Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

fellərdə  ahəng  qanunu  pozulur.  Lakin 
abidələrin  dilində  elə
546
hallara  da  təsadüf  edilir  ki,  qahn  əsash  fei  indiki  zamanda 
təsriflən ərkən  birinci  şəxsin  təkində  saitlərin  ahəngi  qanunu 
pozulm ur,  yəni  şəx s  şəkilçisi  -   əvəzliyindəki  sait  qalmlaşır; 
m əsə lən : 
barırman
 
(HT  7)  «vanram»,  «gedirəm».
Türk  dillərinin  tədqiqatçıları  bu  fıkirdədirlər  ki,  birinci 
ş ə x s   təkin 
-m
 
şe x s  şəkilçisi  birbaşa 
m ən
 
şəx s  əvəz-liyin d ən  
törəm işdir.  Lakin  ehtimal  etm ək  olar  ki, 
-m
 
şə x s  şəkilçisi  mən 
ş ə x s   ə v ə z liy i  birinci  şəxs  təkini  göstərm ək  üçün  h ə lə   tam 
təşək k ü l  tapmamışdan  ə v v ə l  formalaşmışdır  Başqa  sözlə  desək, 
-m
 
şə x s  şəkilçisi  bilavasitə 
m ən,  m en
 
əvəzliy in d ən   deyil, 
ulutürk  dilində  işlənm iş  v ə   üm um iyyətlə  birinci  şəx si  bildirmiş 
b ı
 
şe x s   əvəzliyindən  törəmişdir. 
SonraJar  türk  dillərində 
qanunauyğun  fonetik  hadisə  sayılan 
b >   m
 
səs  ə v ə zlə n m ə si  baş 
verm işdir.  Birinci  şəx s  əv ə zliy i 
(b i
  > 
m i)
 
şəx s  şəkilçisi  kimi 
dərk  edildikdə  son  sait  düşmüşdür.  B u  da  qanunauyğun  fonetik 
hadisədir.
3. 
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  birinci  şəxsin 
cə m in in  şə x s  şəkilçisi keçm iş  zaman  anlayışı ifadə  edən  fellərdə 
-m ız,  -m iz,
 
indiki  v ə   g ə lə c ə k  zaman  anlayışı  ifadə  edən  fellərdə 
isə   -biz  ilə  ifadə  edilir.  Müasir  türk  dillərindən  bir  qismində 
h ə m   qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənm iş  şəxs 
şə k ilç ilə ri  işlənir,  həm   də  yeni  qazamlmış 
-q,  -k
 
birinci  şəxs 
c ə m   şəkilçisindən  istifadə  edilir.  Bir  qisim  türk  dillərində  isə 
abidələrin  dilində  işledilən  birinci  şə x s  cəm   şək ilçisi  tamamilə 
unudulm uş,  təkcə yeni qazanılmış 
-q,
 
-^ c ə m  şək ilçisi  işlədilir.
Birinci  şəxs  cəm   şəkilçiləri  arasmda  da  keçm iş  zaman 
anlayışı  ifadə  edən  fellərlə  işlenən  variant  daha  qədimdir; 
-m 
ünsürü  birinci  şəxsin  təkini  göstərm ək  üçün  şəx s  şəkilçisi  kimi 
qavranıldıqdan  sonra  birinci  şəxsin  cəm ini  yaratmaq  üçün,  isim 
v ə   ə v ə z lik lə r ə   analogiya  olaraq,  təkin  üzərinə  qədim   dövrlərdə 
ə v v ə lc ə   cütlük,  sonra  cəm lik  bildirən 
z
 
ünsürü  artırılmışdır. 
B irin ci  ş ə x s  cəm   şəkilçisinin  indiki  v ə   g ə 'ə c ə k   zaman  anlayışı 
ifadə  ed ən   fellərlə  işlənən  variantı  isə  keçm iş  zaman  felləri  ilə 
işlə n ə n   variantdan  çox  sonra  -   birinci  şəxs  cəm   şəx s  ə v ə z liy i 
ə v ə z lik   kim i  təşəkkül  tapdıqdan  sonra  fonmalaşmışdır.  Qeyd 
etm ək   lazımdır  ki, 
-b iz
 
