Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

y a /ıs ı  abidələrinin  d ilin d ə 
-taçı, 
-to p /şə k ilç isi  v a sitə silə   d ü zələn  
fci  şəklini  felin  lazım   şək li  adlandınnaq  lazımdır.
Fclin  lazım  şək li  iş,  horəkətin  g ə lə c ə k d ə   icra  e d ilə c ə y in i 
bildırdiyi  üçiin,  ə sa sə n ,  g ə lə c ə k   zam an  m əzm u n u   ifad ə  edir, 
daha  doğrusu,  h ərək ətin   n ə  vaxtsa  g ə lə c ə k d ə   icra  e d ilə c ə y in i 
göstərir.  Felin  bu  şək li  ern a q is  felinin  k eçm iş  zam anda  (şühudi 
\ ’ə   nəqli  keçm iş  zam anda)  işiən ən   şək illəri  ilə   işlən ərək ,  k eçm iş 
zam an  m əzm unu  ifadə  cdir,  daha  doğrusu,  h ərək ətin   k eçm işd ə 
ıcra  edilm əsinin  lazım   olduğunu,  zəruri  olduğunu,  yaxu d   m üm - 
kün  olduğunu  göstərir.  B c lə lik lə ,  q əd im   türk  yazısı  ab id ələrinin 
d ilin d ə  telin  lazım   şək li  iki  zam an  aniayışı  —  lazım   şək lin in  
sa d əsi  potensial  g ə lə c ə k   zaman  v ə   lazım   şək linin   strukturca 
m ürəkkəb  şək li  isə   potensiai  k eçm iş  zam an  anlayışm ı  ifa d ə  edir.
Q ədim   türk  ya zısı  abidələrinin  dihndə,  laznn  şək lin in   sa- 
d ə s i  tel  əsaslarm a 
-taçı,
  -tofv  şək ilçisin i  artn-maqla  ə m ə lə   gəlir 
v ə   ə m ə lə   g ələn   h ərək ətin   g ə lə c ə k d ə   baş  verə  b ilə e ə y in in  
zəru riliyi  m ənasm ı  ifa d ə  cdir.  Felin  la zın ı  şək lin d ə  şək il 
şək ilçisin d ən   sonra  ş ə x s   şək ilçiləri  artınhr.  Fclin  lazım   şək lin d ə 
istifa d ə   cdilən  ş ə x s   şək ilçiləri  şə x s  ə v ə z lik lə r i  ilə  cy n i  fonetik 
tə rk ib ə  malikdir,  y ən i  lazım   şək lin d ə  birinci  şəx sin   tək i  üçün 
-m ən,  -nıen,  -ben,
  ikinci  şəx sin   təki  üçün 
-sən,  -scn,
  birinci 
ş ə x s in   cəm i  üçün 
-biz,
  nadir  hallardı 
-m ız,  -m iz,
  ikin ci  şəx sin  
c ə m i  üçün 
-siz
  şək ilçilərin d ən   istiflıdə  cdilir;  üçüncü  şəx sin  
tə k in d ə   şəx s  şək ilçisi  işlənm ir;  m ə sə lə n : 
O !yirg ərü   barsar,  türk 
bodun,  ö ltəçi sən
  (K T   c  8)  « 0   y crlərə  doğru  g etsən ,  türk  xalqı, 
ö lə sisə n w . 
Ö tükən  y ış   olursar,  bcfjgü  il  tuta  olurtaçı  sən,  türk 
bodun,  tok{K .T
 c  8)  «Ö tü kən  m eşəli  dağlarıntia  otursan,  əb əd i  el 
d ü z o ld ə r ə k   oturasısan,  türk  xalqı,  tox». 
ÖQrə  K ıtayda,  bəriyə 
Tabğaçda,  kunya  Kurdanta,  yıraya  Oğuzda  eki-üç  bilj  süm iz, 
k ə /tə ç im iz { T
  14)  « Ş orq d ə  K ıtayda,  cənubda  T abğaçda,  Q ərbdə 
K urdanda,  şim alda  O ğuzda  iki-üç  min  qoşunuq,  g ə lə s iy ik » . 
K a ğ a n ı  a!p  crmiş,  ayğuçısı  bUgə  crmiş,  kaç  nət]  ersər,  b izn i 
ö lü r tə ç i  kük,  -  tim iş
  (T   30)  «X aqanı  igid  im iş,  m ə s lə h ə tç is i 
m ü d rik   im iş,  hər  n e c ə   olsa ,  əlb əttə,  bizi  öldürəsidir,  -  d em iş». 
B u  kağanıtjda,  bu  bəglərigdə,  yerifjdə,  subıfjda adtnlm asar,  türk 
bodun,  özün  edgü kö rtə ç i sən,  ebiljə  k irtə ç i sən,  b u tjsız  boltaçı

