-şəxs  əvəzlikləi;
4)  ışarə  əvəzlikləri;  5)  sual  əvəzlikləri;  6)  toplu  əvəzliklər  və 
7)  inkar əvəzlikləri.
Ş Ə X S   ƏVƏZLİKLƏRİ
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən   şəxs  əvəz- 
likləri  m üasir  türk  dillərində  eyni  adlı  əvəzliklərdən  fərqlənmir. 
A bidələrin  dilində  üçüncü  şəxsin  cəm indən  başqa,  şəxs  əvəz- 
likləri  qalan  şəxslərdə,  y ən i  birinci  və  ikinci  şəxsin  təkində  və 
cəm ində,  habelə  ü çm cü   şəxsin  təkində  mövcuddur.  Abidələrin 
dilində  birinci  və  ikinci  şəxsin  təkində  və  cəm ində  şəxs  əvəz- 
likləri  xüsusi  sözlərlə  ifadə  olunur və yalnız  substantiv vəzifədə 
işlənir,  üçüncü  şəxsin  təkində  isə  işarə  əv əzliyi  ilə  eyni  bir  söz- 
lə  ifadə  olunur  və  h em   substantiv,  h əm   də  atributiv  flınksiyada 
işlənir.  A bidələrin dilində  şəxs əvəzliyi bunlardır:
490
I şəxs  tək:  m ən,  m en,  m in,  ben,  bin,  «m ən»
II  şəxs  tək:  sən,  sen,  sin,  «sən»
III  şəxs tək;  ol,  «o»
I  şəxs  cəm:  biz, nadir hallarda m iz,  «biz»
II  şəxs  cəm:  s iz
Göründüyü  kimi,  birinci  və  ikinci  şəxslərin  təkində  işlə- 
nən  əvəzliklər  həm   açıq,  h əm   yarımaçıq,  h əm   də  qapah  saitlə, 
birinci  şəxsin  təkində  h əm   m,  h əm   də  b  samiti  ilə  işlənir.  H ə- 
min  əvəzlik lər müasir türk dillərində  də  -  ayrı-ayrı  dillərdə -  bu 
şəkildə  işlənir.
Türkoloji  ədəbiyyatda  b iz  və  siz  şəxs  əvəzliklərindəki 
ünsürü  haqqm da  vahid  rəy  vardır:  bütün  türkoloqlar  ^  ünsürünü 
qədim  cüt  və  ya  cəm   kateqoriyası  şəkilçisi  hesab  edirlər.  M ən  
və  sən   əvəzliklərindəki  n  ünsürü  haqqm da  isə  türkoloqlar 
arasmda  yekdil  rəy  yoxdur.  Türkoloqlarm  ək səriyy əti  onu  m ən- 
subiyyət  göstəricisi  hesab  edü-.  N .A .Baskakov  bu  ünsürü  n ə ljə  
«əşya»  sözü,  S.Ə .C əfərov  isə  ya n   sözü  ilə  bağlayır.  Türkoloq- 
lardan N .K .D m itriyev birinci v ə  ikinci şəxs  əvəzliklərini  ilkin  b i 
və  s i sözləri  ilə  əlaqələndirir:  b i -   bi+ n  v ə  bi+ z,  s i  -  si+ n  v ə 
si+ z;  A .N .Baskakov  isə  bu  şəxs  əvəzliklərini  bu  və  şu  işarə 
əvəzlikləri  ilə,  birinci  şəxs  əvəzliyini  bu  işarə  əvəzliyi,  ikinci 
şəxs  əvəzliyini  şu işarə əvəzliyi ilə əlaqələndirir.
Türkoloqlarm   v ə   altayşünaslarm  böyük  əksəriyyəti  bu  fi- 
kirdədir  ki,  birinci  və  ikm ci  şəxs  əvəzlikləri  şəxs  və  işarə  əvəz- 
likləri  üçün  m üştərək  olan  be  ~   b i  və  o ş  ~  uş,  ış   ~  şu   ^ ş o  kök- 
lərindən  törəm işdir;  ikinci  şəxsdə türk dilləri üçün  qanunauyğun 
fonetik h ad isə olan ş   ~ ç   ~ ^ h a d is ə s i m üşahidə edilir.
