Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

Söz  sonunda  dilarxası-yumşaq  damaq  burun  sonor  Q  samiti 
qrafik  cəhətdən  həm   kar,  həm  də  cingiltili  samitlərlə  yanaşı 
işlənir: 
tört  bululjdakı
  (KT  ş  2)  -  
tört  buluijtakı
  (IB  42)  «dörd 
tərəfdəki».  A.N.Kononov bunu !]  səsinin 
ng/nğ
  ~  
səslərini
özündə birləşdəirməsi ilə izah edir.  '
Samitlərin  geri  uyuşmasmda  əvvəl  işlənən  samitin  sonra 
işlənən  samitin  məxrəcini  qəbul  etməsini  nəzərdə  tutulur;  d+k  > 
tk,  ğ-h  s>ks  ğ+k  >  k(k)
  və  s.  Lakin  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
gö)^rük  yazısmm  qrafikasmda  samitlərin  karlıq-cingiltililiyə  görə 
geri uyuşması öz əksini tapmamışdır.
Qədim türk yazısı  abidələrinin dilindəki  samitlərin  uyuşması 
hadisəsi  haqqmda  A.N.Kononov  yazır;  «Samitlərin  bu  uyuşması 
hadisəsi  qrafikada  öz  əksini  tapmır: 
bititdim
  əvəzinə 
bitidim,
  bu 
orfoqrafik  üsul  iki  eyni  keyfiyyətli  samitin  birləşib  adi  samitə 
nisbətən  bir  qədər  uzadılmış  canh  tələffüzünün  dəqiq  fonematik 
ifadəsini təmin edir».2
Bu 
bitidim
  sözü  Bilgə  xaqan  abidəsinin  şimal  üzünün  on 
beşinci  sətrindən  (BK   şm  15)  götürülmüşdür.  Bu  sözün  yanmda 
eyni 
qrammatik  şəkildə 
işlənmiş 
toktdım
  (BK 
şm 
14) 
«hördürdüm»  sözü  də  işlənir.  Lakin 
bitidim
  sözü  ilə  lap  yanaşı 
ondan  əvvəl 
tokıtdım
  (BK  şm  15)  «hördürdüm»  (mətndə; 
tokıtdım,  bitidini)
  sözünə rast gəlirik.  Belə bir sual meydana çıxır; 
nə  üçün  birinci 
tokıdım
  (BK  şm  14)  sözündə,  habelə 
bitidim 
sözündə  uyuşma  hadisəsi  baş  vermiş,  t  samiti  düşmüşdür, 
bitidim 
sözü  ilə  yanaşı  işlənən  ikinci  tokıtdım  (BK  şm  15)  sözündə  bu 
hadisə baş  verməmiş və  t samiti düşməmişdir? Onu da qeyd etmək 
lazımdır  ki,  birinci 
tokıdım
 (BK  şm  14)  sözünün  yanmda  işlənən 
yaratdım
 (BK   şm  14)  sözündə  də  uyuşma  hadisəsi  baş  verməmiş 
və  t samiti  düşməmişdir.  Kül tigin abidəsində  də 
tokıtdım,  bitidim 
(K T c  13) sözləri yanaşı işlənir 
{tokıtdım&ÖTxmx)
 elə orada daha iki 
dəfə  -   on  ikinci  və  on  üçüncü  sətirlərdə, 
bitidim
  sözünə  isə  Kül 
tigin  abidəsinde  daha  üç  dəfə -  iki  dəfə  KT  cş  və  bir dəfə  KT  cq 
üzlərində  rast  gəlinir).  Burada  da 
tokııdım
  sözündə  t  samiti
‘   A .H .K o H O H O e .  r p o M M a m u K a   a a u K a   m ıo p K C K U x p y h u u e c K u x   n o M H m H U K o e  