sən
  (K T   şm  13-14)  «B u  xaqanından,  bıı  bəylərindən,  yerindən, 
suyundan  aynlm asan,  türk  xalqı,  özün  yaxşılıq  görəsisən,  evin ə 
girəsisən,  dərdsiz olasısan».
G ətirilm iş  nüm unələrdən  göründüyü  kimi,  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  felin  arzu  şəkli  birinci  şəxsin  cəm i, 
ikinci  v ə   üçüncü  şəxsin  təkində  işlənm iş,  birinci  şəxsin  təki  v ə  
ikinci  şəxsin   cəm ində  işlənm əm işdir.  Lakin  abidələrin  dilində 
arzu  şəklinin  hər  üç  şəx sd ə  işlənm əsindən  belə  n ə tic ə y ə  
g əlm ək   olar  ki,  felin  arzu  şəkli  qədim   türk  qəbilələrinin  dilində 
bütöv  təsriflən m əsin ə  m alik olmuşdur.  Q ədim   türk  qəbilələrinin 
dilində  arzu  şəklində  felin  təsriflənm ə  paradiqması  b elə 
olmuşdur;
I  şə x s tək: 
kəltəçim ən
 « gələsiyəm »;
II  şəxs tək:  A'ə//
0
p /
5
a /
7
«gələsisən »;
III şəxs tək: 
kəltəçi
I şə x s cəm ; 
kəltəçimiz/kəltəçihiz.
 «gələsiyik»;
II  şəx s cəm; 
,« > « g ələsisin iz» .
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində 
-taçı,  -təçi
 şəkilçisi 
ilə  formalaşan  fellər  əksər  hallarda  təsriflənm ir,  eüm lənin 
xəbəri  funksiyasrnda  işlənm ir.  B e lə  
fellər  cüm lədə  təyin 
v əzifəsin i  yerinə  yetirir.  Buna  görə  də  həm in  fclləri  feli  sifət 
hesab etm ək olar.
VACİB  ŞƏKLİ
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-taçı,  -təçi
 şəkilçi- 
sinin  m övcud olm ası bəzi  dilçilik ədəbiyyatm da qcydə  alm m ış,  - 
taçı,
  -fepy şək ilçisi  ilə  ə m ə lə   g ələn  fel  formalarmm,  onlarm  necə 
adlandınlmasmdan 
asıh 
olmayaraq, 
qədim  
türk 
yazısı 
abidələrinin  dilində  işlənm əsi 
türkoloji  ədəbiyyatda  gös- 
tərilmişdir.  Lakin  felin  vacib  şəklinin  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  m övcud  olmas?  indiyədək  heç  bir  dilçilik 
ədəbiyyatm da qeyd edilməmişdir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-çı,  ~çi
 şək ilçisi  ilə 
ə m ə lə   g ə lə n   fel  forması  işlənir.  A .N .K on onov  bu  fel  formasmı
II  qəti  g ələcək   zaman',  Ə.C.Şükürlü  isə  qəti  g ə lə c ə k   zaman 
adlandınr.  Əlisa  Şükürlü  elə  həmin  yerdəcə  yazır  ki,  «təsdiq 
bildirən 
bozağula
  felinin  sonuna artırılan 
-çı
