Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

söküb,  K ögm ən   m eşəli  dağlarmı  başyuxarı  yürüyüb  qırğız 
xalqm ı  yuxuda  basdıq». 
O I y ılk a   türgis  tapa  A ltu n   y ış ığ   toğa, 
E rtis  ügüzig k e ç ə  yo rıd ırtıız (JLT  ş
 
36-37)  «H əm in  ili  türgişlərə 
qarşı  Altım  m eşəli  dağlarmı  başyuxarı  qalxaraq,  İrtış  çaymı 
keçərək yürüş  etdik». 
SüQ ük batım ı karığ sö kin ən  K ö g m ə n y ışığ  
toğa  yo rıp   k ır k ız   bodum ğ  uda  basdım
 
(B K   ş  26-27)  «Süngü 
batım ı  qarı  dağıdıb  K ögm ən  m eşəli  dağlarmı  başyuxarı  yürüş 
edib  qırğız xalqm ı yuxuda basdıq».
c) 
Yorı
 
«>öirüməb>  flınksional-köm əkçi  feli nadir  hallarda 
-ıp
 
şəkilçili  feli bağlama ilə   də birləşm ədə  iştirak edib  fel tərzini 
ə m ə lə   gətirir.  Bu  zaman  belə  tərz  b irləşm əsi  damşandan 
uzaqlaşan,  d əfələrlə  təkrar  edilən,  uzım  müddətli,  sürəkli 
hərəkəti  ifadə  edir;  m əsələn: 
...sü lə p   yorm m zun
 
(HT  10) 
«...qoşun çəkib yürüş etm əsin».
7. 
K a l
 
«qalmaq»  feli.  Bu,  statik  feldir. 
K a l
 
«qalmaq»  feli 
qəd im  türk yazısı  abidələrinin  dilində  nadir  hallarda  flınksional- 
köm əkçi  fel  v əzifəsin d ə  işkmir  v ə   ə m ə lə   gətirdiyi  fel  tərzinə də 
statik  çalar  verir.  A bidələrin  dilində  bu  fel  yalnız 
-ı,  -i,  -u,  -ü 
şək ilçili  feli  bağlama  ilə   birləşdikdə  tərz  birləşm əsi  əm ələ 
gətirir.  B elə  tərz  birləşm əsi  bitm iş  hərəkəti,  hərəkətin  hala 
keçm əsini  ifadə  edir;  m əsələn: 
Ö gim   katun,  ulayu  öglərim , 
əkələrim ,  kəlü ljin im ,  kunçuylarım ,  bunça  y ə m ə   tirig i  kürj 
boltaçı  erti,  ö lü g i yurtda,  yo lta   ya tu   kaltaçı  ertig iz
 
(K T   şm  9) 
«Anam   xatun,  başaqa  analanm,  böyük  bacılarım,  gəlinlərim , 
xanım lanm   -  bunca  diriləri  kəniz  olası  idi,  ölüləri yurdda,  yolda 
yarataraq qalası  idi». 
A lp  K ögşin  oluru ka ltı
 
(Y  48)  «AIp K ögşin 
oturdu».
8
.
 
K ə l /k e l/k i!
 
feli.  Leksik-sem antik  m ənalı 
k ə l 
« g əlm ək »  feli  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
bar 
«getm ək»  felin ə  antonim  olan  m əna  ifad ə  edir,  y ə n i 
bar 
«getm əb>  feli  damşandan  uzaqlaşan,  m ərkəzdənqaçm a  hərə- 
kəti  bildirirsə, 
k ə l
 
«gəlm ək»  feli  danışana  yaxmlaşan,  mər- 
kəzəqaçm a  hərəkəti  ifadə  edir.  B u  fel  funksional-köm əkçi  fel 
m övqeyində  işləndikdə  də  fel  tərzlərində  damşana  yaxmlaşan, 
m ərkəzəqaçm a  hərəkət  çaları  ə m ə lə   gətirir.  A bidələrin  dilində 
digər  fellərə  nisbətən 
k ə l
 