VII- 
IX 
e e .,  J le H U H z p a d , 
I980,c.  70.
^  Yenə orada,  c.  71.
uyuşmaya  məruz  qalmamış,  qoşa  d  samitinə  çevrilməmiş  və 
göytürk  dilində  samitlər  qoşa  işlənə  bilmədiyi  üçün  düşməmişdir, 
bitidim
  sözündə  isə  bu  fonetik  hadisə  baş  vermişdir.  Elmi 
baxımdan bu, izahedilməzdir.
SƏS ARTIMI
Sözə m üxtəlif baxımdan  səs  artımı  dihn  fonetik quruluşunda 
əhəmiyyəth  rol  oynayan  fonetik  hadisələrdən  biridir.  Davamhhq 
dərəcəsinə  görə  səs  artımmm  iki  növü  vardır:  təsadüyi  səs  artımı 
və  daimi  səs  artımı,  Təsadüfi  səs  artımı  yalmz  tələffilzlə 
məhdudlaşır,  orfoqrafik  qayda  kimi  fəaliyyət  göstərmir,  yəni 
yazıda  öz  əksini  tapmır,  Təsadüfi  səs  artımı  dil  yox,  nitq 
hadisəsidir.  Dilçilik ədəbiyyatmda  qeyd edilən dörd növ səs  artımı 
hadisəsindən  ikisi  -   epenteza  və  lyezon  təsadüfi  səs  artımıdır. 
Qədim  türkün  canh  nitqi  -   tələffüzü  bizə  məlum  olmadığı  üçün 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  epenteza  və  lyezon 
hadisəsinin  mövcud  olub-olmaması  haqqmda  müəyyən  bir  fikir 
söyləmək  çətindir.  Düzdür,  qəti  şəkildə,  inamla  demək  olar  ki, 
qedim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  epenteza  hadisəsi 
olmamışdır,  çünki  qedim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  iki  saitin 
yanaşı  işləndiyi  hallara  təsadüf  edilimr.  Epenteza  isə  tələffüzdə 
söz  kökündeki  yanaşı  gələn  iki  sait  arasına  samit  artınlması 
hadisəsinə deyilir.
Daimi  səs artımı dildə norma şəklini  almış  fonetik  hadisedir;
o,  dil  sistemində  orfoqrafik  norma  kimi  qebul  edilmişdir.  Dilçilik 
ədəbiyyatında göstərilen dörd növ səs artımından ikisi 
proteza və 
epiteza  daimi  səs  artımıdır.  Hər  iki  fonetik  hadisəyə  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində de rast gəlinir.
Proteza.  Müasir  Azərbaycan  dilində  söz  başında  iki  samit 
yanaşı  işlenərkən onlardan əvvel bir sait ses  artınhr,  yaxud müasir 
Azərbaycan  dilində  r  samiti  ilə  başlanan  türk  mənşəli  söz 
işlənm ədiyi üçün r samiti  ilə başlanan sözlərin əvvəlinə bir sait səs 
artınhr.  Bu tip  ses  artınlması  müasir Azərbaycan dili  üçün  proteza 
hadisesi  hesab  edilir.  Lakin  müasir  Azərbaycan  dili  üçün  bu  cür 
səs  artınlması  orfoqrafik  qayda  olmadığı  üçün  daimi  ses  artımı 
yox,  müveqqəti səs artımına ^ x i l  edilməhdir.

Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində də  sözün əvvəlinə  səs 
artınlması  fonetik  hadisəsi  müşahidə  edilir.  Lakin  müasir  A zər- 
baycan  dilindəkindən  fərqli  olaraq,  qədim türk yazısı  abidələrinin 
dilində  söz başma  səs  artımı  orfoqrafik norma  təşkil  edir,  dem əli, 
onu  daimi  səs  artımı  adlandırmaq  olar.  Qədim  türk  yazısı  abi- 
dələrinin dihndə söz başma u saiti və y samiti artınhr.
Müasir  Azərbaycan  dihndə  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dihndə də r samiti  söz başmda işlənmir,  ümumiyyətlə 
türk  dillərində  r  samiti  ilə  başlanan  türk  mənşəh  söz  mövcud  de- 
yildir.  Buna  görə  də  türk dillərində,  o  cümlədən  qədim  türk yazısı 
abidələrinin  dihndə  r  samiti  ilə  başlanan  ahıuna  sözlərin  əvvəhnə 
bir sait  səs  artınhr;  məsələn;  nun,  unım  (KT  ş  4)  «Roma».  Lakin 
müasir Azərbaycan dihndən fərqh olaraq, qədim türk yazısı  abidə- 
lərinin  dihndə  belə  səs  artımı  nitq  yox,  dil  hadisəsidir,  yəni  mü- 
vəqqəti yox, daimi  səs artımı hadisəsidir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  sözün  əvvəhnə  y 
samitinin  artırılmasmm  mənşəyi  aydm  deyildir.  Onun  ilkin,  yaxud 
törəmə hadisə olması hələ də müəyyənləşdirilməmişdir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  ı  (T  26)  sözü  bhki, 
kol-kos  mənasmda  işlənir.  Güman  ki,  bu  sözə  cəmhk,  topluluq 
bildirən  ş  səsi artırmaqla 
sözü yaradılmışdır ki,  bunun da güman 
edilən  mənası  kol-kosluq,  bitkilər  deməkdir.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dihndə  bu  sözün əvvehnə y  samiti artırmaqla y tş (KT 
c  3  və  s.)  sözü  yaradılmışdır  ki,  bu  da  «orman»,  «meşəh  dağhq» 
deməkdir. Güman etmək olar ki,  ığaç (BK c  11; T 25; IB  6,  19,  86) 
«ağac»  sözü  də 
ı 
sözünün  üzərinə  ğaç  diminitivini  artıqmaqla 
əm ələ  gəlmişdir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrində  ığaç  sözü 
əvvəlinə y samiti artırmaqla yığaç şəklində işlənmişdir.
Qədim türk dillərində  ığ,  ağ  sözü,  görünür,  nə  isə  ağlamaq 
prosesini  ifadə  etmişdir;  ağı  «ağı»  sözü  də  mənşəcə  bu  sözdən 
törəmişdir.  Sonralar  türk  dillərində  sinkretik  mənadan  qaçmmaq 
üçün bü sözlərə  -la şəkilçisi  artırmaqla eyni  mənah  ağla (Y 28)  və 
ığla  (TI  5)  sözləri  yaradılmışdır.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində bu sözün ə w əlin ə y samiti artırmaqla yığla (İA 2) şəklindo 
işləndiyini də görürük.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yıra,  yırağaw, 
yıradakı,  yıradantayan  (bütün  sözlərin  mənası  «sol»,  «şimal»
deməkdir)  sözləri  işlənir,  Bu  sözlərin  kökü  y/ra  «sol,  şimal» 
sö^dür.  Güman  etmək olar  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dili 
üçün  kök olan  bu  söz  ıra ilkin  kökündən yaranmışdır;  qədim türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  ırak (K T  c  5,  7)  «iraq,  uzaq»  sözünün 
işlənməsi  bü  fikn  sübut  edir.  Görünür,  yıra  sözü  də  ıra  sözünün 
əvvəlinə y samitini artırmaqla əm ələ gəimişdir.  Güman etmək olar 
ki,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənt>n  yıl,  yılan,  yılkı, 
yılsığ, yımşakwQ s.  bu hpli  sözlər də y  samiti  səs  artımmm nəticə- 
sidir.  Diqqət yetirilərsə,  bu  sözlərin  hamısmda y  samitindən  sonra 
1 saiti  işlənir.  Məlum  olduğu  kimi,  ı  saiti  mənafərqləndirici  xüsu- 
siyyətə  malik  olmadığı  üçün  türkologiyada  fonem  hesab  edilmir,  i 
foneminin  variantı  sayıhr.  İkinci  bir  məsələyə  də  diqqəti  cəlb 
ctmək  lazımdır.  ı  arxasıra  (qahn)  saitdir.  Göytürk  yazısı  abidə- 
lərinin  dilində  arxasıra  (qahn)  saitlərlə  y  samitinin  qahn  saitlərlə 
işlənən  işarəsi  -  D  hərfı  işlənir.  Yuxanda  nümunə  kimi  verilmiş 
sözlərdə  isə  bu  samitin  incə  saitlərlə  işlənən  işarəsi  9  hərfı 
işlənir;
yıl (KT 
ş
  8 )  
«il» 
yılan (KT 7) «ilan» 
yılkı (BK ş 24)  «ilxı» 
yılhk(M Ç 21)«ilIik»
V’fJ^yyılsığ (KT ş 26) «varh,  zəngin» 
yı/V'^/'^yımşak (KT c  5) «yımışaq» 
yış  (KT c  3) «meşəli dağ»
(K-T c  1)  «şimala» 
yıradakı (T  17) «şimaldakt» 
yıradantayan (T  11) «şimaldan»
Görünür,  bu və ya bunun kimi sözlərdə ^sam itinin səs artımı 
hadisəsi  olmasım  göstərmək  üçün  qədim  türk belə  sözləri 
D 
hərfı 
ilə yox, 
hərfi ilə yazmışdır.
Epiteza.  Söz  saitlə  bitdikdə,  şəkilçi  də  saitlə  başlandıqda, 
türk dillərində  iki  sait səsin yanaşı  işlənə  bilməməsi  qanununa gö- 
rə,  köklə  şəkilçi  arasına  samit  artırılması  hadisəsinə  epiteza  de- 
yilir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  köklə  şəkilçi  arasına 
müxtəlif məqamlarda üç samitdən (s, y, n) biri artınhr.