 şəkilçisinin  mənaca 
felin vacib  şəklinə  uyğun  gəlm əsi təsadüfı  deyildir
».2
Ə .Ə .R əcəbov  h ələ  1970-ci  ildə  yazdığı,  lakin h ə lə  də nəşr 
edilm əm iş  «O rxon-Y enisey  abidəlori  dininin  m orfoIogiyası» 
adlı  əsərində  (s.  329-331)  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
mətnlərində 
-çı,
  -p /şə k ilç isi  ilə  ə m ə lə   g ələn   fel  formasmı  felin 
vacib şəkli  adlandırır.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  vacib  şəkli 
hərəkətin  gələcək d ə  icrasının  vacibliyini,  zərurliyini  bildirir. 
Abidələrin  dilində  felin  vacib  şəkli  çox  az  işlənir,  onun 
işlənm əsinə  abidələnin  m ətnlərində  bir  n eçə  nümunə  tapmaq 
mümkündür. 
Abidələrin 
dilində 
vacib 
şəklinin 
belə 
az 
işlənm əsini  iki  səb əb lə  əlaqələndirm ək  olar; 
1
)  ya  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  mətnlərinin  üslubu  bu  şəklin  az  işlən m əsin ə 
səbəb  olmuşdur;  2)  ya  da  türk  dillərinin  O rxon-Y enisey 
dövründə  felin  vacib  şəkli  yeni  yaranırmış  v ə  buna  görə  də 
abidələrin  dilində  az  işlənmişdir.  Lakin  bir  fakt  vacib  şəklinin 
türk 
dillərinin 
O rxon-Y enisey 
yazısı 
abidələri 
dövründə 
yaranmasına  şübhə  doğurur;  Ongin  abidəsinin  böyük  K oşo- 
Saydam  kitabələrindən  (K ül  tigin  v ə  B ilg ə  xaqan  şərəfınə 
qoyulmuş  abidələrdən)  təxm inən  35-40  il  ə v v ə l  qoyulmasma  və 
həm in  abidəlordən  m ətoinin  h əcm inə  görə  d əfələrlə  kiçik 
olmasına  baxmayaraq,  Ongin  abidəsində  felin  vacib  şəkli 
işlənm işdir, 
lakin 
K oşo-Saydam  
abidələrində 
bu 
şəklin 
işlən m əsin ə  təsadüf  edilmir.  K oşo-Saydam   abidələrindon  bir 
qədər sonra qoyulmuş M oyun çor abidəsində  də  fclin  vacib  şəkli 
işlənir.  N əhayət,  ehtimal  ki,  göytürk  əlifbası  ilə  yazılm ış 
sonuncu  abidələrdən  biri  olan  «Irk  bitig»  abidəsində  də  felin 
vacib  şəklinin  işlən m əsin ə  rast  g əlm ək   olur.  H əm   də  əgər  daş 
üzərindəki  abidələrdə  (Ongin  və  M oyun  çor  abidələrində)  felin
'  A.H.KoHonoa. 
FpaM M am uKa 
HSbiKa 
mıopKCKUx 
pyHituecKux 
naM HmnuKoe 
V lI-IX a e . 
JleH U H zpad, 
1980,  c .I9 0 .
'  Ə.Şükürlü.  Qədim türkyaz.ıh abıdələrinm d/h'. Bakı,  1993,  s.130.