şə x s  şəkilçisinin  formalaşması 
-b iz

xəbərlik  şəkilçisinin  formalaşması  ilə   ya  eyni  zamanda  olmuş, 
ya  da  biri  digərindən  azacıq  ə v v ə l  olmuşdur,  b elə  ki,  bunlardan 
biri digərinin analogiyasıdu:.
4. 
Q ədim   türk  yazısı  abidelərinin  dilində  ikinci  şəxsin  tə- 
kində  keçm iş  zaman  anlayışı  bildirən  fellərdə 
-!],  -ğ,  -g
  şəxs 
şəkilçiləri,  indiki  v ə   g ə lə c ə k   zaman  anlayışı  bildirən  fellərdə 
isə 
-sən
  şə x s  şək ilçisi  işlənir.  B u  şəkilçilərdən 
-ğ,  -g
 istisna  ol- 
maqla,  qalan  iki  şək ilçi  azacıq  qanunauyğun  fonetik dəyişikliklə 
müasir türk  diilərində  də  işlədilir 
{tj>  n
 səs  keçidi  baş  vermiş,  - 
sən
 şəkilçisinin qalm  variantı  da yaranmışdır).  İ.A.Batm anov 
-ğ, 
-g
 şəkilçisinin 
lj>ng>g
 çevrilm əsi  n əticəsin d ə  yarandığmı  söy- 
ləyir.'
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində,  e lə c ə   də  müasir 
türk  dillərində  ikinci  şəxsin   tək i  üçün  işləd ilən  
-Q 
>  -n
  şəxs 
şəkilçisinin  m ən şəy i  haqqmda  türkoloqlar  bu  fıkirdədirlər  ki, 
həm in  şək ilçi 
sən
  ikinci  şə x s  əv əzh y in d ən   törəmişdir.  Bu  fıkir 
həqiqətə  uyğundur. 
Lakin  bu  şəkilçinin  n ecə  yarandığı 
m übahisəh  v ə   qaranhqdır.  Ə gər  türk  diUəri  üçün  ikinci  şəxs 
əvəzh yin in  ulu formasmm A’/ş ə k lin d ə   olduğunu da nəzərə  alsaq, 
onda  bu  problem  daha  da  qaranhqlaşar.  N e c ə   olmuşdur  ki, 
birinci  şə x s  üçün  şəx s  əv əzh y in in   birinci  samiti,  ikinci  şəxs 
üçün  isə  şəx s  əvəzh yin in   sonuncu  samiti  şəx s  şəkilçisi  kimi 
formalaşmışdır? 
Sən
  şəxs  əv əzh y in in   son  samıiti 
n
  ağız  samiti 
olduğu  halda,  nə  üçün  ikinci  şə x s  şək ilçisi  Q burun  samitidir? 
Türkolgiyada  bu  suahara  h ə lə   cavab  verilməm işdir.  Həm   də  bu 
suahara cavab verərkən n əzərə almaq  lazımdır ki,  türk dillərində 
sadələşm ə  əsas  prcseslərdən  biridir  (məlumdur  ki, 
n
  samitinə 
nisbətən  Q  samiti  daha  m ürəkkəb  səsdir).  Türk  dihərində 
n 
samiti 
1
]  sam itinə k eçə bilərdimi?
Müasir  Azərbaycan  dihndə  qədim   türk yazısı  abidələrinin 
dihndə  ikinci  şəx sin   təki  üçün  işlənm iş  -Q  > 
-n
 (şühudi  keçmiş 
zamanda  oian  fellərdə)  v ə  
sən  {san
  variantı  ilə)  (indiki  və 
g ələcək  zamanda  olan  fehərdə,  habelə  sonralar  şə x s  şəkilçisi  ilə
‘ 
M .A .E a m M a H o e . 
fİ 3 h iK  
e H u c e ü c K U X  
n o M a m H U K o e  
dpeeH em ıopK C K O Ü  
n u c b M e u H o c m u .  0 p v H 3 e ,  1 9 5 9 ,  c.  1 1 5
işlə n m ə y ə   başlamış  nəqh  keçmiş  zamanda)  şəkilçiləri  işlənir, 
abidələrin  dihndə  keçmiş  zaman  anlayışı  ifadə  edən  fellərdə 
ikin ci  şəxsin  təki  üçün  işlədilən 
-ğ,  -g
 
