M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»
Yüklə 420,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
C
ədvəl 4 1991-2002-ci ill ərdə Azərbaycanın xarici ticarət balansı^^ (mln. ABŞ dollan ilə) İllər Dövriyyə İdxal İxrac Saldo 1991 4002,2 1881,2 2120,9 239,7 1992 2423,8 939,8 1484,0 544,1 1993 1353,5 628,8 724,6 95,8 Az ərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2001, səh.577. Az ərbaycan Res- publikası xarici ticarətinin gömrük statistikası. Bakı, 2002, səh. 5. . m 1994 1430,6 777,9 652,7 -125,1 1995 1304,8 667,6 637,1 -30,4 1996 1591,8 961 631,2 -329 1997 1575,6 794 781,3 . -13 1998 1682,6 1076,5 606,1 -470,4 1999 1965,1 1035,9 929,2 -107 2000 2917,3 1172,1 1745,2 573 2001 3751,9 1433,7 2318,2 874,5 2002 3840,2 1673,2 2167,0 493,8 Balans m əmulatlarından (cədvəl 4) görünür ki, əvvəlki dövrə nisbətən 1991-1993-cü və 2000-2002-ci illərdə ticarət əlaqələri fəallaşmış, ticarət balansı aktiv olmuşdur. Bu, respublikanın xarici bazara işləyən neft-qaz, kimya, maşınqayırma və metal emalı, yüngül və yeyinti sənayesi sah ələri sayəsində olmuşdur. 1994-1995-ci illərdə istehsalın aşağı düşməsi, qarşılıqlı tədiyyələrin (borcların) artması, t əsərrüfat əlaqələrinin qırılması və başqa amillər ticarət balansının göstəricilərinin pisləşməsinə, mənfi saldonun 155,5 mln. ABŞ dollarına çatmasına səbəb olmuşdur. Ümumiyyətlə, Respublika iqtisadiyyatının idxal və ixracdan asılılığı kifayət qədər yüksəkdir. Məsələn, 1994-cü ildə ümumi ictimai məhsula nisbətdə idxal 31,0%, ixrac 25,2% s ənayedə isə müvafiq olaraq 66,1% və 55,0% təşkil etmişdir. 1995-ci ild ə MDB ölkələri arasında ən aşağı göstəricilər Az ərbaycanda qeydə alınmışdır. Respublikada Ümumi Daxili M əhsul (ÜDM) 17,2%, sənaye məhsulu 21,4%, kapital qoyuluşlarının həcmi 72% azalmışdır. Belə vəziyyət şübhəsiz xarici 200 iqtisadi əlaqələrə öz təsirini göstərmişdir. İxracın azalması və idxalın artması nəticəsində ixrac və idxal arasında böyük fərq əmələ gəlmişdir. 1995-ci ildə yun ixracı 3 dəfə, şampan şərabı ixracı 3 dəfə, adi şərab ixracı 40%, tütün ixracı 2 dəfə, kondisioner ixracı 2,8 dəfə, soyuducu ixracı 9 dəfə azalmışdır. Ət v ə ət məhsulları idxalı 2 dəfə, yağ və yağ məhsulları idxalı 2,2 d əfə, qənd və qənd məhsulları idxalı 3 dəfə artmışdır. 1995-ci İldə ixracın 70%-ni xammal və materiallar təşkil etmişdir. Respublikadan 258,2 mln.dollar d əyərində neft məhsulları, 116,3 mln.dollarlıq pambıq mahlıcı və ipliyi, 32,8 mln.dollarlıq kimya m əhsullan, 12,2 mln.dollarlıq neft-mədən avadanlığı ixrac olunmuşdur. Türkmənistandan alınmış təbii qaz əvəzinə respublikadan bu ölkəyə 40 mln.dollar dəyərində neft məhsullan göndərilmişdir. 1995-ci ild ə idxal olunmuş məhsulların strukturu ixracın strukturundan əsaslı olaraq fərqlənmişdir. İdxal mallannın 70%- i ərzaq məhsulları və xalq istehlakı malları, cəmi 15%-ni isteh- lak t əyinatlı maşın və avadanlıqlar təşkil etmişdir. 1995-ci ild ə respublikaya 253,1 mln.dollar dəyərində ərzaq məhsulları, 85,5 mln.dollar dəyərində istehsal təyinatlı avadanlıq, 46,2 mln.dollarlıq tibbi avadanlıq, 46,2 mln. dollar d əyərində təbil qaz və digər məhsullar gətirilmişdir. Bundan başqa qeyri-rəsmi ticarət yolu ilə respublikaya 188 mln.dollar d əyərində ərzaq məhsulları daxil olmuşdur. Humanitar yardım formasında respublikaya 31,1 min ton buğda unu. 263,6 min ton buğda, 359,6 ton dərman və digər mallar gətirilmişdir. Son İllərdə xarici ticarətin mal dövriyyəsində