s  samitinin  artırm.
 
Qədim  türk  yazısı  abidələrmin  dilində 
saitlə  bitən  isimlər  üçüncü  şəxs  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul 
etdikdə  köklə  şəkilçi  arasına  s  samiti  artınlır: 
atı+s+ı
 
(K T   cş) 
«kiçik  qohumu»,  /öjDƏ+5-^ /  (KT  ş  11)  «təpəsi»,  in i+ s + iÇ }^   ş  5) 
«kiçik qardaşı», 
eçi+s+i
 
(KT  ş  5) «böyük qardaşı», 
ortu+s+ı
 
(KT 
c  2)  «ortası», 
ağt+s+ı
 
(KT  c5)  «hədiyyəsi», 
sü+s+i
 
(KT  ş  12) 
«qoşunu», 
yağı+s+ı
 
(KT  ş  12)  «yağısı», 
kü+s+i
 
(KT  c  2) 
«şöhrəti», 
törä+s+i
 
(KT  ş  31)  «qanımu», 
sü təgi+s+i
 
(KT  şm   5) 
«qoşun döyüşü» və s.
y  samitinin artımı.
 
a)  Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində 
ismin  yönlük  hah  bir  neçə  şəkilçi  ilə  ifadə  edilmişdir.  Onlardan 
biri  də 
-a,  -ə
 
şəkilçisidir.  Saitlə  bitən  söz  yönlük  halında  bu 
şəkilçini  qəbul  etdikdə  köklə  şəkilçi  arasına  y  samiti  artınlır: 
kurı+y+a
 
(T  14)  «qərbə,  geriyə», 
kwı+y+a+kı
 
(T  17)  «geridəki», 
bəTi+y+ə
 
(T  17) «bəriyə, cənuba», 
yıra+y+a
 
(T 7)  «şimala, sola».
b)  Saitlə  bitən  fellər 
-i,  -u,  -ü,
 
feli  bağlama  şəkilçisi  qəbul 
etdikdə  köklə  şəkilçi  arasına  y-  samiti  artmlır: 
yi+y+ü
 