G üm an  etm ək  olar  ki,  qədirn  türk  abidələrinin  dilində 
O rxon-Y enisey  yazısı  abidələri  dövründən  xeyli  əvvəl  ümu- 
m iyyətlə  birinci  şəxsi  göstərm ək  üçün  bi,  üm um iyyətlə  ikinci 
şəxsi  gö stərm ək  üçün  s i ünsürü  işlədilm işdir.  Dil  inkişaf etdikcə 
təki  c ə m d ə n   ayırmaq  zərurəti  meydana  çıxır.  O  zaman  cəm lik 
anlayışı  yaratm aq  üçün  -lar,  -lə r  şəkilçisi  h ələ  yaranm am ışdı, 
üm u m iyy ətlə,  qeyri-m üəyyən  cəm lik  bildirən  bu  şəkilçi  türk 
dillərinin  nisbətən  yaxm   dövründə,  güm an  ki,  ilkin  hun 
dövründə  yaranm ışdır.  Bundan  başqa  z  ünsürü  ə w ə llə r   h ər  cür

cəm liyi  deyil,  təkcə  cüt  kəm iyyətini  göjtərm işdir.  B eləliklə, 
birinci  və  ikinci  şəxslərdə  təki  cəm dən  ayırm aq  üçün  qədim  
türklər  şəxs  bildirən  işarələrin  (sözlərin)  sonuna təkdə 
n,
 
cəm də 
zü n sü rü n ü   əlav ə  etmişlər.  Birinci  və  ikinci  şəxs  əvəzliklərinin 
inkişafmı belə  təsəvvür etm ək olar;
I  şəxs;  bi
tək:  bi  + n >  bin
cəm :  bi  +  z > biz
bin  >  ben
' mm >  men >  m ən
Istiqarnət 
baQaru (T34) 
halı
Tə5İriik  h al 
b e n i
b itıı(T  10)
ıncni
nıəni
Ycrlik hal
sini (TU)) 
səni
bizni (T 20)
bizinfe (T 40)
TƏYIN  ƏVƏZLİYİ
at)ar  (K T   c 
12)
al]aaı (T 20) 
anı  ( B K   ş 
28)
sizdə 
anta  ( K T   c 
(Y  8) 
2)
II  şəxs:  si
tək:  si  +  n >  sin >  stn  >  sən
əm :  si  +  z >  siz
Türk  dillərində 
b 
>  m  
sqs
 
keçidi  qanunauyğun  fonetik 
hadisədir.
A bidələrin  dilində  birinci  şəxs  tək  əvəzliyinin  işlənm ə 
qanunauyğunluğu  gözlənilir:  Tonyukuk,  Y cnisey  və  qism ən 
M oyun  çor  abidələrində  b  variantı 
{bj'n,  ben),
 
K ül  tigin,  Bilgə 
xaqan,  qism ən  Y enisey  v ə  M oyun  çor  abidələrində  m   variantı 
işlənir:  Ongin  və  K üli çor abidələrində  birinci  şəxs  təkində  şəxs 
əvəzliyinin  işlənm əsinə tə sad ü f edilmir.
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  şəxs  ovəzlikləri  isim lər  kimi  hallanır, 
lakin  şəxs  əvəzliklərinin isrnin  bütün  səkkiz halm da işlənm əsinə 
rast  gəiinm ir;  əvəzliklərin  çıxışlıq  və  alət  halm da  işlənrnəsinə 
abidələrin dilində təsad ü f edilm əm işdir.
Adhqhal 
min,  tmTi,  rnen, 
sin, scn. son 
biz 
siz
bin, bcn
Y iyəlikhal  bcnii](T21) 
bizii) (B K  ş 39) 
sizıi]
ınənio (K T  c 11) 
mcniQ
Yönlükhal  baQ a(YlO ) 
sa0a(T32) 
biziQə  (B K   ş  40) 
sizə
m ar]a(KTş3()) 
b iz k ü (Y % ) 
(Y42)
ol
onıt]
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  iki  təyin  əvəzliyi 
işlənir:  k ə n tü   «öz»  və  ö z  «öz».  H ər  iki  təyin  əvəzliyi  müasir 
türk  dillərində  də  işlənir;  bəzilərində  k ə n tü   «'öz»  (fonetik 
variantlan  ilə),  digərlərində  ö z   «öz»  əvəzliyi  sabitlənmişdir. 