MDB ölkələri arasında qarşılıqlı mal dövriyyəsinin azalması müşahidə olunur. İqtisadi subyektlər MDB-dən kənar ölkələrlə inteqrasi 201 yaya daha çox meyllidirlər. O cümlədən, 1995-ci ildə Az ərbaycanın ixracının 80%-i, idxalının isə 60%-i İran və Türkiyənin payına düşmüş, respublikanın ümumi ixracında MDB ölkələri 39%, digər ölkələr 61%, idxalında isə MDB ölkələri 35%, dig ər ölkələr 65% təşkil edir. Az ərbaycanın xarici əmtəə dövriyyəsində MDB dövlətlərindən Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Türkmənistan, Qazaxıstan, Gürcüstan, Belarusiya və Moldova respublikaları mühüm yer tuturlar. Azərbaycan üçün mühüm xarici bazar ola bil əcək Orta Asiya respublikaları ilə ticarət iqtisadi əlaqələri hələ z əifdir. MDB dövlətləri ilə ticarət əlaqələrində idxal üstünlük təşkil ets ə də, Rusiya, Gürcüstan, Moldova, Belarus və Tacikistanla iqtisadi əlaqələrdə ixrac üstünlük təşkil edir. Milli iqtisadiyyatın hazırkı strukturu respublikanın xarici iqtisadi əlaqələrində onun xammal yönümlü olduğunu təsdiq edir. Xüsusən xammalların bərpa olunmayan növlərinin ixracı milli iqtisadiyyatın perspektivlərini təhlükə altına almaqla gələcək n əsillərin mənafeyinə zərbə endirir. İqtisadiyyatın belə bir strukturda uzun müddət saxlanması təhlükəlidir. Dünya bazarına v ə beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə xammal ölkəsi kimi qoşulan Azərbaycanın sonradan mövqeyini dəyişmək çətindir. Çünki, Azərbaycanı xammal ölkəsi olaraq saxlamaq başqa ölkələrin iqtisadi maraqlarına daha uyğundur. Az ərbaycanın xarici İqtisadi fəaliyyətində dəyişikliklər respublikanın təkcə müstəqillik əldə etməsi faktı ilə deyil, həm də yeni iqtisadi sistemin - bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin formalaşması ilə şərtlənir. İqtisadiyyatın bütövlükdə liberallaşdı- rılması, özəl sektorun yaranması və inkişafı xarici ticarət f əaliyyətində də öz əksini tapır. 202 S ənayenin ümumi məhsulunda qeyri-dövlət sektorunda istehsal olunan m əhsulların xüsusi çəkisi 1991-ci ildə 3,1%, 1994- cü ildə 11,7% təşkil etmişdir Bu da şübhəsiz respublikanın xarici ticar ət dövriyyəsində qeyri-dövlət bölməsinin payının artmasına səbəb olmuşdur. 1995-ci ildə respublikanın 5 minə q ədər hüquqi şəxsi, 400 mindən çox fiziki şəxsi 67 xarici dövlətin rezidentl əri ilə iqtisadi-ticarət əlaqəsi saxlamışdır. Hazırda respublikanın xarici ticarət əlaqələri mükəmməl bazar mexanizminin olmaması səbəbindən ziyan çəkir və respublikanın mövcud ixrac potensialından düzgün istifadə olunmur. Ölkədəki müharibə şəraiti, əksər istehsal sahələrinin f əaliyyətsizliyi, bazar tənzimləmə mexanizminin tam işləməməsi, milli valyutanın sabitləşməsinin ləng getməsi və ümumiyyətlə iqtisadi islahatların gecikdirilməsi respublikanın xarici ticarət f əaliyyətinə öz mənfi təsirini göstərir. Son ill ərdə xarici ticarətin tənzimlənməsi sahəsində müəyyən tədbirlər görülmüşdür. Belə ki. «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin səmərəliliyinin artırılması haqqında» 10 yanvar 1994-cü il tarixli və «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqında» 5 aprel 1994- cü il tarixli «Azərbaycan Respublikasında xarici ticar ətin tənzimlənməsi qaydaları haqqında», 17 dekabr 1996-cı il tarixli v ə «Azər- baycan Respublikasında xarici ticarətin daha da liberallaşdınl- ması haqqında» 24 iyun 1997-ci il tarixli respublika prezidentinin f ərmanları verilmişdir. Xarici ticarət f əaliyyətinin