şəkilçisi  isə  müasir 
A zərbaycan  ədəbi  dihndə  unudulmuş,  lakin  qərb  qrupu  dialekt 
v ə   şivələrin d ə  indi  də işlənir.
5.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  ikinci  şəxsin 
c ə m i  keçm iş  zaman  anlayışı  ifadə  edən  feUərdə 
-/Jız,  -Qiz,  -ğız, 
-g iz
 
şəkilçiləri  ilə  ifadə  edihr.  Abidəiərin  dihndə  fehərin  ikinci 
şə x sin   cəm ində  indiki  və  g ələco k   zamanlarda  işlənm əsi 
m üşahid ə  edilm əmişdir,  lakin  birinci  şəxsin  təki  v ə  cəminin, 
h a b elə  ikinci  şəxsin  təkinin  indiki  və  g ə lə c ə k   zaman  anlayışı 
bildirən  fellərdə  abidələrin  dilində  şəxs  ə v ə z liy i  -   şəkilçi 
v a sitə silə   ifadə  edildiyini  nəzərə  alsaq,  onda  q ətiy y ətlə  demək 
olar  ki,  indiki  və  g ə lə c ə k   zamanlarda  ikinci  şəxs  cəm in  şəxs 
ş ə k ilç isi  d ə  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-siz
 
şəxs 
ə v ə z liy i -   şəx s  şəkilçisi v a sitəsilə  ifadə edilmişdir.
Müasir  türk  dillərində  keçm iş  zamanda  işlənən  fellərdə 
ikinci  şəxsin  cəmini  ifadə  edən  şəkilçi 
-n iz   >  n iz
 
qədim   türk 
y a z ısı  abidələrinin  dihndə  işlənən  şəkilçi  ilə   eynidir, 
-ğız,  -g iz 
şə k ilç isi  isə  unudulmuşdur.  İndiki  və  g ə lə c ə k   zaman  anlayışı 
bildirən  fellərdə  ikinci  şəxsin  cəm ini  ifadə  edən  şə x s  şəktlçisi 
is ə   müasir  türk  dillərində  müxtəhfdir:  bir  qisim   türk  dillərində 
ş ə x s   ə v ə z liy i  -   şəkilçi  (qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
o lduğu  kimi, 
-si'2)
 
şəklində,  digər  qisim  türk  dillərində 
-sm ız, 
-sin iz,  -sunuz,  -sünüzşoklm äxi
 
işlənir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihndə 
-nız,  -rjiz
 
ikinci 
ş ə x s   cəm   şəkilçisi,  birinci  şəxsin  cəm inə  analogiya  olaraq,  -Q 
ikin ci  şə x s  təkinin  şəkilçisinin  üzərinə  cəm lik 
bildirən 
z  
ünsürünün  əla v ə edilm əsi  ilə  ə m ə lə   gəlir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  əm r  şəkli 
ikin ci 
şəxsin   cəm ində  -Q  ünsürü  ilə  düzəlir. 
Türkoloji 
əd əb iy y a td a   bclə  bir  fıkir  vardır  ki,  bu  şəkilçi  m ənsubiyyət 
şə k ilç isi  -Q ilə   eyni  m ənşədəndir.
6
.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  felin  xəbər  şəkli 
üçüncü  şəx sd ə  heç  bir  morfoloji  göstərici,  əlam ət  qəbul  etmir. 
M üasir  türk  dillərində  də  felin  xəbər  şəkli  üçüncü  şə x sd ə   bütün