« gəlm ək »  feli  flm ksional-köm əkçi
v ə z ifə d ə   daha  çox  işlənir  və  burası  daha  çox  əhəm iyyətlid ir  ki, 
dörd  feli  bağlama  formasınm 
{-ıp,  -a,  -ı,  -ğalı
 
şək ilçili  feli 
bağlam alann)  dördü ilə  də birləşib  fel  tərzləri ə m ə lə  gətirə bilir.
a) 
K ə l
 
«gəlm ək»  funksional-köm əkçi  feli 
-ı,  -i,  -u,  -ü 
şə k ilç ili  feli  bağlamalarla  birləşdikdə  damşana  doğru  yaxınlaşan 
h ərək ətin   inkişafını,  sürəkli  hərəkəti,  zamanca  davam  edən 
h ərək əti  bildirir;  m əsələn: 
Yağm   başı  yo rıyu   k ə lti
 
(MÇ  18) 
«Y ağm m   ön  dəstələri  yürüyərək  gəldi». 
Yağı  ...  tip  ayu  k ə lti 
(M Ç  27)  «Y ağı  ...  deyib  çağırdı». 
K ö g m ən  y ıs ığ   ebirü k ə ltim iz  
(T  28)  « K ögm ən  m eşəli  dağlarım dolanıb gəldik».
b) 
-a,  -ə
 
şəkilçili  feli  bağlama  ilə  birləşm ədə 
k ə l 
« g əlm ək »   funksional-köm əkçi  feli  damşana  tə r ə f  yönələn , 
danışana  yaxınlaşan,  keçm işdən  indiyə  doğur  inkişaf  edən 
q əfıllik   çalan  bildirən  bitm iş  hərəkəti  ifadə  edir;  m əsələn : 
B en 
B ilg ə   T oyukuk  A ltu n   y ış ığ   aşa  kəltim iz,  E rtis  ü güzig  keç ə 
k ə ltim iz
 
(T  37-38)  «M ən  -   Müdrik  Tonyukuk  Altun  m eşəli 
dağlarmı  aşaraq  gəldik,  trtış  çaymı  keçərək  gəldik». 
Ü ç  oğuz 
sü si  basa  k ə lti
 
(B K   ş  32)  «Ü ç  oğuz  qoşunu  hücum   etdi». 
K örgün,  Sakışm   Ş ıp  başın y ü rə  kəltiQ sAÇ
 
16)  «K örgü,  Sakış  və 
Şıp  başı  tərəfdən  (yağı)  sürətlə  gəldi». 
Ç ik bodunığ bırjım   sürə 
kəItiQ A Ç
 
26)  «Çik xalqmı alayım  sürərək gətirdi».
c) 
- ıp
 
şəkilçili  feli  bağlama  ilə  birləşm ədə 
k ə l
 
«gəlm ək»  
funksional-köm əkçi  feli  e lə   bir  hərəkəti  ifadə  edir  ki,  bu 
hərək ət  keçim işdə  başlanmış,  uzun  müddət  davam  etm iş,  lakin 
indiki  anda  artıq  bitmişdir; 
k ə l
 
«gəlm ək»  funksional-köm əkçi 
felinin 
~ıp
 
şəkilçili  əsas  feli  ilə   birləşm ədə  ə m ə lə   g əld iy i  fel 
tərzi  hərəkətin  məkanca  uzaqdan  danışana  doğru  yönəldiyini, 
zam anca  keçim işdən  indiyə  doğru  inkişaf  etdiyini  bildirir; 
m əsələn : 
O ğuz  bodun  to k u z  tatar  birlə  tirilip  k ə lti
 
(B K ş  34) 
«O ğuz  xalqı  doqquz  tatarlarla  birləşib  gəldi». 
B is  y ü z  k e d im lik  
ya d a ğ   b ir-eki  şaşıp  k ə lti
 
