Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Şərqdə o cümlədən Azərbaycanda təhsilin, maarif və mə­də­niyyətin, pedaqoji fikrin inkişafında XI əsrdə açılmış “Nizamiyyə” mədrəsələrinin xüsüsi əhəmiyyəti olmuşdur.

Bu mədrəsələrin əsası türk sultanı Alp Arslanın və Məlikşahın vəziri Nizam əl-Mülk tərəfindən qoyulmuşdur. Nizamiyyə mədrəsə­sinin təməli 1064-cü ildə Dəclə çayı sahilndə qoyulmuş və iki ilə tamamlanmışdır.

Nizam əl-Mülk (1018-1092) tərəfindən inşa edilən onun şərəfinə adlandırılan Nizamiyyə mədrəsələri islam ölkələrində təlim birliyi, mənəvi və mədəni bütünlüyü, ölkəni idarə etmək üçün ağıllı, bilikli, tədbirli dövlət adamlarının, din başçılarının, təfəkkür adam­larının yetişdirilməsini təmin etmək məqsədi güdürdü. Bu səbəbdən Nizamiyyə mədrəsələrinə dövlətin ilk rəsmi müəssisəsi kimi bax­maq lazımdır. Mədrəsənin dövlət müəssisəsi sayılması üçün onun dövlət tərəfindən təsdiq edilmiş müəyyən bir proqramı olmalı idi və mədrəsəni bitirənlərə isə dövlət tərəfindən vəzifə verilməsi lazım idi. Bu şərtləri daşımayan mədrəsələr rəsmi dövlət mədrəsəsi sayıla bilməzdi və sərbəst təlimlə məşğul olan mədrəsə sayılırdı. Niza­miy­yə mədrəsələri isə məhz yuxarıda deyilən şərtlərə cavab verir və döv­lət səviyyəsində olan ali təhsil müəssisəsi və ya universitet sayılırdı.

Mədrəsədə təlim metodu əsasən dialoqlar, sual-cavab, şərh, izah, mühazirə, elmi müzakirə və mübahisələr, əzbərləmə idi. Müəy­yən bir kitabın oxunub bitirilməsi vacib idi. Bu da müəllim və tələbənin bilik və qabiliyyətlərinə əsasən dəyişilirdi. Müdərrislər dövrün ən bilikli və əxlaqlı adamlarından xüsusi imtahanla qəbul edilir və ölüncəyə qədər bu vəzifədə işləyə bilərdilər. Müdərrislər təlim metodu seçməkdə, dərsini qurmaqda sərbəst idiliər. Bir çox müəllimlər, o cümlədən burada 40 il dərs deyən və buranın zəngin kitabxanasının müdiri Xətib Təbrizi tələbələrinə keçdiyi mövzuya dair əlavə kitablar və öz əlyazmasını verirdi. Bu əlyazmaların üzü tələbələr tərəfindən gözəl xətlə köçürülürdü. Müdərrislərin mədrə­sə­dəki akademik fəaliyyətləri çox ciddi idi. Nə səbəb olursa olsun dərsin boş keçilməsinə izn verilməz, hətta fasilə zamanları belə cə­na­zə mərasimlərinə qatılmaq uyğun görülməzdi. Müdər­ris­lərin elmi və əxlaqi keyfiyyətləri haqqında bəzi mənbələrdə onların-bilikli, dindar, əxlaqlı, ağır təbiətli, evli, fəzilətli və müdrik olması əsas hesab olunmuşdur. Müdərrislərin “Muid” deyilən bir kömək­çiləri də var idi. Onlar tələbələrə dərslərini öyrənməkdə tapşırıqları yerinə yetirməkdə tələbələrə köməklik göstərirdilər. Müid vəzifə­sinə çatmaq üçün məzunun “Təməssük” adlı sənədi olmalı idi (“Təməs­sük”-“Qiymət cədvəli”) ki, bu sənəddə onun müəyyən olunmuş fənləri keçdiyi və müvəffəq qiymət alması göstərilirdi.

Nizamiyyəyə əsasən yaşı iyirmiyə qədər olan gəncləri im­ta­han - müsahibə yolu ilə qəbul edirdilər. Təhsil müddəti əsasən dörd, beş il idi. Lakin tələbələr istədikdə bu müddət qurtarandan sonra da dinləyici kimi mühazirələrdə iştirak edə bilərdi. Mədrəsəyə tutduğu ictimai mövqedən asılı olmayaraq hər kəs qəbul edilə bilərdi. Lakin bu müəyyən edilmiş normanı keçməməli idi.

Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil alan tələbələr məccani oxuyur, onlara təhsil məqamlarına görə xüsusi adlar verilirdi. Mədrəsəni tələbələr o zaman bitirirdilər ki, onlar keçilən fənlərin hamısını yaxşı mənimsəyir və müəllimlər onların biliklərini “Kafi” (Kifayət) hesab edirdilər. Tələbələr mədrəsədən müəyyən edilmiş imtahanları müvəffəqiyyətlə verdikdən və bir dini kitab yazdıqdan sonra “Alim” rütbəsi qazanaraq məzun olur və məzunlara “İcazətnamə” adlı sənəd verirdilər. Bu sənəddə tələbənin keçdiyi fənlər, qiymətləri və müəllimlərinin adları yazılırdı. Nizamiyyə mədrəsəsində tələbələrə təhsil müddətində təqaüd, yemək, xüsusi geyim verilir və mədrəsə­nin pansionunda qala bilmək hüquqü verilirdi.