vacib  şəkli  inkar  aspektində  işlənird isə,  kağız üzərində  yazılmış 
«Irk bitig»  abidəsində felin təsdiq  aspektində  işlənir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  vacib  şəklində 
işlenən  fel  heç  bir  zaman  şək ilçisi  qəbul  etmir,  fel  əsasına 
-çı, 
-çi,
 
ondan  sonra  isə  şə x s  ə v ə z liy i  ilə   eyni  fonetik  tərkibə  malik 
olan  şəxs  şəkilçisi  artırmaqla  ə m ə lə   gəlir  v ə   məzmunca g ələcək 
zamana aid olur.
Burada  bir  m əsələn i  aydmlaşdırmaq  lazımdır.  Abidələrin 
dilində  felin  vacib  şəklinin  işlən d iyi  üç  nüm nnədən  ikisi  felin 
inkar  aspektindədir,  dem əli,  felin  əsası  sait  səslə  bitir,  üçüncü 
nümunə isə  təsdiq aspektində  olsa  da,  fel y e n ə  də  sait səslə bitir. 
Buna  görə  də  hər  üç  feld ə  vacib  şəklinin  şəkilçisi,  təbii  olaraq, 
samit  səslə  başlamr  v ə  
-çı,  -ç i
 
şəklindədir.  Lakin  felin  vacib 
şəklinin  şəkilçisinin 
-çı, 
-ç i
 
şəklində 
olması  şübhəlidir. 
Üm um iyyətlə,  felyaradan  şəkilçinin  (istər  sözdüzəldici,  istərsə 
də  formadüzəldici  olsun) 
-çı,  -ç i
 
şəklində  olması  şübhəlidir. 
Ə vvələn, 
-çı,  ~çi
 
m orfemi  addüzəldən  şəkilçidir  və  onun  türk 
dillərində  fel  düzəltm əsinə  təsa d ü f  edilmir.  Bu  şəkilçi  qədim 
türk  yazısı  abidəkırinin  dilində  d ə  adlardan  m üxtəlif  mənah 
adlar  əm ələ  gətirir.  İkincisi,  bu  şəkilçin i  sam itlə  bitən  sözlərə 
artırdıqda  m ənasızlıq  almır: 
ö lç i
 (?), 
k ə lç i
 (?), 
tutçı
 (?), 
urçı
 (?), 
alçı
 
(?)  və  s.  Buna  görə  də  güman  etm ək  olar  ki,  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  felin  vacib  şəklini  əm ələ  gətirən 
şəkilçi 
-çı,  -ç i
 
fonetik  tərkibm də  olm am ış,  saitlə  başlanmışdır, 
m əsələn, 
-açı,
 
-əp/fonetik  tərkibli  olmuşdur  (müqayisə et;  bölgü 
saylarmı  ə m ə lə   gətirən 
-ağu,  -əg ü
 
şək ilçisi).  Şəkilçinin 
-açı, 
-əçı
 
şəkiində  işlənm əsinə  qədim   türk yazısı  abidələrinin dilində 
rast  gəlmirik,  belə  ki,  abidələrin  dilində  sam idə  bitən  və  felin 
vacib  şəklində  işlənən  fellərə  təsa d ü f ediim əm işdir.  Bu  şəkilçi 
saitlə  bitən  fellərə  artınldıqda  iki  saitin  yanaşı  gəlm əm əsi  üçün 
saitlərdən  biri  düşmüşdür  (m üqayisə  et: 
ti  +  ir >   tir,  tı  +  ip>  
tip).
 
Abidələrin  dilində  işlənən  nüm unələrin  hamısmda  vacib 
şəklində  işlənən  fellər  saitlə  bitdiyi  üçün  b e lə   bir  yanhş  fıkir 
yaranmışdır ki,  qədim türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin vacıb 
şəkli  (daha  doğrusu,  türkoloji  ədəbiyyatdakı  kimi  desək,  felin 
q əti-gələcək  zamanı)  -çı,  -çi  şək ilçisi  ilə   ə m ə lə   gəlir.  Aıtıq
d eyildiyi  kimi,  abidələrin  dilində  fclin  vacib  şək ii  az  işlənir. 
Abidələrin  d ilin d ə  felin  vacib  şək lin d ə  işlə n m ə sin ə   c ə m i  üç 
cü m ləd ə  (cəm i  dörd  fe!)  təsad ü f  edilir;  bu  dörd  feld ən   üçü 
inkarda,  biri  təsdiqdədir;  m əsələn ; 
E kin  ara  b əg  ya ğ ı  bolm ıs, 
təgm əçi mən,  tiyin,  sakıntıın
 (O  10)  «İkisinin  arasmda  b ə y   yağı 
olm uş,  hücum  e tm ə m ə liy ə m ,  -  d e y ə   düşündüm ». 
B ir-ik i  atlığ 
yablakın  iiçün,  kara  bodunım ,  öitifj,  yetdit),  yana  içik,  ölm əçi, 
y e tm ə ç i  sən,  -  tidim
  (M Ç  17)  «B ir-iki  raəşhur  adam  x əy a n ət 
etdiyi  üçiin,  qara  xalqım ,  öldün,  sona  yctdin,  y en ə  tabe  ol, 
ö lm əm əli,  sona  y etm əm ə lisə n ,  -  d edim ». 
ÖrütJ  əsri  in g ək 
bozağulaçu  bolm ış,  ö lg əy ınən,  -
 