(T  8) 
«yeyərək», 
yon+y+u
 
(MÇ  18)  «yürüyərek», 
sülə+y+üQ^^  ş
 
8) 
«qoşun  çəkərəb>, 
yara+y+u
 
(Y  39)  «yarayaraq»  və  s.  c)  Saitlə 
bitən  fel  kökü  ilə  indiki  zaman  şəkilçisi  arasma  y  samiti  artmlu-: 
yorı+y+ur
 
(KT  c  9)  «yürüyün>, 
məfjHə+y+ir
 
(IB  1)  «zövq  alır», 
yaşa+y+ur {KT
 
şm 2) «yaşayır» və s.
n  samitinin  artımı.
 
a)  Saitlə  bitən  isim  yiyəlik  hal  şəkilçisi 
qəbul etdikdə köklə şəkilçi arasına n samiti artınhr: 
Bayırku+n+un 
(KT  ş  36)  «Bayırkunun».  b) 
Ol
 
və 
bu
 
əvəzlikləri  hallandıqda 
əvezlikdən  sonra,  hal  şəkilçilərindən ə w ə l  n samiti  artınlır: 
anta 
(KT  c  2)  «onda», 
anı
 
(KT  ş  3)  «onu», 
bunı
 
(KT  c  12)  «bunu», 
buntafjim
 
ş 20) «bunda».  c)  ö /v ə   Z>üəvəzlikləri  -faədatını qəbul 
etdikdə  ədatdan ə w ə l n samiti  artınhr: 
ança
 
(KT  ş  9)  «o  qədep>, 
bunça
 
(KT  c  4)  «bunca,  bu  qədər».  ç) 
OI
 
və 
bu
 
evəzlikləri 
təg 
«kimi» qoşmasını qebul etdikdə ve bu qoşma evəzlikle birleşdikde 
qoşmadan ə w ə l n  samiti artınlır: 
antağ
 
(KT  ş 40)  «elə», 
antəg
 
(T
26) «ele», 
antak
 
(KÇ  17)  «ele».  d) 
B iz
 
evezliyinə  tesirlik  hal 
şəkilçisindən ə w e l n samiti artmhr: 
bizni{J
 
20) «bizi».  e) Bir sıra 
hallarda 
biz\Q
 
5
/zəvezIikləri hallanarken hal şekilçisindən ə w e l 
-in
 
formantı  artınlır: 
biziljə
 
«bize», 
sizifjə
 
«size», 
bizintə
 
«bizdə».
siziatə
 
«sizdə».  ə) Üçüncü şəxs mensubiyyet şəkilçisi  qəbul etmiş 
sözlər  hallanarkən  mənsubiyyət  şəkilçisi  ilə  hal  şəkilçisinin  aıa- 
sma  n  samiti  artmlır: 
töpəsi+n+tə
 