zamanlar  üzrə  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etmir,  təkcə  zaman  şə k ilç isi 
ilə  üçüncü  şə x s  anlayışm ı  da  ifadə  edir.  Lakin  birinci  iki  ş ə x s d ə  
şəxs  şəkilçilərinin  şəxs  əvəzlik lərin d ən   lörəm əsi  b elə  bir 
fərzijo'ə  irəli  sürm əyə  imkan  verir  ki,  türk  dillərində  O rxon- 
Y enisey  abidələri  dövründən  ə v v ə l  xəbər  şəklində  üçüncü  ş ə x s  
şəkilçisinə  m alik  olm uş,  həm   d ə 
bü  şəkilçi  üçüncü  ş ə x s  
əv əzliy i  ilə  ifadə  edilmişdir.  Türk  dillərinin  ən  qədim   dövründə 
üçüncü  şəx s  ə v ə zliy i 
i
 
ilə  ifadə  edilmişdir.  D em əli,  türk 
dillərinin  O rxon-Y enisey  dövründən  ə v v ə l  feUn  xəbər  şəkli  -/ 
şəkilçisini  qəbul  etməU  idi.  Müasir  türk  dillərinin  dialekt 
materialları  bu  fərziyyəni  sübut  edən  faktlar  verir.  M ə sə lən , 
müasir  Azərbaycan  dilinin  cənub  dialektində  felin  xəbər 
şəkUnin  indiki  zamanı  üçüncü  şəx sd ə 
-i
 
şəkiiçisi  qəbul  edir 
{gəliri,  alıri).
 
Q eyd etm ək lazımdır ki,  «Irk bitig»  kitabəsində  də 
III  şəxs  əvəzU yi  ism i  xəbərlərdə  şəx s  şəkilçisi  kimi  işləçnir; 
m əsələn: 
B u  ırk  b itig  edgü
 
o /(I B   101)  «B u  fal  yazısı  yaxşıdır». 
K ə n tü  ülügi erklig o l {IB
 
102)  «Özü  bəx tirin  sahibidir».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fellərdə  üçüncü 
şəxsin  cəm i  olm adığı  uçün  (isim lər  cəm d ə  işlənmişdir,  amma 
şəxs  əv əzliy in in   üçüncü  şəxsd ə  cəm i  olmam ışdır)  felin  xəbər 
şəklinin  də  üçüncü  şəxsd ə  cəm i  olmam ışdır.  Müasir  türk  dillə- 
rində  üçüncü  şəxsin  cəm i  üçün  işləd ilən  
-Jar,  -lər
 
şəx s  şəkilçisi 
son  dövrün  m əhsuldar  v ə  isim lərin  cəm d ə  işlənm əsinə  analogi- 
yadır  (üçüncü  şəx s  əvəzliyin in   də  cəm d ə  işlənm əsi  üsulu  isim- 
lərin  cəm   şəkilçisi  qəbul  etm əsinə  analogiyadır  v ə   son  dövrün 
məhsuludur).
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  əmr  şəkli 
üçüncü  şəxsin   təkində 
s m ,  -sin,  -sun,  -sün;  -zun,  -zün;  -çun, 
-çün;  -çu,  -çü
 
şekilçiləri  v a sitəsilə  ifadə  edilir,  Abidələrin  dil- 
ində  i'>
2
'> p səs  ə v ə zlə n m ə si  s ə c iy y ə v i  haldır.  Bununla belə,  so- 
nuncu  şəkilçid ə 
{-çu,  -çü)  n
 
səsinin  düşm əsi maraqh  faktdır.  Bu- 
radan belə  n əticə  çıxarmaq  olar ki,  türk dillərinin qədim   dövrün- 
də  felin  əmr  şəklinin  üçüncü  şə x si 
-sı,  -s i
 
şəkilçisi  vasitəsilə  də 
ifadə  edilirmiş.  Y eri  gəlm işk ən  qeyd  etm ək  lazımdır  ki.
N.A.Baskakov 
-stn
 