(M Ç  33)  «B eş  yüz  gedim li  (silahh) 
piyada bir-iki  (bir-bir,  iki-iki)  şaşıb  gəldi».
ç)  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinm   dilində 
k ə l
 
«gəlm ək»  
funksional  -  köm əkçi 
M \-ğah,
 
-^ ə //ş ə k ilç ili  feli bağlama  ilə   də 
birləşm ə  ə m ə lə   gətirib  felin  tərzini  yarada  bilir.  B e lə   birləşm ə 
işin  bitm əsinə,  qurtarmasına  doğru  yaxm ’aşan  hərəkətin  pro-

sesini  ifadə  edir. 
Zam kn
 
baxımından 
k ə /
 
«gəlm ək»  flınksional- 
köm əkçi  felinin 
-ğah,  -g ə li
 
şək ilçisi  feli  bağlama  ilə   yaratdığı 
tərz  birləşm əsi  keçm işdən  indiki  zamana  doğru  davam  və  in- 
k işa f edən  hərəkəti  bildirir;  m əsələn : 
S ıfja r sü si sü tjü şg əli k ə lti 
(B K ş  32)  «Qoşunun yarısı d öyüşəli gəldi».
9. 
K ir
 
«girm ək»  feli.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  kir  «girməb>  feli  hətta  özünün  m üstəqil  leksik-semantik 
m ənasm da ço x  az işlənir,  funksional köm əkçi  fel  vəzifəsin d ə  isə 
yalnız 
- ıp
 
v ə  
- ı,  -i,  -u,  -ü
 
şək ilçili  feli  bağlama-larla birləşm ədə 
işlən ə bilir.
a) 
K ir
 
«girm ək»  yunksional-köm əkçi  feli 
-ıp
 
şəkiiçili  feli 
balğlama  ilə   birləşm ə  ə m ə lə   gətirdikdə  hərəkətin  bitməsi, 
q əfılliy i  çaları  ifadə  edir;  m əsələn : 
K a rlu k  tapa  tə zip  k irti (MÇ
34)  «Karluklara tər ə f qaçıb tabe oldu»
b) 
Kir  «girm ək»  flınksional  köm əkçi  feli 
-ı,  -i,  -u,  -ü 
şək ilçili  feli  bağlama  ilə   birləşm ə  ə m ə lə   gətirdikdə  eyni 
zamanda  baş  verən  hərəkətin  bitm əsi  tərz  çalarmı  ifadə  edir; 
m əsələn: 
Yağıka  y a ltju s  oplayu  təg ip   opulu  kirip   ö z i  kısğa 
k ə rg ə k   boltı
 
(K Ç   23)  «Y ağıya  yalqız  sürətlə  hücum  edib, 
arasma girib özü qısa (qəfıl)  həlak oldu».
10.
 
K ö r
 
«görm ək»  feli.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində 
k ö r
 
«görm ək»  feli  müasir  türk  dillərindəki  «görmək» 
felinin  leksik-sem antik  m ənası  ilə   yanaşı  raüasir  türk  dillərinin 
bəzisində 
baxm aq,
 
b əzisin d ə  onun  sinonim i  olan 
kara  {maq) 
fellərinin  də  semantikasmı  ifadə  edir.  A bidələrin  dilində 
kör 
«görm ək»  feli  nadir  hallarda  öz  leksik-sem antik  m ənasm ı  itirib 
qrammatik  vasitəy ə  çevrilir  və  tərz  yaratmaq  üçün  funksional- 
köm əkçi  fel  kimi  işlənir.  B u  fel  ftınksional-köm əkçi  fel 
v əzifəsin d ə  çıxış  etdikdə 
~ı,  -i,  -u,  -ü
 