(KT  ş  11)  «təpəsində», 
kA- 
ğanı+n+m
 
(KT  c  9)  «xaqanının», 
kağam+n+ta
 
(KT  ş  23)   
qamna», 
ağısı+n+ı
 
(KT  cq)  «hədiyyesini», 
altunı+n+ı
 
(KT  cq) 
«qızıhnı», 
gümüşi+n+i
(KT cq) «gümüşünü».
SƏ S  DÜŞÜMÜ
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dihndə  de  səs  düşümü  fonetik  hadisesinə  təsadüf 
edilir.  Türk dillerində səs düşümü hadisəsinin mahiyyəti  haqqında 
Ə.M.Dəmirçizadə yazır:  «Bir neçə  sözün qovuşması, qoşulması və 
eləcə  də  söze  şekilçilərin  birleşdirilməsi  nəticəsinde  em əle  gəlen 
çoxhecahlığı  azaltmaq  üçün,  yəni  çoxhecah  sözü  azhecah  hahna 
sahb  tələffiizü  asanlaşdmnaq  üçün  sözün,  yaxud  şəkilçinin  tər- 
kibindən  müeyyən  bir  hecanın  əsasını  təşkil  edən  bu  ve  ya  diger 
sait  səs,  bezən  sait  səslə  qovuşmuş  olan  samit  ses  də,  ixtisar 
olunur ki, buna səs düşümü hadisəsi deyihr».'
Daha  sonra  Ə.M.Dəmirçizade  yazur  ki,  müasir  Azerbaycan 
ədəbi dilində, əsasən, sait seslər düşür.  A.A.Axundov da Azerbay- 
can  dilində  seslerin  düşmesini  saitlerle  elaqəlendirir.  Bunu  onun 
müxtelif ses  düşümü  hadisesine  getirdiyi  nümunelerdən  de  gör- 
mek olar.  Lakin  her iki  müəUifın  ses  düşümü  haqqındakı  fıkirləri 
türk  dillərinde,  o  cümlədən  Azerbaycan  dilində  baş  veren  bütün 
səs düşümü hadiselerini əhate etmir.
Qedim  türk  yazısı  abidelerinin  dilinde  ses  düşümü  hadisesi 
müasir Azerbaycan dilindəkinden bir qeder  ferqlenir.  Qedim  türk 
yazısı  abidelerinin  dilinde  ses  düşümü  hadisesinin  səbebleri  de 
bezen  müasir Azərebaycan  dilindəkinden  ferqlidir.  Müasir  Azər- 
baycan dilinde  olduğu kimi,  qedim türk yazısı abidelerinin  dilinde 
də  saitlərin düşməsi hadisesi  müşahide edilir ve  her iki dilde sait- 
lerin  düşmesi hadisəsinin  sebebləri,  demek olar ki,  eynidü-.  Lakin 
qedim  türk  yazısı  abidələrinin  dilinde  samitlerin  də  düşmesi  ha-
'  Ə.M.Dəmirçizadə. MüasirAzərbaycan dili.  I.  Bakı,  1984, s.  143.

