Dərslik rəHBƏRLİk azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24 saylı

Dəri xəstəliklərinin etioloji faktorlarını bir daha nəzərdən keçirək:
1) Fiziki ekzogen etioloji faktorlar arasında mexaniki, termiki və şüa enerjisi nəti-
cəsində əmələ gələn təsirlər qeyd olunur.Uzun müddətli təzyiq, sürtünmə, əzilmələr və 
digər mexaniki təsirlər müxtəlif intensivlikli iltihabi proseslər, qovuqlar, hemorragiya-
lar, döyənəkləşmə əmələ gətirə bilər.Termiki faktorların təsiri nəticəsində (yuxarı və aşa-
ğı temperaturalar) donma, yanıqlar və s. əmələ gəlir. Ultrabənövşəyi və rentgen şüaların, 
ionizə edici radiasiyanın dəriyə təsiri nəticəsində müxtəlif ağırlıq dərəcəli dermatitlər, 
bəzən hətta nekrotik dəyişikliklər müşahidə olunur.
2) Kimyəvi ekzogen faktorlar dəridə bu və ya digər çox formalı dəyişiklikləri (eri-
tema, qovuqcuqlar, irinciklər, çatlar və s.) əmələ gətirir. Onlar istehsalatda (professional 
kimyəvi qıcıqlandırıcılar), məişətdə (yuyucu vasitələr), xaricə dermatoloji dərman va-
sitələrinin təyini nəticəsində rast gəlinir.Bu agentlərin təsiri nəticəsində əmələ gələn der-
matozların patogenezində əsas rol orqanizmin sensibilizasiya dərəcəsinə, onun allergik 
vəziyyətinə məxsusdur.Bu da konkret pasientdə dermatozların əmələ gəlmə mexanizm-
lərini izah etməkdə çətinlik törədir.
3) İnfeksion agentlər, xüsusən də patogen mikroorqanizmlər-irinli xəstəliklərin, 
dəri vərəminin, cüzamın; sadələr-leyşmaniozun; viruslar-sadə və kəmərləyici dəmrov-
ların, ziyillərin, itiuclu kondilomaların, kontagioz mollyuskanın, sağıcı düyünlərinin 
əmələ gəlməsinə səbəb olur.
4) Patogen göbələklər (ibtidai bitki parazitləri) trixofitiya, mikrosporiya və digər 
dermatamikozları əmələ gətirir.
5) Heyvan parazitləri (qoturluq gənəsi, ovod sürfələri) dəriyə daxil olur və orada 
inkişaf tsikli keçirir və ya öz dişləkləri ilə (birə, bit, ağcaqanaq, gənə, mığmığa) qaşınma, 
sıyrıntı, irinli elementləri əmələ gətirir.
Endogen etioloji faktorlar patoloji fəaliyyət göstərən daxili və endokrin orqanların, 
mərkəzi və periferik sinir sisteminin pozuntularının dəriyə təsiri nəticəsində əmələ gəlir.
Bu təsir reflektor proses xarakteri daşıya bilər, humoral və neyrohumoral yolla həyata 
keçirilə bilər, bəd xassəli şişlərin dəriyə metastazlaşması şəklində özünü büruzə verə 
bilər, (xoralı dəri vərəmi) limfa vəzilərinin vərəmli zədələnmələrində “per continuita-
tem” – ardıcıl yayılma yolu ilə yayıla bilər.
Bir sıra dəri xəstəlikləri (ekzema, neyrodermit, qırmızı yastı dəmrov və s.) kəskin və 
xroniki stress vəziyyətlərin təsiri altında mərkəzi sinir sisteminin disfunksiyası nəticə-
sində əmələ gəlir.Sinir sisteminin funksional dəyişiklikləri və sarsıntıları dəridə patoloji 
proseslərin başlanmasında əsas faktor ola bilir.Müxtəlif dəri təzahürləri (perforasiya edən 
və ya trofıki xoralar) həm mərkəzi, həm də periferik sinir sisteminin orqanik xəstəliklə-
rində (sirinqomieliya, bel quruması, alkoqol nevritləri, oturaq sinirinin zədələnmələri və 
s.) müşahidə edilə bilər.
Müxtəlif endokrinopatiyalar bir çox patoloji dəyişikliklərin səbəbidir. Məsələn, cinsi 
yetişkənlik dövründə hipofiz və cinsiyyət vəzilərinin sekresiyasının pozulması seboreya, 
sızanaq səpgilərinin, atrofık zolaqların əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.Qalxanabənzər 
vəzin hipofunksiyası zamanı miksedemanın (dərinin selikli şişkinliyi), böyrəküstü vəzin 
funksiyasınm kəskin zəifiəməsi dərinin bürünc rəngə boyanmasına (Adisson xəstəliyi) 
səbəb ola bilir.Nevrotik pozuntular fonunda endokrin patologiyalar (neyroendokrin dis-
funksiya) xroniki allerqodermatozlann (neyrodermatozlar, ekzemalar) əmələ gəlməsinə 