şək ilçili  feli  bağlama  ilə 
birləşir  v ə   hərəkətin  icra  ed ilm əsin ə  təşəbbür  m ənah  fel  tərzi 
ifadə  edir;  m əsələn : 
B u ijadıp  kağan  y e lü   kör,  -  tim is
 
(T  26) 
«Xaqan kədərlənib:  -  Sürətlə  get,  - dem iş».
11
. 
O lur
 
«oturmaq»  feli.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  o/u/-«oturmaq»  feli,  əsasən ,  öz leksik-sem antik mənasım 
qoruyub  saxlayır  v ə   nadir  hallarda  fıınk-sional-köm əkçi  fel  kimi 
işlənir.  A bidələrinin dilində  bu  fel  flınksional-köm əkçi  v əzifəd ə
işlənərkən 
-a,  -ə  və  -ı,  -i,  -u,  -ü
 
şək ilçili  feli  bağlama  formaları 
ilə birləşib  felin tərzini ə m ə lə   gətirir.
a) 
O lur
 
«oturmaq»  feli 
-ı,  -i,  -u,  -ü
 
şək ilçili  feli 
bağlamalarla birləşdikdə  aşağıdakı mənaları ifadə  edir:
1)  H ərəkətin  sürəkliliyini,  daim iliyini  bildirir;  m əsələn: 
Tıhğ,  sabığ   alı  olur,  -  tid i
 
(T  32)  «D il  tutub,  m əlum at  toplayıb 
otur,  -  dedi:» 
T ürk  bilgə  kağan  türk  sir  bodum ğ,  o ğ u z  bodunığ 
ig id ü   olurur
 
(T  62)  «Türk  müdrik  xaqanı  türk  sir  xalqm ı,  oğuz 
xalqmı yüksəldərək oturur».
2)  H ərəkətin  hala,  v ə z iy y ə tə   keçm əsini  bildirir:  m əsələn  
... 
B ilg ə   K ü li  çor  tarduş  bodunığ  iti,  ayu  olurtı
 
(K Ç  14)  «... 
Müdrik  K üli çor tarduş xalqm  təşkil edərək oturdu».
3) 
O lur
 
«oturmaq»  feli 
-a,  -ə
 
şəkilçili  feli  bağlamalarla 
birləşdikdə  uzun  müddətli,  yaxud  tədricən  icra  edilən  hərəkəti 
bildirir:  m əsələn : 
Ö tükən y ış   olursar,  befjgü il tuta  olurtaçı  sən, 
türk  bodun,  to k
 
(K T c 
8
)  «Ötükən  m eşəli  dağlarmda  otursan, 
əb əd i  el  tutaraq  oturasısan,  türk xalqı,  tox».
12.
 
Tüs/tüş
 
«düşm ək»  feli.  Bu,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  az  işlən ən   fellərdəndir.  Onun  funksional- 
köm əkçi  fel  kimi  işlən m əsin ə  nadir  hallarda  rast  gəlm ək   olur. 
Funksional-köm əkçi  fel  v əzifəsin d ə 
tüs
 
«düşm ək»  feli 
- ıp  
şək ilçili  feli  bağlama  ilə  birləşcjikdə,  bir  tərəföən ,  hərəkətin 
bitib 
qurtarmasmı, 
digər 
tərəfdən, 
hərəkətin  qəfiliiiyini, 
g ö zlən ilm əzliy in i  ifadə  edir;  m əsələn: 
A nta  yana  yo rıp   tüsdim  
(MÇ  31)  «O n d a y en ə qayıtdım».
13. 
Ur
 
«vurmaq»  feli.  Bu  fel  də  qədim   türk  yazısı 
abidələrini  dilində  az  işlənir,  təbii  ki,  onun  funksionla-köm əkçi 
fel  kimi  işlənm əsi  də  azdır.  Abidələrinin  dilində  ur  «vur» 
funksional-köm əkçi  feli  tək cə 
-ı,  -ı,  -u,  -ü
 