(IB  6 0 -6 1 ).  «Parlaq  (ağ) 
xallı  inək buzovlam alı  olm u ş,  ö lə c ə y ə m ,  -  dem iş».
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  d ilin də  vacib  şək linin  
təsdiq  aspektdə  bərpa ed ilm iş paradiqması  b e lə   olacaq;
1.  Saitlə  b itən   fellərdə:
I  şə x s  tək; 
sü lə ç i m ən nqoşwn
  çə k m əliy əm » ;
II  ş ə x s   tək;  .v//7f^f/,svw «qoşun  ç ə k m ə lisə n » ;
III  şə x s  tək; 
süləçi«qoş\xx\
  ç ə k m ə li  (dir)»;
I  ş ə x s   cəm ; 
sü ləçi b iz/sü ləçiw iz« i\o şu \\
  çə k m əliy ik » ;
II  şə x s  cəm ; 
süləçisiz<.
  ç ə k m ə iisin iz » .
2.  Sam itlə  bitən  fellərdə;
I  ş ə x s   tək;  ^ ə /f)p //rw /7 « g əlm əliy əm » ;
II  şə x s  tək; 
,svw « g əlm ə lisə n » ;
III  şə x s  tək; 
k
ə
l ə
ç
i
(dir)»;
I  ş ə x s   cəm ; 
k ə lə ç i b iz/k ə lə ç im iz
II  ş ə x s   cəm ;  Xra/r)p/.v/^«gəlməlisiniz».
3.  Felin  inkar  aspektində;
I  ş ə x s   tək; 
/77.9/7 « d əy m ə m əh y əm » ;
II  ş ə x s   lək;  to ^ w of/.sv w  « d əy m ə m əlisən » ;
III  ş ə x s   tək:  /o’^
7776
'p /« d əy m əm əli  (dir)»;
I  ş ə x s   cəm : 
təgm əçibiz/təgm əçim iz«d'y)ym əm y^\\y\k-»\
II  şo x s  cəm :  /^9^TOyf/A7z«dəyməm əlisiniz».

ŞƏ R T  ŞƏKLİ
Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  felin  şərt  ş ə k li  icra 
ed iləcək   hərəkəti  m ü əj^ ən   şərtlə  əlaqələndirir,  yəni  h ə r ə k ə tin  
icra  ediUb-edilm əm əsinin  m üəyyən  şərtdən  asıh  old u ğ u n u  
göstərir.  A bidələrin  dilində  fehn  şərt  şəkh  fel  əsaslarm a 
-sar, 
-sər
 
şək ilçisin i  artırmaqla  düzəlir;  m əsələn; 
OJ yirg ərü   barsar, 
türk bodun,  ö ltə ç i sən
 
(K T  c 
8
)  « 0  yerə doğru  getsən,  türk x a lq ı, 
ö ləsisən » . 
Ö tükən  y ır   olurıp  arkış-türkiş  ısar,  nə!]  b u tjığ   y o k  
(K T  c 
8
)  «Ö tükən  yerində  oturub  karvanlar  göndərsən,  h e ç   bir 
dərd  y ox». 
Ö tükən y ış   olursar,  be/Jgü  il  tuta  olurtaçı  sən ,  tü r k  
bodun,
 
/öi^r(KT  c 
8
)  «Ötükən m eşəh  dağlarmda otursan,  ə b ə d i  el 
düzəldərək oturasısan,  türk xalqı,  tox». 
A r ık o k s ə n ,  açsık,  to s ık  
öm əzsən,  bir todsar,  açsık öm əzsən
 
(K T   c 
8
)  «A n q   oxsan,  ach q , 
toxluq  b ihnəzsən ,  bir  doysan,  achq  biim əzsən». 
Ü zə  teQ ri 
basmasar,  asra  y ir   təlinm əsər,  türk  bodun,  ilitjin,  törütjin  k im  
artatj  udaçı  erti?
 