genişləndirilməsində ikinci fərmanın rolunu aşağıdakılarla izah etmək olar: 1. Strateji əhəmiyyətli məhsulların respublikadan bütün hüquqi şəxslər tərəfindən İxrac olunmasına icazə verilir; 203 2. Bu cür məhsulların sərbəst dönərli valyutaya minimum satış həcmləri müəyyənləşdirilir; 3. Strateji əhəmiyyətli məhsullara daxili tələbatı müəyyənləşdirmək vacib bir məsələyə çevrilir; 4. Strateji m əhsulların satışından respublikaya valyutanın daxil olması üçün tədbirlər nəzərdə tutulur, bunun üçün normativl ər müəyyənləşdirilir, məhsulun haqqını ödəmədən onun satışına icazə verilmir; 5. Xarici ticar ət haqqında əsasnamənin hazırlanması, respublikada xarici iqtisadi əlaqələrə nəzarət üzrə dövlət komissiyasının yaradılması tövsiyə edilir; 6. Gömrük nəzarəti formaları sadələşdirilir və s. Bu f ərmanların davamı olaraq, onların həyata keçirilməsini gerçəkləşdirmək məqsədi ilə Nazirlər Kabineti 15 noyabr 1995- ci il tarixd ə «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin s ərbəstləşdirilməsi haqqında» qərar qəbul etmişdir. Bu qərar lisenziyalar v ə kvotalar səbəbindən ixracı çətinləşən məhsulların anbarlarda yığılıb qalmasına son qoyulması, xarici iqtisadi əlaqələr üçün daha əlverişli imkanlar yaradılması baxımından qiym ətlidir. Çünki, qərara əsasən 1995-ci İlin noyabr ayından ixrac əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması və kvotalaşdırılması l əğv olunur. Nazirlər Kabineti və müvafiq dövlət orqanlarının razılığı ilə ixrac və idxal olunan məhsulların siyahısı təsdiq edilir, xarici iqtisadi əlaqələrə nəzarət üzrə Dövlət komissiyasının s əlahiyyətləri azaldılır, idxal və ixracın sənədləşdirilməsi daha da sad ələşdirilir. Göstərilən fərmanlar və qərarlar əsasən anbarlarda yığılıb qalan məhsulların xarici bazarlara çıxarılmasına, istehsalçı- 204 larin stimullaşdınlmasına, ölkəyə valyuta gətirilməsinə imkanları əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Ölkədə xarici ticarətin daha da liberallaşdınlması n əticəsində xarici ticarətdə mal dövriyyəsi xeyli artmışdır. 1997-ci il ərzində onun ümumi həcmi 1575,6 mln. ABŞ dolları, o cümlədən idxal 794,3 mln. ABŞ dolları, ixrac isə 781,3 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. 1997-cl ildə xarici ticarət sahəsində müsbət meyl ondan ibar ətdir ki, 1996-cı illə müqayisədə idxal olunan m alların həcmi 17,3% azaldığı halda, ixrac olunan malların həcmi İ3 ,8% artmışdır. Nəticədə, mənfi saldonun həcmi 1996- cı ildəki 329,4 mln. ABŞ dollarından 1997-ci ildə 13 mln. ABŞ dollarınadək (25 dəfə) azalmışdır. Ölkəmizə idxal olunan ərzaq məhsullarının həcmi 1996-cı il ə nisbətən 1997-cl ildə azalmış, ixrac olunan məhsulların həcmi is ə artmışdır. 1996-cı ildə ölkəyə ərzaq məhsullannın idxalı 382 mln. ABŞ dolları olmuşdursa, bu rəqəm 1997-cl ildə İsə 181 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. Eyni zamanda 1997-ci ildə ölkədən ixrac olunan pambıq mahlıcının həcmi 2,8 dəfə, üzüm şərabı 2,2 d əfə, spirtli içkilər 73,8%, qoz, fındıq və şabalıd 5,2 dəfə, pambıq yağı 9,9 dəfə, qoyun dərisi 51,4% artmışdır. Qeyd etm ək lazımdır ki, xarici ticarətin sərbəstləşdirilmə- s ini ancaq müsbət hadisə kimi qiymətləndirmək düzgün olmazdı. Bu ancaq müəyyən zaman çərçivəsində səmərəli olur. Dünya t əcrübəsində xarici ticarətin liberallaşdırılmasmdan zərər çəkən ölkələr də çox olmuşdur. Buna görə də bəzi ölkələrin f əaliyyətində xarici ticarətin liberallaşdırılmasına qarşı tədbir kimi himay ədarlıq (proteksionizm) siyasəti aparılır. Bunun üçün müəyyən tədbirlərə (gömrük rüsumları, fiskal gömrük rüsumları. 