Nizamiyyədə dərslər sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə, ümumidən xüsusiyə prinsipi əsasında qurulurdu. Bağdad mədrəsə­sini digərlərindən ayıran əsas xüsusiyyət, tələbələrin elm, təhsil işində daha çox müstəqil çalışmaları idi. Burada tələbələr müşahidə aparır, təcrübələr keçirir, məlumatlar toplayır, nəticələrin səbəblə­rini araşdırırdılar. Müəllimlərə dərs üslubu seçməkdə, mühazirə oxumaqda tam sərbəstlik verilirdi. Bununla bərabər onlar ümumi pedaqoji qaydalardan və mədrəsənin ümumi qanunlarından kənara çıxa bilməzdilər. Müəllimlər yalnız öz ixtisasları üzrə mühazirələr oxuya bilərdilər ki, hər bir mühazirənin də müddəti iki saatdan ibarət olurdu. Onlar əksər hallarda tələbələrə öz kitablarından dərs verirdilər. Nizamiyyənin müəllimləri xüsusi paltar geyməli və bununla da başqalarından fərqlənməli idilər. Nizamiyyə mədrəsəsi­nin zəngin kitabxanasında 80.000 kitabın olduğu qeyd edilmək­də­dir. Bu kitabxananın müdiri yuxarıda dediyimiz kimi Azərbaycan alimi Xətib Təbrizi idi.

Dövrün ən böyük alimləri Nizamiyyədə dərs demək üçün bura dəvət edilmişdir. Hinduşah Naxçıvani göstərir ki, Nizamiyyə məd- rəsəsi tamam olan kimi Nizam əl-Mülk Azərbaycan alimi Xətib Təbrizini mədrəsəyə dəvət etmiş və o 40 il bu mədrəsədə dərs demiş, buranın zəngin kitabxanasının müdiri olmuşdur.

Nizamiyyə mədrəsəsində dərs deyən Azərbaycan alimlərindən biri də böyük şair, mütəfəkkir Şihabəddin Əbu Həfs Ömər Məhəm­məd oğlu Sührəverdi olmuşdur (1145-1235). O, 1145-ci ildə Zəncan yaxınlığında yerləşən Azərbaycan şəhəri Sührəvərddə doğulmuş və “Sührəverdiyyə” təriqətinin əsasını qoymuşdur.

Nizamiyyə mədrəsəsinin məzunları olmuş azərbaycanlı alim- lərdən “Bədi” ləqəbi ilə məşhur olan Əbül Müzəffər Əbdüssəməd İbn Zəncani (... 1158), Əbubəkr İbn Şirvani, Əlaəddin Məhəmməd İbn Əhməd Səlmasi (...1240) və başqaları olmuşdur. XII əsrdə ya­şamış, farsca şeirlər yazıb yaradan, Gəncədə doğulub, böyüyən Əbu Həfs Ömər Gənzi(Gəncəli) Nizamiyyə mədrəsəsinin məzunu olmuş, sonra bir müddət burada da dərs demişdir. Yaqut əl-Həməvinin məlumatına görə o ədəbiyyatı məşhur alim Əbül Müzəffər əl-Əbiverdidən öyrənmiş və fazil ədib kimi yetişmişdir. Bağdadda, Həmədanda, Xorasanda xeyli hədis toplamış və onları nəql etmişdir. O Bağdad Nizamiyyə mədrəsəsini bitirdikdən sonra vətəni Gəncəyə qayıtmış, sonra isə Nişaburda vəzir Fəxrül-kün ovlad­larına dərs vermişdir. Mərv şəhərində təxminən 70 yaşında ikən vəfat etmişdir. Nizamiyyə mədrəsəsinin azərbaycanlı məzun­la­rı sırasında habelə Əb­dül Həsən Bərdəyi, Cavid Marağai, Süleyman Təbrizi və baş­qa­ları da olmuşdur.

Böyük şairimiz Xaqani Şirvani də “Nizamiyyə” mədrəsəsində olmuş, buranın böyük alimləri ilə görüşmüş, xəlifənin vəziri Cə­ma­ləd­din İsfahani ilə tanış olmuş, mədrəsə alimləri ilə elmi müzakirə və söhbətlər keçirmişdir. Bağdad xəlifəsi Xaqanini öz sarayına ən yüksək vəzifəyə - vəziri olmağa dəvət etmiş, amma şair vətəninə qayıtmağı üstün hesab etmişdir.

Nizamiyyə mədrəsələri Bağdaddan başqa Nişaburda, Də­məşqdə, Mərvdə, İsfahanda, Mosulda, Xuzistanda, Xorasanda, He­rat və Bəsrədə də yaranmış və fəaliyyət göstərmişdir.

Nizamiyyə mədrəsəsi başqa mədrəsələrə nisbətən daha uzun ömürlü olmuş və XV əsrə qədər davam etmişdir.