(K T   ş  22)  «Y uxandan  tann  basmasa,  aşağıd a 
yer  d əy işm əsə,  türk  xalqı,  ehni,  qanununu  kim   dağıda  bilərdi?» 
K ö zd ə  y a ş  kəlsər,  e ti də  k ö tjü ltə  s ığ ıt kəlsər,  yanturu  sa km tım , 
katığdı sa km tım
 
(K T  şm  11)  «G özdən yaş g ə lsə ,  könüldən g ü clü  
fəryad  g ə lsə ,  yanaraq  düşündüm,  m öhkəm cə  düşündüm », 
Y uyka  ka lm   bolsar,  toplağuluk alp  erm is,  y in ç g ə  yo ğ u n   bolsar, 
ü zg ü lü k  alp  erm is
 
(T  13-14)  «Nazik  qahn  olsa,  toplamaq  ig id  
işdir,  in cə  yoğun  olsa,  üzm ək  igid  işdir». 
B u   kağanıijda,  b u 
bəglərigdə,  yerirjdə,  subıfjda adm lm asar,  türk bodun,  özün  ed g ü  
kö rtəç i sən,  eb itjə kirtə ç i sən,  buf]sız boJtaç} sən (B K
 
şm  13-14) 
«Bu 
xaqanmdan, 
bu 
bəylərindən, 
yerindən 
suyundan 
ayrılmasan,  türk  xalqı,  özün  yaxşıhq  görəsisən,  evin ə  g irəsisən , 
dərdsiz  olasısan». 
Tağda  sığun  təzsər,
  ... 
sakm ur m ən
 
(B K   ç  5-
6
)  «Dağda  sığm   qaçsa,  ...  düşünürəm». 
Sü fjü s  boJsar,  ç ə p ig  itə r  
erti,  ab  ablasar,  ərəm lə  (?)  tə g   erti
 
(K Ç   9)  «D ava  olsa,  qoşun 
təşkil edərdi,  ov ovlasa,  ərəm lə (?)  kim i idı».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  şərt  şəklinin 
təsriflənm iş  şək lin ə  rast  gəlm irik,  yən i  abidələrin  dilində 
-sar, 
-sər
 
şəkilçilərindən  sonra  şə x s  şəkilçilərinin  (h əm   təkdə,  h əm  
də  cəm d ə)  işlən m əsin ə  təsad ü f  edilmir.  Lakin  bu  heç  d ə   o
dem ək  deyildir  ki,  şərt  şəklində  işlən ən   fellər  şəxs  göstərmir, 
yalnız  üçüncü  şəx sə  aid  olur.  Abidələrin  dilində  şərt  şəklində 
işlənən  felin  hansı  şəx sə  aid  olduğunu  həm in  felin  aid  olduğu 
subyektin  şəxsiyyəti,  baş  cümlənin  xəbərinin  hansı  şəx sd ə 
olması və ya xitab vasitəsilə m üəyyənləşdirm ək olar.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  şərt  şəklinin 
hansı  şəxsdə  olduğunu  təyin  etmək  üçün  cüm lədə  işlənm iş 
digər sözlərə fıkir verm ək lazımdır;  m əsələn:
I 
şəxs təkdə: 
M ən  in ilü g i bunça  başlayu kazğanm asar,  türk 
bodun  öltəçi erti,  y o k  boltaçı erti {B K
 
ş  33)  «M ən  kiçikliyi  belə 
qazanmasaydım,  türk  xalqı  ö ləsi  idi,  m əh v  olası  idi». 
İltəris 
kağan  kazğanmasar,  y o k   crti  ersər,  ben  özüm   -   B ilg ə   Tcyyukuk 
kazğanmasar,  ben  y o k   ertim   ersər,  K apağan  kağan  tü rk  sir 
bodun yirin tə  bod y ə m ə ,  bodun yəm ə,  k is i y ə m ə   id i y o k   ertəçi 
e r ti{ l
 