205 himay əçilik gömrük rüsumları, idxal kvotaları qoyulur, qeyri-tarif mane ələri yaradılır) əl atılır. Bel əliklə, azad ticarətdə həm təkan verən və həm də onu m əhdudlaşdıran tədbirlər həyata keçirilir. Bu tədbirlərin düzgün balanslaşdınlması dövlətin xarici ticarət fəaliyyətində böyük nailiyy ət hesab olunur. S ərbəst ticarətin məhdudlaşdınimasında tarixən gömrük tarifl əri mühüm rol oynamışdır. Beynəlxalq ticarətin sürətlə inkişaf etdiyi XX əsrin ikinci yansında qeyri-tarif tənzimləmələrinin (m əhdudlaşdırılmalarının) rolu xeyli artmışdır. Beyn əlxalq ticarətin məhdudlaşdırılmasının 50-dən çox üsulu vardır. Sənaye ölkələri, istərsə də inkişaf etməkdə olan ölkələr bu üsulların çoxundan istifadə edirlər. İdxalı arzuolunmaz mala müxtəlif standartlaşma tələbləri qoyulması və s. kimi çoxsaylı məhdudlaşdırma üsullarının əsas növlərinə aşağıdakılar aiddir: xarici ticar ət üzərində dövlət inhisarı, dövlət istehlakı- nın yalnız yerli mallar ilə ödənilməsi, bürokratik-inzibati əngəllər (bunlar b əzən süni olaraq sərbəstləşdirilir), mürəkkəb valyuta n əzarəti və s. Bu əngəllərdən çoxu ölkənin həqiqi ehtiyaclarına cavab ver ərək təbli xarakter daşıdığı halda, bəziləri açıq-aşkar xarici ticar ətdə ayrı-seçkilik siyasətinə xidmət edir. S ərbəst ticarətin qeyri-tarif məhdudlaşdınimasında istifad ə olunan ən mühüm vasitə kvotalardır (latınca «guot» sözündən götürülüb mənası «nə qədər» deməkdir). Xarici ticarəti dolayı yolla məhdudlaşdıran gömrük tariflərindən fərqli olaraq kvotalar vasit əsilə idxalın miqdarı və ya dəyəri bilavasitə m əhdudlaşdırılır. 206 B əzən isə «tarlf kvotaları» da tətbiq olunur. Bu zaman idxal olunan malın miqdarı və ya dəyəri üzərinə limit qoyulur və idxal limitd ən çox olduqda yüksək tarif dərəcəsi tətbiq edilir. İdxalı məhdudlaşdırmaq üçün hansı hallarda tarifdən deyil, kvotalardan İstifadə olunur? Dünyada kvotalar ilk dəfə 1929-30-cu illərin «böyük iqtisadi böhranı» vaxtı tətbiq olunmağa başlamışdır. Tariflər dövlətə gəlir mənbəyi təşkil etdiyi üçün qədim zamanlardan tətbiq olunur. Kvotalar is ə bilavasitə gəlir gətirmir. Kvota 1930-cu ildə ük d əfə Fransada tətbiq edilərək ölkədə tələbatı elastik olmayan buğda istehsalçılarının maraqlarını qorumağa xidmət etmişdir. Bu zaman, əgər Fransa ölkəyə ucuz buğda idxalını kvota ilə deyil, tarifl ərlə məhdudlaşdırsaydı, tələbat səviyyəsi az-çox sabit olan buğda üzrə daxili istehsalın həcmini artırmaq və ya idxalı azaltmaq mümkün olmayacaqdı. Məhz yerli istehsalçıların maraqlarının qorunması və İstehsal arealının genişləndirilməsi m əqsədilə 30-cu illərdən sonra kvotalar müxtəlif məqsədlərlə h əyata keçirilir və ən çox inkişaf etmiş ölkələrdə geniş istifadə edilir. Dövlət tariflərə nisbətən kvotalara bir neçə səbəbə görə üstünlük verir. Hər şeydən əvvəl, xarici rəqabət getdikcə s ərtləşdiyi halda, idxal kvotaları tariflərə nisbətən məqsədə daha etibarlı çatmağa imkan verir. Çünki, valyuta məzənnəsi və idxal malına daxili tələbat dəyişməz qaldığı şəraitdə sərt rəqabət qiym ətlərin aşağı düşməsinə səbəb olarsa, yüksək tarif qoyulmasına baxmayaraq idxalın həcmi azalmaq əvəzinə arta bil ər. Bu halda idxala limit, yəni idxal kvotası etibarlı müsbət n əticə verir. Tarif d ərəcələrinin artırılması beynəlxalq ticarət sazişləri Yüklə 420,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|