şəkilçisini 
-sı 
+ 
n
 
h issələrin ə  bölür  və 
-si 
morfeminin  -p; morfemindən törədiyini söyləyir.ı
B eləliklə,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fel 
təsriflənərkən aşagıdakı  şəx s  şəkilçilərini qəbul  edir:
Əmr şəkU:
I şəxs -  yoxdur
II şəxs  tək:  sıfır şək ilçi və 
-ğıl,  -gil,
 
II  şəx s  cəm:  -IJ,  -ılj,
-iQ.
III  şəxs  tək; 
-sın,  -sin,  -sun,  -sün,  -zun,  -zün,  -çün,  -çün, 
-çu,  -çü;
İkinci  şəxsin  təki  şək ilçisiz  də  işlənir.  A bidələrin  dilində 
əmr  şəklinin  birinci  şəx s  tək  v ə   cəm də  işlən m əsin ə  təsadüf 
edilmir.
Xəbər  şəklində  aşağıdakı  şəxs  şəkilçilərinin  işləndiyi 
m üşahidə  edilir:
Şühudi  keçmiş zaman:
I şəxs tək: 
-iTT,
 
I  şəx s  cəm: 
-m ız,  -m iz,
II  şəxs  tək: 
-tj, 
-ğ,  -g,
 
II  şəx s  cəm: 
-Qız,  -ğız,  -giz,
III şəxs  tək və cəm ;  şəkilçi yoxdur.
N əqli  keçm iş  zaman:  bütün  şəxslərin  təkində  v ə  cəm ində 
şək ilçi  yoxdur.
İndiki  v ə   qeyri-qəti  g ə lə c ə k   zaman:
I  şəxs tək." 
-m ən,  -m en,  -ben;
 
I  şəxs cəm : 
-biz,  -rnız,
II  şəxs tək: 
-sən,  -sen; 
'
 
II  şəxs  cəm: 
-siz,
III  şəxs  tək v ə cəm;  şəkilçi yoxdur.
Lazım  v ə   vacib şəkillərdə  işlən ən  şəkilçilər:
I  şəxs tək: 
-m ən,  -m en,  -ben;
 
I  şəxs cəm: 
-biz,
II  şəxs  tək: 
-sən,  -sen;
 
II  şəxs  cəm : 
-siz,
III  şəxs  tək və cəm;  şəkilçi yoxdur.
Arzu şəklində  işlənən  şəkilçilər:
I  şəxs tək: 
-ayın;
 
I  şə x s  cəm: 
-aJım.
Arzu şəklinin  digər şəxslərdə  işlənm əsinə  təsadü f edilmir.
Felin  şərt  şəkli  qədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  şəxs 
şə k ilç isi  qəbul etmir.
'  H 
A .B acK aK O Q .  KapaKCUınaKCKUÜ
h3wk,  II.  MocKea,  1952,  c.  456-457.
551