disəsi  mövcuddur  ki,  bunun  səbəbləri  müasir  Azərbaycan  dilində 
səslərin düşməsi səbəblərindən fərqlənir.
Səs artımı hadisəsi kimi, səs düşümü hadisəsi də  iki cür olur: 
təsadüfı  səs  düşümü  hadisəsi  və  daimi  səs  düşümü  hadisəsi.  Tə- 
sadüfi  səs  düşümü  hadisəsi yalnız  tələffüzə  aid  olduğu  üçün  şifahi 
nitqə  xas  xüsusiyyətdir və  dilin  orfoqrafıya qaydalarmda öz  əksini 
tapmır.  Buna  görə  də  qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  təsa- 
düfi səs düşümü hadisəsinin mövcud olub-olmaması haqqında fıkir 
söyləm ək  çətindir.  Daimi  səs  düşümü  hadisəsi  isə  dil  faktıdır  və 
dilin orfoqrafiya  qaydalarında  öz  inikasını  tapır.  Qədim  türk yazısı 
abidələrinin  dilində  daimi  səs  düşümü  hadisəsindən  danışmaq 
olar.
Dilçilik  ədəbiyyatında  səs  düşümü  hadisəsinin  bu  növləri 
göstəriHr:  absorbsiya,  apokopa,  aferezis,  qaplologiya,  diereza, 
eliziya,  sinkopa,  reduksiya.  Qədim türk yazısı  abidələrinin  diHndə 
səs düşümü hadisəsinin bütün bu növlərinin,  demək olar ki, hamısı 
müşahidə ediür.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  səs  düşümü  hadisə- 
sindən  Ə.C.Şükürlü  və  A.N.Kqnonov  da  danışır.  Ə.C.Şükürlü 
yazır:  «Apokopa  (sözün  son  samit  səsinin  düşmosi)  hadisəsinə 
əsasən  feldən  əmf»lə  gələn  adlarda  daha  çox  təsadüf edilir.  Apo- 
kona  hadisəsi  başhca  olaraq  qədim  oğuzların  diHnə  xas  olmuşdur 
və  buna  oğuz  qrupu  türk  dillərində  indi  də  rast  gəlmək 
mümkündür? 
issik  >  isti;  kapığ  >  kapı;  tarlağ  (tanğla)  >  tarla»} 
«Sinkopa  -   səsin  və  ya  qmp  hahnda  səslərin  düşməsi  hadisəsi 
özünü  bir,  iki,  üç  və  dörd  hecah  sözlərdə  göstərir.  Birhecah  tam 
qapah  sözlərdə  ilk səs  düşür,  ikihecah  söz  birhecah  sözə, üçhecalı 
söz  ikihecah  sözə  çevrilir: 
böd >  öd (KT  c  1)  «taxt»,  bu  ödkə 
olurtıw  (KT  c  1)  «bu  taxt  üzərinə  oturdum»;  bödko  görikrnə 
bəglər  {VİT  c  11)  «taxta  itaət  edən  bəylər»;  taşık  >  çık  «çıx»; 
yatjıluk>   yarjluk  (KT  ş  19)  «yanlış»;  köijülürjçə >  kötJIüQçə (T 
15,  32) «könlüncə»  və s.».“
Ə.C.Şükürlünün  bu  sözləri  ilə  əlaqədar  olaraq  bir  məsələni 
aydınlaşdırmaq  lazımdır.  M üəllif 
böd «taxt»  sözündən  ilk b  sami-
tinin  düşməsi  yolu ilə 
öd sözünün  yarandığmı  söyləyir.  Bu,  yanlış 
fikirdir,  çünki 
böd «taxt»  və  öd «vaxt,  tale,  bəxt»  sözləri  ayn-ayrı 
sözlərdir.  Müəllifın 
bu  ödkə  və  bödkə sözlərini  müqayisə  etməsi 
də düz deyildir,  buna görə  də tərcümə də səhv ahnmışdır: 
bu ödkə 
olurtım «bu vaxt (taxta) oturdum»  və  bödkə köpigm ə bəglər «taxta 
baxan (yəni itaət edən)  bəylər»  olmahdır.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  səs  düşümü  hadisəsi 
haqqında  A.N.Kononov  belə  yazır:  «Sinkopa  -   sözün  daxilində 
səsin,  yaxud  səslər  qmpunun  düşməsi  -  ikihecalı  sözün  birhecalı 
sözə,  üçhecalı  sözün  ikihecalı  sözə,  dördhecalı  sözün  üçhecah 
sözə  ixtisarı  qanunu  kimi  təzahür  edir: 
bar{T  10,  26,  3)  «var»  < 
banr,  çık<   taşık  «çıxmaq»;  tanğlağ>  tarlağ>  tarla  «tarla»  {tanğ 
«kənd  təsərrüfatı»  < 
tan  «əkmək»  <  tar  «torpağı  becərmık»?); 
oğulu >  oğlu «oğlu»,  uduşır  ~   udışır «bir birinin  ardınca  getməyə 
məcbur  etmək»  - 
udışru (KT  ş  36)  «bir-birinin  ardınca  (gedərək), 
köljIü ljço {l  15, 32) «könlüncə» <  köQülünçə».
Kök-əsasda  samitlə  biriəşmədə  şəkilçinin  arlautunda 
k ,   ğ /k , 
g  samitiərinin  düşməsinə  kök-osasın  və  şəkilçinin  saınitlərinin 
irəli  uyuşması  nəticəsində  baş  vermiş  sinkopa  hadisəsi  kinıi 
baxmaq olar: 
kulğak>   Xr///a^«qulaq»,  m çgə>  itıçə «incə», yazğan
> yazan «yazan».*
Qədim  türk  yazıst  abidəlerinin  dilində  baş 
verən  səs 
düşümü. 
1.  İ k i n c i   h e c a s ı n d a   q a p a h   ( d a r )   s a i t  o l a n   s ö z l o r ə   s a i t l ə  
b a ş l a n a n   ş ə k i l ç i   a r t ı r d ı q d a   q a p a l ı   s a i t   d ü ş ü r :  o ğ u l