---

63
şərait yaradır.
Bir sıra xəstəliklərin əmələ gəlməsi və gedişatı menstrual tsikldən (herpesin residiv-
ləri), hamiləliyin gedişatından (hamilələrin dermatozları), klimakterik dövrdən (əl içi və 
ayaq altında keratozun inkişafı) və s. asılıdır.
Karbohidrat, piy,mineral, su-duz mübadilələri bir çox dermatozların patogenezində 
mühüm rol oynayır.Məsələn, hiperqlikemiya frunkulyozun, kandidozun, dəri qaşınmala-
rını, xolesterin mübadiləsinin pozulması isə ksantomaların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Hipovitaminoziar müxtəlif dəri xəstəliklərinin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilirlər.
Orqanizmdə C vitamininin çatışmaması nəticəsində selikli qişalarda qanaxmalar, dəridə 
hemorragiyalar (sinqa), PP vitamininin çatışmamazlığında pellaqra (dermatit, demensi-
ya, diareya) əmələ gəlir.A vitamininin çatışmamazlığı buynuzlaşmanm pozulmasına sə-
bəb ola bilir (frinodermiya). Seboreyalı dermatit orqanizmdə vitamin B2-nin miqdarının 
azalması ilə müşayiət olunur.
Bir sıra dəri xəstəliklərinin fokal infeksiyalarla əlaqəsi müəyyənləşib (xroniki tonzil-
lit, haymorit, kariesli dişlər), belə ki bu infeksiyalar övrə, çoxformalı eksudativ eritema, 
psoriaz, qırmızı qurdeşənəyi və s. kimi xəstəliklərdə vacib patogenetik rol oynayır.Xro-
niki infeksiya ocaqlarının olması bakterial allergiyalarının, hüceyrə immundefısitinin 
əmələ gəlməsinə səbəb olur və müxtəlif faktorlar tərəfındən kəskinləşir (soyuma, insol-
yasiya, dərman preparatlarının qəbulu və s.).
Dəri patologiyalarının mühüm hissəsini genodermatozlar təşkil edir.İrsiyyətin rolu 
ixtioz, bullyoz epidermolis, keratodermiya, atopik dermatit, psoriaz və s. kimi xəstəlik-
lərdə müəyyənləşib.Genetik müəyyənləşmiş irsi xəstəlikləri hamilələrin keçirdiyi infek-
siyalar, intoksikasiyalar nəticəsində dölün bətndaxili inkişafının pozulması ilə əlaqədar 
yaranan anadangəlmə dəri xəstəliklərindən fərqləndirmək lazımdır.
Dəri qırmızı qurdeşənəyi, sklerodermiya, T və B hüceyrəli limfomalar kimi sistem 
xəstəliklərində patoloji proseslərə cəlb olunur.Aşağı ətrafların venoz çatmamazlıqların-
da trofık xoralar, hipostatik ekzemalar, aşağı ətrafların obliterasiya edən endoartridlərin-
də nekrozlar, xoralar, qanqrenalar əmələ gələ bilər.
Bir çox dermatozların patogenezində müxtəlif maddələrə qarşı orqanizmin sensibi-
lizasiyası (yüksək həssaslıq) nəticəsində onun allergik reaktivliyi mühüm rol oynayır.
Bu və ya digər allergenlərlə (qıcıqlandırıcılarla) təkrari kontakt Kvinke ödeminə, ağır 
toksikodermiyalara gətirib çıxaran dəri səpgilərinin əmələ gəlməsinə təkan verir.Konk-
ret maddəyə və ya qıcıqlandırıcıya qarşı anadangəlmə yüksək həssaslıq mövcuddur.Bu 
vəziyyəti idiosinkraziya adlandırırlar.Tez-tez rast gəlinən allergenlərdən qida allergen-
lərini, dərman vasitələrini, kimyəvi maddələri (xrom, nikel, boyalar, laklar və s.) qeyd 
etmək lazımdır.
Bir çox dermatozların patogenezində müəyyən rol immun dəyişikliklərinə məxsus-
dur. Bəzi müəlliflər autoimmun xəstəliklər (qırmızı qurdeşənək, sklerodermiya, həqiqi 
pemfıqus, Dürinq dermatiti) qrupu ayırırlar. Halbuki hüceyrə və humoral immunitetin 
pozulmalan qeyri-allergik genezli dermatozlarda da qeyd olunur. Bir sıra hematoloji 
xəstəliklərdə (leykoz, limfoqranulematoz, T və B limfomalar, trombositopenik purpura) 
dəri örtüyündə müəyyən xarakterik və qeyri-spesifık zədələnmələr aşkara çıxır.
QİÇS infeksiyalı xəstələrdə tez-tez Kapoşi sarkoması (əsasən homoseksualistlərdə) 
əmələ gəlir, ağır gedişə malik və yoluxucu xəstəliklər (virus, göbələk, bakterial, para-

---

64
zitar) və bir sıra digər dermatozlar (seboreyalı dermatit, psoriaz, atopik dermatit və s.) 
müalicəyə davamlı olurlar.
Yeni molekulyar, immunloji, genetik, hibridom metodların işlənib hazırlanması, bir 
sıra aşkarlanmış və aydınlaşmamış etiologiyalı dermatozların etiologiya və patogenezi-
nin açıqlanması müvəffəqiyyətli müalicələrin aparılması istiqamətlərində tədqiqatlarm 
aparılmasının davam olunmasına imkan verir.