59-60)  «İItəris  xaqan  qazanmasa  idi,  m ən  özüm  -   Müdrik 
Tonyukuk  qazanmasa  idim,  m ən  olmasa  idim,  Kapağan  xaqanın 
türk  sir  xalqmm yerində  bir nəfər  də,  xalq  da,  adamlar  da  sahib 
qalmayacaq  idi». 
İltəris  kağan  kazğanm asar,  udu  ben  özüm  
kazğanmasar,  il y ə m ə ,  bodun  y ə m ə   y o k   ertəçi  erti
 
(T  54-55) 
«İltəris  xaqan  qazanmasa  idi,  ardmca  m ən  özüm   qazanmasa 
idim,  el  də,  xalq da m əh v olası  idi» v ə  s.
Baş  cümlənin  xəbəri  ikinci  şəx sd ə  işləndikdə,  habelə 
cüm lədə  xitab olduqda  felin  şərt  şəkli  ikinci  şəxsin  təkində  olur: 
A rık   o k  sən,  açsık,  to sık   öm əzsən,  bir  todsar,  açsıq  ö m əzsən  
(KT  c 
8
)  «Arıq  oxsan,  achq,  toxluq  bilm əzsən,  bir  doysan,  achq 
bilm əzsən». 
B u  kağam tjda,  bu  bəglərigdə,  yeritjd ə,  subıtjda 
adırıJmasar,  türk  bodun,  özün  edgü  k ö rtə ç i  sən,  eb itjə  k irtə ç i 
sən,  b u tjsız  boltaçı  sən
 
(B K   şm   13-14)  «Bu  xaqamndan,  bu 
bəylərindən,  yerindən,  suyundan  aynlmasan,  türk  xalqı,  özün 
yaxşıhq  görəsisən,  evinə  girəsisən,  dərdsiz  olasısan». 
O Iyirg ərü  
barsar,  türkbodun,  ö ltə ç i sən
 
(K T  c 
8
)  « 0   yerlərə  doğru  gctsən, 
türk  xalqı,  öləsisən». 
Ö tükən  y ış   olursar,  beJJgü  il  tuta  olurtaçı 
sən,  türk  bodun,  to k
 
(K T  c 
8
)  «Ötükən  m eşəli  dağlarmda 
otursan,  əbədi el düzəldərək ohırasısan,  türk xalqı,  tox»  və  s.
III 
şəxs  təkdə: 
Ü zə  te tjri  basmasar,  asra  y ir   təJinm əsər, 
tü rk  bodun,  iJitjin,  törüijin  k im   artatı  udaçı  ertP.
 
(K T  ş  22)

«Y uxandan  tanrı  basmasa,  aşağıda  yer  dəlinm əsə,  türk  xalqı, 
elini,  qanununu  kim  dağıda  bilər?» 
K ö zd ə  ya^  kəlsər,  c li  də 
k ö tjü ltə   s ığ ıt kəlsər,  yanturu sakıntım ,  ka tığ d ı sakıntım
 
(K T  şm 
11)  «G özdən  yaş  g ə lsə ,  könüldən  güclü  fəryad  g ə lsə ,  yanaraq 
düşündüm,  m öhkəm cə  düşündüm». 
İnim   K ü l  tigin  y o k   crsər, 
k o p   ö ltə ç i ertig iz (K T
 
şm  10)  «K içik  qardaşmı  Kül  tigin  olmasa 
idi,  ham m ız  ö ləsi  idiniz». 
S ü ljü s  bolsar,  çərig  itə r  crti,  ab 
ablasar,  ə rəm lə  (?)  tə g   crti
 
(K Ç   9)  «Dava  olsa,  qoşun  təşkil 
edərdi,  ov  ovlasa,  ərəm lə (?)  kimi  idi».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  şərt  şəklinin 
cəm d ə  işlən m əsin ə  təsad ü f  edilmir.  Lakin  şərt  şəklinin  təkdə