şək ilçili  feli 
bağlamalarla  birləşərək  hərəkətin  qətiliyini,  bir  d ə fə   icra 
edilm əsini  bildirir;  m əsələn: 
O I təgdü kdə B ayırkunıfJ a k  adğırığ 
u d h kın   sıyu   urtı
 
(K T ş  36)  « 0   döyüşdə  Bayırkunun  ağ  ayğırının 
budu  çm dı».
Fel  tərzlərinin  iki  təsriflənən  fellə  ifadəsi.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  iki  və  daha  artıq  təsriflən ən  felin 
yanaşı  işlən m əsi  adi  haldır.  Əksər  hallarda belə  fellər  öz  leksik-

semantik  v ə 
qrammatik  mənalarmı  qoruyub  saxlayır  və 
cüm lənin  xəbəri  v əzifəsin d ə  işlənir;  m əselən : 
Eçüm iz-apam ız 
B um ın  kağan  tört  bu lutjığ  kısm ıs,  yığ m ıs,  yaym ış,  basmış.  01 
kan  y ö k   boltukda  k isrə   e l  yetm is,  ıçğm m ıs,  kaçışm ıs
 
(O  1) 
«Əcdadımız  Bum m   xaqan  dörd  tərəfı  sıxışdırm ış,  yığmış, 
yaym ış,  basm ış.  O  xan  öldükdən  sonra  el  (sona)  yetmiş, 
dağılmış,  qaçışm ış». 
...to kıtd ım ,  yığ d ım ,  basdım ,  yaydım
 
(O  9) 
«... hücum etdim, yığdım , basdım,  yayd ım ».
Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  iki  təsriflənən  felin 
felin  tərz  birləşm əsi  yaratması  üçün  onlardan  birinin  -   sıraca 
ikincinin  öz  leksik-sem antik  m ənasını  itirməsi,  qrammatik 
vasitəyə  -   funksional-köm əkçi  felə   çevrilm əsi  lazımdır.  Mətn 
xaricində  cüm lənin  həm cins  üzvü  olan  təsriflən ən  feiləriə  tərz 
birləşm əsi  yaradan  təsriflənən  felləri  fərqləndirm ək  mümkün 
deyildir; onları yahıız kontekstdə  fərqləndirm ək olar.
Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  iki  təsriflənən  feUn 
birləşm əsi  vasitəsilə  fel  tərzlərinin  ifadə  edilm əsinə  nadir 
hallarda  təsadü f edilir;  m əsələn :  ... 
tört  tig in   kəlip  Işbara B ilgə 
K ü li  çorığ  yuğlatı,  bədizin  b ə d izə ti  olurtı
 
(KÇ  24)  «...dörd 
şahzadə  gəlib  Işbara  B ilg ə  K üli  çoru  dəfh   etdi,  sərdabəsini 
naxışladı». 
O lur
 
«oturmaq»  feli  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  öz  semantik  m ənasm da  -   «oturmaq»  mənasmda  işlənir, 
lakin  nümunə  gətirilən  cüm lədp  bu  semantika  yoxdur; 
olur 
«oturmaq»  feU  bu  cüm lədə  hərəkətin  bitdiyini,  hala,  vəziyyətə 
keçdiyini  ifedə  edən tərz yaradır.
Felin  perifrastik  formalan.  Türk  dillərində,  o  cümlədən 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  hərəkətin  icrasının 
xarakterini  ifadə  edən  tərz  formalarmdan  biri  də  felin perifrastik 
formalärıdır.  A .N .K on on ov  felin  perifrastik  formalarmı  belə 
m üəyyənləşdirir;  « ...  türk  dilində  tərz  kateqoriyasmm  ifadə 
üsullanndan  biri  olan  felin  perifastik  form alan  iki  hissədən 
ibarətdir:  xəbər  şəklinin  sadə  formalarmm  əsasından  (təkcə 
şühudi  keçm iş  zaman  istisna  təşkil  edir)  + 
olmak
  «
6
bixb», 
yaxud, nadir hallarda, 
bulun-mak«Rdxojmihcn»
  feli».'
'  A .H .K o H O H o e.  r p o M M a m m a   c o e p e M e H U o a o   m y p e tfK O Z o   jıu m ep a m yp H O Z o 
R3biKü.  M.-Jl., 
1956,  C.212.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  perifrastik 
form alan,  birinci tə r ə f kimi,  təsriflən ən  (şəkil  v ə   y a  zaman üzrə 
dəyişən)  felin,  ikinci  tə r ə f  kim i,  y en ə  də  tt)sriflənən  (bu  dəfə 
şəkil  v ə   zaman  formalarmdan  əla v ə,  h ə m  də  şək il üzrə  dəyişən) 
bol
 