M üasir  A zərbaycan  dilində  öz  əvəzliyi  ışlənir,  k ə n tü   (kəndı') 
əvəzliyi  isə  istifadədən  çıxmışdır,  lakin  k ə n d ı'ə v ə z liy i  «Kitabi- 
D ədəm   Q orqud»  dastanlarmm  diündə  və  klassik  Azərbaycan 
ədəbiyyatm m   dilində  fəal  işlənmişdir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təyin  əvəzlikləri 
şəxsə  və  kəm iyyətə  görə  dəyişm ir,  hallanmır.  A bidələrin  di- 
lində  bu  iki  əvəzliyin  işlənm ə  tezliyi  də eyni  deyildir:  abidələrin 
dilində  ö z   əvəzliyi  tez-tez  işləndiyi  halda  k ə n tü   əvəzliyinin 
cəmi  üç  təsadüfdə  işləndiyi  m üşahidə  edilir:  T okuz o ğ u z bodun 
k ən tü   bodunım   crti (K T   şm  4)  «Doqquz  oğuz  xalqı  öz  xalqım 
idi».  E d gü  ih'tjə  kən tü   y a fjıltığ   (K T   ş  23)  «Yaxşı  elinə  özün 
xəyanət  etdin».  K ən tü   bodunım ,  tidim   (M Ç  14)  «Öz  xalqım 
dedim».
Q ədiın  türk yazısı  abidələrinin  dilində  k ə n tü  Xəyin  əvəzliyi 
şəxs  əv əz lik ləri  və  öz«'öz»  təyin  əvəzliyi  ilə  əv əz  edilir.  Bunu 
k ü l  tigin  v ə  Bilgə  xaqan  abıdələrindən  götürülmüş  iki  cyni 
cüm lənin  m üqayisəsindən  görm ək  olar: 
T o ku z  o ğ u z  bodun
kən tü   bodunım   erti (K T   şm  4)  «Doqquz  oğuz  xalqı  öz  xalqım 
idi»  v ə  T o k u z  o ğ u z  m ə n itj  bodunım   crti (B K   ş  29)  «Doqquz 
oğuz  m ən im   xalqım   idi».  K ə n tü   «öz»  əvəzliyinin  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin   dilində  ö z  əvəzliyinə  nisbətən  az  işlənm əsi

iki  səbəbdən  irəli  gələ bilərdi:  ya bu  əvəzlik göytürk  q əb ilələri- 
nin  dili  üçün  s ə c ij^ ə v i  olm amış,  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı 
abidələrinin  m ətnlərində  digər  türk  qəbilə  dillərinin  tə siri  ilə 
işlənm işdir,  ya da k ə n tü  «öz»  əvəzliyi  göytürk dilində  artıq  VII- 
VIII yüzilliklərdə arxaikləşirm iş.
Q ədim  türk yazısı abidələrinin dilində  k ə n tü  «öz»  əv əz liy i 
ilə  yanaşı,  lakin  ondan  daha  m əhsuldar  ö z   təyin  əv əzliy i  də 
işlənir.  Ö z m orfem i  təyin  əvəziiyi  kim i  abidələrin  diHndə  heç 
bir  şəkilçi  qəbul  etmir,  cüm lənin  m üstəqil  üzvü  olm ur,  özündən 
sonra  g ələn   sözə  qoşulur,  onu  təyin  edir  və  onunla  birlikdə 
cüm lənin  bir  üzvü  olur;  Ö zy e rim ,  ıd u k y e h w ,  sizə ,  ka m m ...  (Y
42) «Öz yerim ,  m üqəddəs yerim ,  sizdən,  xanım dan...»
K ül  tigin  abidəsinin  şərq  üzündə  barduk  sözü  işlənir; 
B arduk y ird ə  edgüg o l erinç (K T ş  24).  B arduk sözünü  bar «get» 
sözündər  törəyən  feU  sifət  kim i  {vardığm ,  g etd iyiıi)  də,  təy in 
əvəzliyi  kim i  {hər,  bütüri)  də  tərcüm ə  etm ək  olar.  Birinci  halda 
cüm ləni  «G etdiyin  yerdə  yaxşısı  o  idi»,  ikinci  halda  «H ər 
(yaxud,  bütün)  yerdə  yaxşısı  o  idi»  kim i  tərcüm ə  etm ək   olar. 