FELİN  ŞƏKİL VƏ  ZAMANLARI
Felin  şəkilləri  danışan  tərəfm dən  hərəkətin  gerçək liyə 
münasibətini  ifadə  edir.  Türk dillərində,  o  cüm lədən  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  felin  hər  şəklinin  özünəm əxsus 
forması  mövcuddur.  Bu  formalar  fel  şəkillərinin  birində  inkişaf 
etmiş,  digərində  isə bəsit şək ild ə  qalmışdır.
Fellərin  şəkil,  zaman  v ə   şə x sə   görə  dəyişm əsind ən 
damşarkən  M .H üseynzadə  yazır:  « ...şək il,  zaman  v ə   şəx s 
şəkilçilərinə  görə  felləri, başhca olaraq,  dörd qrupa bölm ək olar:
1.  Zaman v ə   şəxs  şək ilçiləri  qəbul  etm əyən,  yalnız  xüsusi 
şəkil əlam əti  olan fellər.
2.  Zaman  v ə  xüsusi  şəkil  əlam əti  olmayan,  yalnız  şəx s 
şəkilçiləri qəbul edən fellər.
3.  Zaman v ə   şəxs  şək ilçisi qəbul edib,  xüsusi  şəkil  əlam əti 
olmayan feliər.
4.  X üsusi  şəkil  əlam əti  olan  v ə   şəx s  şək ilçisi  qobul  edib, 
zaman şək ilçisi qəbul etm əyən  fellər.
Birinci  qrupa  m əsdərlər,  ikinci  qrupa  fehn  əm r  şəkli, 
üçüncü  qrupa  felin  xəbər  şəkli,  dördüncü  qrupa  fehn  lazım, 
vacib,  şərt və  davam şəkilləri daxildir».ı
Ə shndə,  Azərbaycan  dihndə yazılm ış  dilçihk ədəbiyyatm - 
da  fehn davam  şəkh kimi  təqdim  ed ilən  dil  hadisəsi  ism in  yerhk 
halmda olan v ə  xəbərhk şək ilçiləri qəbul  edən m əsdərdən başqa 
bir  şey  deyildir.  Yerhk  halda  olan  v ə   xəbərhk  şəkilçisi  qəbui 
edən  m əsdər  isə   yerlik  halda  olan  v ə   xəbərhk  şəkilçisi  qəbul 
edən  isim dən  heç  bir  əla m ətlə  fərqlənm ir,  Y erlik  halda  olan  v ə  
xəbərlik  şəkilçisi  qəbul  edən  sözü  fel  k in i,  felin  davam  şəkli 
kimi  qəbul  etsək,  onda  yerlik  halda  olan  v ə   xəbərlik  şəkilçisi 
qəbul  edən  ism i  də  fel  kim i,  felin  davam  şəkli  kimi  qəbul  etmə- 
liyik.  Onda ism in  digər hallarmda  işlən ən  v ə   xəbərlik  şəkilçiləri 
qəbul  edən  isim ləri  v ə   digər  adları  da  fel  kim i  qəbul  etm əliyik. 
Bütün bu deyilənlərin isə  artıq elm lə  heç bir əla q əsi yoxdur.
M əsdəri  də  felin  şəkilçiləri  sırasma  salm aq  olm az,  çünki 
m əsdər,  feli  sifət  v ə  feh  bağlama  ilə   birlikdə,  felin  təsriflənm ə-
‘ M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı,  1963,  s.l66.
552
yən  formalanndandır.  Qcyd  ctmək  lazımdır  ki,  fcT  şəkillərinə 
vcrilən  tərif də  masdərin  fel  şəkU  kimi  qəbul  edilm əsini  inkar 
edir;  «Hərəkətin  danışan  tərəfmdən  müəyj'ən  edilən  həqiqətə 
münasibətinə  fehn  şəkli  dcyihr».
Beləliklə,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  Aşa- 
ğıdakı  şəkilləri  işlənir:  əmr  şəkli,  xəbər  şəkii,  arzu  şəkli,  lazım 
şəkli,  vacib  şəkil  və  şərt şəkli.
ƏMR  ŞƏKLİ
Felin  əmr  şəkli  əmr,  xahiş  v ə  hərəkətə  təhrik  mənası 
daşıyır və nitqdə  xüsusi  intonasiya ilə təiəffü z  edihr.  Q ədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  fclin  əınr  şəkli  şəkil  v ə  zaman 
şəkilçiləri  qəbul  ctmir,  təkcə  şəxs  şəkilçiləri  ilə  düzəlir. 
Abidələrin  dilində  əmr  şəkli,  formal  olaraq,  heç  öir  zaman 
göstərmir,  lakin  iş,  hərəkət  m əntiqcə  g ə lə c ə k   zamana  aid  olur. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  (müasir  türk  dillərində 
olduğu  kimi)  bütün  fel  əsasları  ikinci  şəxsin  təkində  əmr  şəklini 
ifadə  etmişdir.  Q ədim   türk  yazısı-  abidələrinin  dilində  felin  əmr 
şəkli  birinci  şəxsin  təki  v ə   cəm ində  işlənrnir.  Bu  da  məntiqi 
cəh ətd ən   doğrudur,  çünki  danışan  şex s  özünə  əmr  edə  bilm əz, 
yalnız  ikinci  şə x sə   və  ikinci  şəxs  vasitəsilə  üçüncü  şə x sə   əmr 
ed ə  bilər;  birinci  şə x s  özü  üçün  arzu  edə  bilər.  Görünür,  qədim  
türkün 
şüurunda 
m əntiqə 
zidd 
oian 
formal 
qrammatik 
abstraktlaşdırma h ə lə   öz mövqeyini qazanmamışdır.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  əmr  şəkli  iki 
cür ə m ə lə   gəlir:
1
. 
İmperativ  kateqoriyasınm  forması  sıfır  şəkiiçili  (şəkil- 
çisiz)  fcl  əsaslan  ilə   ifadə  edilir;  rnəsələn: 
Yaqıl,  ~  tid i
 