«oImaq»  felinin birləşm əsi v a sitəsilə  ifadə olunur.
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilinciə  felin  perifrastik 
formaları  az  işlənir.  Göytürk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin 
perifrastik  formasmm  işlən m əsin ə  cəm i  üç  d ə fə   təsad ü f edilir: 
K örir k ö zü m   k ö rm ə z  təg,  b ilir biligim   b ilm ə z tə g   boltı
 
(K T   şm
10) «G örən  gözüm   görm əz,  iti  ağlım   anlamaz  oIdu». 
Ş a d   atığ 
anta  berm is boltukda  to k u z o ğ u z b əg  y a ğ ı errnis,  b ö d ü k erm is
 
(O
6
)  «Şad  adı  onda vermiş  olduqda  doqquz  oğuz b əy ləri  yağı  imiş, 
böyük  im iş». 
ÖrülJ  əsri  in g ə k   bozağulaçu  b o h n ış
 
(IB  60-61) 
«Parlaq  (ağ)  xallı  inək  '  ::zcvlayası  olm uş».  Birinci  cüm lədə 
«bilm əz  təg   boItı»  (perifrastik  ifadənin  tərəfləri  arasma 
təg  
qoşm ası  daxil  olmuşdur),  ikinci  cüm lədə  «bem[iiş  boltukda», 
üçüncü  cü m ləd ə  «bozağuIaçu  bblm ış»  söz  b irləşm ələri  felin 
perifrastik  formalarıdır.  Felin perifrastik  forması  birinci  cüm lədə 
hərəkətin  bitdiyini,  ikinci  cüm lədə  hərəkətin  davam  etdiyini, 
üçüncü  cüm lədə  hərəkətin  m əqsədini  bildirir.  Felin  perifras-tik 
formaları 
artıq 
qədim   uyğur  yazısı 
abidələrinin 
dilində 
m əhsuldar işlə n m əy ə  başlamışdır.
ŞƏ X S  KATEQOR:tYASI
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fellər,  əsasən, 
müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi  təsriflənsə  də,  hər  halda, 
müasir  türk  dillərindən  fərqlənən  cəhətlər  d ə  vardır.  Ş əxs 
şəkilçilorini  ayn -ayn   şəkillər  v ə   zamanlar  üzrə  nəzərdən 
keçirdikdə  abidələrin  dili  ilə   müasir  türk  dilləri  aırasmdakı  fərqli 
xüsusiyyətlər özünü daha aydm göstərir.
I. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  xəbər 
şəklinin  bütün  zaman  şəkilçiləri  müasir  oğuz  qrupu  türk 
dillərindəki  zaman  şəkilçiləri  ilə  eynidii"  şühudi  keçm iş 
zamanda 
-dı,  -di,
 
nəqli  keçm iş  zamanda 
-m ış,  -m iş,
 
indiki 
zamanda 
-ır,  -ir,
 
qeyri-qəti  g ə lə c ə k   zamanda 
-ər.
 