Onda  qədim   türk  abidələrinin  dihndə  barduk «hər,  bütün»  təyin  
əvəzhyinin  mövcudluğundan da danışm aq olar.  İki  fakt bu  filo'in 
xeyrinə  şahidhk  edir:  1.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
toplu  əv əzlik   kim i  barça  (MÇ  38)  «ham ısı»  sözü  işlənir;  barduk 
və  barça  sözlərinin  eyni  kökdən  olduğu  aşkardır.  2.  M üasir 
qazax  v ə  qırğız  dillərində  barduk  sözü  m üasir  A zərbaycan 
dilindəki  ö ürö ntəyin əvəzliyi ilə eyni m ənanı ifadə edir.
QAYIDIŞ-ŞƏXS ƏVƏZLİYİ
Türkoloji  ədəbiyyatda  bu  əv əzh yi  qayıdış  əvəzUyi  də 
adlandırırlar.  M üasir  türk  dillərində  olduğu  kim i,  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  də  qayıdış  şəxs  əvəzliyi  ö z   təyin 
əvəzliyi  üzərinə  m ənsubiyyət  şəkilçiləri  -üm ,-ü^,  -ü(i),  -üm iz, 
-w jiz şəkilçilərini  artırm aqla  ə m ələ  gəlir.  M ənsubiyyət  şəkilçisi 
qəbul  etdikdən  sonra  ö z  əvəzliyi  təyrn  əvəzliyi  olm aqdan  çıxır, 
m üstəqilləşir,  daha  özündən  sonra  gələn   sözün  təyini  olm ur, 
yiyəlik  haldan  başqa  həm işə  cüm lənin  m üstəqil  üzvü  funksiya- 
smı  yerinə  yetirir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qayış
4 9 4
şəxs  əvəzliyinin  cəm də  işlənm əsinə  təsadüf ediimir;  bu  əvəzlik 
abidələrin  diHndə  yalnız  təkdə  işlənir.  Ehtimal  ki,  qədim  türk 
dillərində  qayıdış  əvəzliyinin  cəm ini  əm ələ  gətirm ək  üçün 
birinci  və  ikinci  şəxsin  cəm ində  ^ ü n sü rü   əlavə  edilmiş,  üçüncü 
şəxsin  cəm i  isə  olmamışdır.  B eləliklə  qədim   türk  dillərində 
qayıdış  əvəzHyinin  hər  üç  şəxsdə  aşağıdakı  şəkildə  işlədiyini 
göstərm ək  olar;  birinci  şəxs  tək-  özüm ,  cəm -  özüm üz,  ikinci 
şəxs  tək-  özüıj,  cəm-  özüıjüz,  üçüncü  şəxs  tək  -   özu;  cəm 
olmamışdır.
Q ədim   türk yazısı  abidəlrinin  dilində  qayıdış-şəxs  əvəzliyi 
cüm lənin  m üxtəlif üzvü  vəzifəsini  yerinə  yetirir:  B ö d k ə   özüm  
olurıp ağır törüg tört  bulutjdakı  bodunğa  itd im   (B K   ş  2)  «Taxta 
özüm   oturub  dörd  tərəfdəki  xalqa  ağır  qanun  düzəhdim ».  Ö zim  
sa km tım   (K T   şm  5)  «Özüm  düşündüm».  E çim   kağan  olurtukda 
ö zim   tarduş  bodun  ü zə şa d  ertim  (K T   ş  17)  «Əmim  xaqan  otur- 
duqda  özüm  tarduş  xalqmın  üstündə  şad  idim».  B u   kağam tjda, 
bu  bəglərigdə,  yeritjdə,  subıtjda  adırılmasır,  tü rk  bodun,  özü tj 
edgü  körtəçisən,  ebitjə  girtəçisən,  b u tjısız  baUaçı  sən   (BK  şm 
13-14)  «Bu  xaqanmdan,  bu  bəylərindən,  yerindən,  suyundan 
ayrılm asın,  türk  xalqı,  özün  yaxşılıq  görəsisən,  dərdsiz  olası- 
san».  Ö zi ya ljıltı,  kağanı  ölti,  bodunı  kütj,  k u l  b o kı  (K T   ş  20) 
«Ö zü yamldı,  xaqanı  öldü,  xalqı  qul-qaravaş  oldu».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qayıdış-şəxs 