(T  5) 
«TopIan,  -  dedi». 
K ö ljlü fjçə  udız,  -  tid i{ J
 
15)  «K önlün  istəyən 
kimi  apar,  -dedi». 
B utjadıp  kağan:  -  y e lü   kör,
  - 
tiw is
 
(T  26) 
« K əd ərlən ib   xaqan:  -sürətlə  get,  -  dem iş». 
B ü  sü g  elt,  -  tid i
 
(T 
32)  «B u  qoşunu  apar,  -  dedi». 
Tıhğ,  sabığ aiu  olur,  -  t i d i i j
 
32) 
«DiI,  xəbər  tutaraq  otur,  -  dedi». 
K anka  tap,  katığlan
 
(Süci) 
«X an  tap,  m öhkəm lən». 
T o ku z oğuz bəgləri,  bodunı,  bu sabım m

edgüti esid,  katığ dı  tilJ Iə { Y il
  c  2)  «D oq q u z  o ğ u z  b əy ləri,  x a lq ı, 
bu n itqim i y a x şıca  eşit,  m ö h k ə m c ə   d in lə» .
2. 
F elin   əm r  şə k li  ik in ci  şəx sin   tək in d ə 
-ğıl,  -g il
 ş ə k ilç is i 
ilə   d ə  ə m ə lə   gəlir,  T ürkoloji  əd əb iyyatd a  bu  forma  h ö r m ə tli 
əm r-x a h iş  d ə  adlandırıhr;  m ə sə lə n : 
İsig,  kü çig   birgil {M Ç
  17) 
«İşini,  gücünü  ver». 
Sabım uı  edgüti  esid g il
  (K T   c  1)  « N itq im i 
y a x şıca   eşit». 
Y əlm ə,  karağu  u r ğ ılil
  34 )  « K ə ş fıy y a tı  v ə   m ü h a - 
fızə n i  y a x şıca  tə şk il  et». 
KatığlanğA
  (Y   11)  « M ö h k o m lən » .
Q əd im   türk  y a zısı  ab id əlerin in   d ilin d ə  əm r  şək li  ik in ci 
şə x s in   c ə m i 
-ıtj,  -ilj,  -utj,  -ü fj
  şək ilçisi  ilə   ə m ə lə   gəlir;  m ə s ə lə n ; 
A n ı kö rip   ança  b ilitj
  (K T   c  13)  «O nu  görüb  e lə c ə   b ilin ». 
Türk 
bəglər,  bodun,  bunı esiditj
 (K T   c  10)  «Türk  b ə y lə r i,  x alq ı,  bunu 
eşid in » . 
Türk  bəglər,  bodun,  ança  sa kın ıtj
  (B K   ş  33)  «T ürk 
b ə y lə r i,  xalqı,  e lə   d.üşünün». 
On on  oğlıO^,  tatıtja  tə g i bunı kö rü 
b ilitj
  ( B K   şm   15)  « 0 n   o x   oğluna,  yadlara  tək i  bunu  g ö rə rək  
b ilin » . 
S iz   taşıkıtj,  ç ikig   taşığırıtj,  -  tim is