Felin  digər
şəkillərində  abidələrin  dilində  islən ən   şəkilçilərlə  müasir  türk
545

dillərində  işlen ən   şəkilçiler  arasmda  m ü əyyən   fonetik  fərqiər 
vardır.
2. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  birinci  şəxsin 
təkinin  şəxs  şək ilçisi  keçm iş  zaman  anlayışı  (şühudi  keçmiş 
zaman)  ifadə  edən  fellerdə 
-m,
 
indiki  v ə   g ə lə c ə k   zaman  anla- 
y ışı  ifadə  edən  fellərdə 
-m ən,  -m in,  -ben
 
(şəx s  əvəzliyi-şəxs 
şəkilçisi)  ilə   ifadə  edilir.  K eçm iş  zaman  (şühudi keçm iş  za-man) 
anlayışı  ifadə  edən  fellərdə  birinci  şə x sin   təki  üçün 
-m 
şəkilçisinin  işləd ilm əsi  bütün  türk  dillərm də  m ühafızə  edil- 
mişdir;  mdiki  v ə   g ə lə c e k   zaman  anlayışı  ifadə  edən  fellərdə  isə 
türk  dillərinin  bir  qism ində 
-m
 
ünsürü  (açıq  v ə   qapah  saitlərlə 
işiənir)  işləndiyi  halda,  bir  qisim   türk  d illən n d ə  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  diHndə  işlən ən  
-m ən,  -m en
 
şəkilçisinin 
qapah  saitlə olan variantı 
{~min,  -m m )
 
işlənir.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işiənən 
-m,  -mən, 
-m en,  -ben
 
şəx s  şekilçilərindən 
-m
 
şək ilçisi  daha  qədimdir. 
Bunu  onun  yahıız  keçm iş  zaman  bildirən  fellərlə  işiənm əsindən 
başqa  (m əlum   olduğu  kim i,  üç  qrammatik  zamandaıı  ən   qədimi 
keçm iş  zamandır)  bir  d ə  onun  ə v ə z lik   dövrünü  keçirib  artıq 
şəkilçilənm əsidir.  Hətta  güman  etm ək  olar  ki,  birinci  şəzs 
təkinin  -m  şə x s  şək ilçisi  birinci  şə x s  anla-yışm m   tək  v ə   cəm 
anlayışma diferensiallaşmasmdan ə v v ə l təşəkkül tapmışdır.
Abidələrin  dilində 
indiki  v ə   g ə lə c ə k   zamanlarda  fel
köklərinin  qalm  v ə  ya  incə  saitli  olmasından  asıh  olmayaraq,
şəx s  şəkilçisi  incə  saitli  variantla  işlənir,  yəni  birinci  şəxs
əv ə zliy i  necədirsə,  e lə c ə   də  qalır.  Buna  görə  də  qalm  sait
köklü  fellər təsriflənərkən qədim  türk yazısı  abidələrinin dilində
ahəng  qanunu  pozulur;  m əsələn : 
kazğanur  m ən
 
(K T  ş  9)
«qazanıram».  Ü m um iyyətlə,  fellər indiki v ə   g ə lə c ə k  zamanlarda
təsriflənərkən  birinci  v ə   ikinci  şəx sin   təkində,  birinci  şəxsin
cəm ində  (ikinci  şəxsin   cəm inin  qədim   türk  yazısı  abidələrinin
dilində 
indiki 
v ə 
g ə lə c ə k   zamanda 
işləndiyi 
müşahidə
edilm əmişdir,  lakin  isim lərin  xəbərlik  kateqoriyasmda  ikinci
şəxsin cəm ində  işlən m əsin ə  analogiya olaraq,  cüman etm ək olar
ki,  fellərdə  də  indiJd  v ə   g ə lə c ə k  zamanlarda ikinci  şəxs  cəminin
də  şəxs  şək ilçisi  şəx s  ə v ə z liy i  ilə   ifadə  edilmişdir)  qahn  əsaslı