əvəzlikləri  isim lər  kimi  hallanır.  Bu  əvəzliklərin  hallanmasını 
belə  göstərm ək olar:
A dhq
özüm
özüQ
özi
Y iy əlik
özümiQ
özüQin
öziniQ
Y önlük
özümə
özüQə
özinə
İstiqam ət
-
-
-
T əsirlik
özümi  (özümin)
özüQi
ÖZÜQİ
Y erlik
özümtə
özüQtə
özintə
Ç ıxışhq
-
-
-
A lət-birgəlik
özümin
özüQin
öziQin
Lakin  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qayıdış-şəxs 
əvəzliyinin  hallanmasınm  bütün  paradiqm asm a  rast  gəlm ək

olmur.  A bidələrin  dilində  qayıdış-şəxs  əvəzliklərinin  birinci 
şəxsi  adhq,  yönlük  v ə  təsirlik  hallarm da,  ikinci  və  üçüncü 
şəxsləri  isə  təkcə  adlıq  halm da  işJənir:  E çim   kağan  olurtukda 
özüm   tarduş  bodun  ü zə  şa d   ertim   (K T   ş  17)  «Ə m im   xaqan 
oturduqda  özüm   tarduş  xalqı  üzərində  şad  idim»  ...ö zu lj  edgü 
kö rtə ç i  sən,  eb iijə  k irtə ç i  sən,  burjısız  boltaçı  sən   (B K   c  14) 
«...özün  yaxşıhq  görəsisən,  evinə  girəsisən,  dərdsiz  olasısan». 
Ö ziy a ljıltı (K T   ş  20)  «Özü  yanıldı»  (adhq  hal).  Ö zim ə  bunça... 
(B K  c  15)  «Ö züm ə  bu  qədər...»  (yönlük  hal).  Ö züm in ötjrə  bıQa 
başı ıtı (M Ç  6)  «Ö züm ü öndə  m inbaşı göndərdi».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sıra  hallarda 
subyekti  konkretləşdirm ək  v ə  n əzərə  çarpdırmaq,  qayıdışhq 
anlayışmı  daha  da  qüvvətləndirm ək  üçün  qayıdış-şəxs  əvəzliyi 
şəxs əvəzlikləri ilə birlikdə  işlənir və birlikdə cüm lənin bir üzvü 
flınksiyasım  yerinə  yetirir;  m əsələn;  B ilg ə   T o n yu ku k ben  özüm  
Tabğaç iliijə  kılın tım  (T  1)  «M üdrik  Tonyukuk  m ən  özüm   Tab- 
ğaç  elinə  göndərildim ».  ...ben  özüm   bilgə  T onyukuk kazğanm a- 
sar,  ...tü rk  sir bodun y e rin tə   b o d y ə m ə ,  bodun y ə m ə ,  k is iy ə m ə  
id i y o k   e rtəç i  erti  (T  59-60)  « ..,m ən  özüm   M üdrik  Tonyukuk 
qazanm asa  idim ...  türk  sir  xalqı  yerində  bir  nəfər  də,  xalq  da, 
adam  da sahib  qalmayacaqdı».
B əzən  bu  tipli  cüm lələrdə  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  şəxs  əvəzliyinin  işləndiyi  m övqedə  isim  işlənir;  m əsə- 
lən: E ltəb ər ö z ik ə lti(K Ç  21)  «E ltəbər özü gəldi».
İŞARƏ  ƏVƏZLİYİ
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  üç  işarə  əvəzliyi 
işlənir:  ^w (K T   c  12)  «bu»,  ş u ( Y   24)  «o»  v ə  o /(K T   ş  16)  «o». 
B u   «bu»  işarə  əvəzliyi  yaxın  m əsafədə,  ş u   «o»  işarə  əvəzliyi 
orta  m əsafədə,  o l  «o»  işarə  əvəzliyi  isə  uzaq  m əsafədə  olan 
əşyaya  işarə  edərkən  işlədilir;  m gsələn:  B u   tabğaçda yıraya  b əg  
o ğ u z  ara  y i t i   ərən  y a ğ ı  bolm ıs  (O  5)  «Bu  Çindən  şim ala  b əy  
oğuzlara  arasm da  yeddi  ərən  yağı  oImuş».  Ö I  törüdə  ü zə  eçim  
kağan  olurtı  (K T   ş  16)  « 0   qanunun  üstündə  əm im   xaqan 
oturdu».
T ərcüm əçilər  abidələrin  dilində  şu  «o»  işarə  əvəzliyinin 
də  işləndiyini  “göstərirlər,  lakin  qədim   türk  yazısı  abidələri 
d ilinin  diqqətii  araşdınlm asında  bu  əvəzliyin  işlənm əsinə 
tə sa d ü f edilm əm işdir.  Ş u  əvəzliyi  müasir Azərbaycan  dilində  də 
işlənm ir,  lakin  o,  klassik  Azərbaycan  ədəbiyyatm m ,  habelə 
« K ita b i-D ə d ə  Qorqud»  dastanlarm m   dilində  m əhsuldar  şəkildə 
işlənm işdir.
M əlum   olduğu  kimi,  türk  dillərində  işarə  əvəzlikləri 
m ü ə y y ən   əşyaya  işarə  etm ək  m əqsədi  ilə  işlədilir.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  işarə  əvəzlikləri  bu  funksiyadan 
başqa  bir  də  substantivləşərək  ismin  işləndiyi  h ər  bir  m övqedə 
işlən ə  bilir.  Substantivləşm iş  işarə  əvəzlikləri  isim lər  kimi 
hallanır.  A bidələrin  dilində  bu  «bu»  işarə  əvəzliyinin  üç,  o l «o» 
işarə  əv əzliyinin   isə beş halda işləndiyi m üşahidə edilir:
A dlıq  bu  (K T  c  10)
Y iyəlik
İstiq am ət
T əsirlik  bunı (K T  c  12) 
Y erlik  bunta (K T  c  10)
ol (K T  c  8) 
anıi]
aQar (K T  c  12),  aQaru (T  20) 
anı (K T  c  12) 
anta (K T  c 2)
A z u   bu sabım da ig id  barğu? (K T   c  10)  «M əgər  bu nitqim- 
də  şişirtm ə  var?»  B u n ı  kö rü   b ilio   (K T   c  12)  «Bunu  görərək 
bilinn.  T ürk  bodunığ  tirilip  ü   tu tsıkm m   bunta  urtım   (K T   c  10) 
«Türk  xalqının  birləşib  el  tutacağm ı  bunda  vw dum ».  O lyirg ərü  
barsar,  tü rk  bodun,  ö ltəçisən  (K T   c  8)  « 0   yerə  getsən,  türk  xal- 
qı,  ö lə sisə n » .  A lja r körü  biliO   (K T   c  I I )   «Ona  baxaraq  bilin». 
A n ig ö r ü p  ança  b iI iO İ ^ ^   c  12)  «Onu  görüb elə bilin».  A n ı  üçün 
ilig  ança  tu tm ıs (K T   ş  3)  «O na  görə  (onun  üçün)  eli  elə  düzəlt- 
miş». 
...aQ äru  
sü ləm əsər...  o l bizni...  ölürtəçı k ü k ( T   20-21)  «... 
ona  qarşı  qoşun çəkm əsək,  ...  o bizi...  öldürəcəkdir».
M ü asir  türk  dillərində  işarə  əvəzlikləri  substantivləşdikdə 
ismin  b ü tü n  hallarm da çıxış  edir.  G üm an ki,  qədim   türk dillərin- 
də  d ə   substantivləşm iş  işarə  əv əzlikləri  ismin  bütün  hallarm da 
işlənm işdir.

Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu «bu»  və  o l «0» 
işarə  əvəzlikləri  -ça  şəkilçisi  qəbul  edir  v ə  qeyri-m üəyyən  say 
v ə  z ərf  ə m ə lə   gətirir;  m əsələn:  B unça  isig,  k ü ç ig   birtükgərü 
sakınm atı  (K T   ş  10)  «Bu  qədər  zəh m ət  çəkdiyini  düşünmədi». 
M ən   in ilig ü   bunça  başlayu  kazğanm asar,  türk  bodun  ö ltəçi erti, 
y o k  boltaçı  er^/'CBK  ş  33)  «M ən  dövlətim izi  belə  qazanmasay- 
dım,  türk  xalqı  öləsi  idi,  yox  olası  idi».  İlg ərü   K adırkan  yışığ 
aşa,  bodunığ  ança  ko n tu rtım ız  (K T   ş  21)  «Şərqə  Kadırkan 
m eşəli dağlarm ı aşaraq,  xalqı elə yerləşdirdik».