Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

S H A X S N ÏN G   IIIS S IY -IR O D A V IY  
JA B H A L A R I
V I I   b o b  
H I S S I Y O T
H issiy o t  t o ‘g ‘risida  umumiy 
tushuncha
fiis s iy o t  b o r l i q q a ,   t u r m u s h g a ,   s h a x s l a r a r o   m u n o s a -  
batga  k o ‘ra  sh a x sn in g   s u b y c k tiv   k e c h in m a l a r i n i n g   a k s   c t t i -  
rilishidir.  Shaxs  tirik  m a v j u d o t   b o ‘lishi  b ilan  b irg a , j a m i y a t  
a'zosi  ham dir.  S h u n in g d e k ,  individual  inson  sifatida  tc v a ra k - 
atrofdagi  narsa va  h o d is a la rg a   m u n o s a b a t l a r in i   x o l i s o n a   aks 
c ttira d i,  in 'ik o s   q i l a d i v A k s   e ttiris h   j a r a y o n i   q u y id a g i la r n i  
q a m r a b   oladi:  a) sh ax sn in g   ehtiyojini  q o n d iris h   i m k o n i y a -  
tiga egalikni;  b)  q o n d irish g a y o r d a m  beradigan  yoki  q arshilik 
k o 'r s a t a d i g a n   o b y e k tla r g a   s u b y e k t  s ifatida  q a t n a s h i s h n i ;  
d )  uni  h a rak atg a  u n d o v c h i ,   bilishga  intiitiruvchi  m u n o s a b a t  
va  h o k a z o la r i n i ;   e)  s u b y e k t i v   m u n o s a b a t l a r n i n g   i n s o n  
m iy a sid a   h is - tu y g 'u la r,  c m o t s i o n a l   h o la tla r,  y u k s a k   ichki 
k c c h in m a la r  tarz id a aks e tishi  hissiyot  va e m o t s i y a n i   y u z a g a  
k c l t i r a d i . R i s s i y o t   —  y a q q o l v o q e lik n in g  e h ti y o j la r  su b y e k ti 
b o l m i s h   shaxs  m iyasida  o b y e k tla r g a   n is b a ta n   u n i n g  u c h u n  
q a d r li ,   a h a m i y a t l i   b o l g a n   m u n o s a b a t l a r i n i n g   a k s   e t t i -  
r i l i s h i d i y  M u l o h a z a l a r d a n   k o 'r i n i b   tu rib d ik i,  „ m u n o s a b a t “ 
a ta m a s i  m a t n d a   bir  n e c h a   m a r t a   qayd  q ilin d i,  s h u   b ois 
u n g a   a y r im   iz o h la r  b erish   m a q s a d g a   m u v o fiq d ir.  P s ix o -  
logiyada  hali  b ir  ta la y   a t a m a l a r ,   t u s h u n c h a l a r   m a v ju d k i ,  
ularga  m o h iy a t,  m a 'n o ,   k o l a m .   sifat,  shakl j i h a t i d a n   b a 'z i  
b ir  tu z a t i s h la r   kiritilishi  m a q s a d g a   m u v o fiq d ir.
P six o lo g iy a   f a n id a   m u n o s a b a t   t u s h u n c h a s i   ikk i  xil 
m a ’n o d a   qoMlanib  keiinadi:  1)  subyekt  (shaxs)  b il a n   o b y e k t  
(n a rsa ) 
0
‘rtasida  tabiiy h o ld a   yuza g a  k eladigan  o ‘z a r o   a l o q a  
o 'r n a t i s h   (obyektiv  m u n o s a b a t l a r ) ;   2)  o ‘rn a ti lg a n   a l o q a l a r -  
n in g   aks  ettirilishi  yoki  k e c h in m a s i ,   xususiy  s u b y c k t n i n g
109
www.ziyouz.com kutubxonasi

e h t i y o j la r i  va  u la rn in g   o b y e k t l a r a r o   m u n o s a b a t i  (subyektiv 
m u n o s a b a t l a r ) ,   b i n o b a r i n ,   n a m o y o n   b o 'l g a n   e h tiy o jla m i 
q o n d i r i s h g a   s h a y   t u r g a n   n a r s a la r  bilan   o d a m   o ‘rtasidagi 
m u n o s a b a t   m a ’n o s i d a   is h la t il a d i.  H is siy o t  t u s h u n c h a s i  
k u n d a l i k   t u r m u s h   va  ilm iy   psixologik  m a n b a l a r d a   h a r   xil 
m a ’n o d a   q o 'l l a n i l a d i .   M a s a l a n ,   sez g ila r,  a n g l a n m a g a n  
m a y l l a r ,   a n g l a n m a g a n   x o h i s h l a r ,   t i l a k l a r ,   m a q s a d l a r ,  
t a l a b l a r  kabi  t u s h u n c h a l a r d a n   hissiyot  o 'r n i d a  foydalaniladi. 
Il m iy   n u q ta y i n a z a r d a n   kelib   ch iq ib  tahlil  q iladigan boMsak, 
„ h i s s i y o t “  o d a t d a   t i r i k   m a v j u d o t l a r   m i y a s i d a ,   y a ’ni 
s h a x s l a r n i n g   e h tiy o jla rin i  q o n d i r u v c h i   va  u n g a   m o n e l i k  
q i l u v c h i   o b y e k tia rg a   n i s b a t a n   o d a m n i n g   m u n o s a b a t la r in i  
a k s   e t t ir i s h   m a ’n o s id a   q o 'lla n ila d i.
/ j a h o n   p s i x o l o g iy a s id a   „ h i s s i y o t “  b i l a n   „ e m o t s i y a "  
a t a m a l a r i   (ayniqsa,  c h e t   m a m la k a t la r d a )   b ir  xil  m a ’n o d a  
i s h la t il a d i,  lekin  ularn i  a y n a n   b ir   xil  holat  d e b   tu s h u n ish  
u n c h a l i k  t o ‘g ‘ri  e m a s / B u n d a y  n u q s o n   o m m a b o p   a d a b iy o t- 
l a r d a ,   c h e t   e l l a r d a   c h o p   e ti l g a n   d a r s l i k l a r d a   a k s a r i y a t  
h o l l a r d a   u c h r a y d i .   O d a t d a ,   t a s h q i   a l o m a t l a r i   y a q q o l  
n a m o y o n   b o kladigan  h i s - t u y g ‘u la rn i  ichki  k e c h in m a la r d a  
i f o d a l a n is h d a n   iborat  psixik j a r a y o n   yuzaga  kelishining a n iq  
s h a k l i n i   e m o ts iy a   d e b   a t a s h   m a q s a d g a   m uvoflq.  M a sa la n , 
r a n g l a r n i n g   o 'z g a ris h i,  y u z g a   t a b a s s u m   yoyilishi,  lablar- 
n i n g   titr a s h i ,  k o ‘z l a r n i n g   y arq ira sh i,  kulgi,  y ig ‘i,  g ‘a m g i n -  
lik ,  i k k i l a n i s h ,   s a r o s i m a l i k   va  b o s h q a l a r   e m o t s i y a n i n g  
i fo d a sid ir.  V a ta n p a rv a rlik ,  jav o b g arlik ,  m a s ’uliyat,  vijdon, 
m e h r - o q i b a t ,   s e v g i - m u h a b b a t   singari  y u k sa k   xislatla rn i 
e m o t s i y a   tarkibiga  kiritish  g ‘ayritabiiy  h o d is a   b o l a r   edi. 
U s h b u   h is s iy   k e c h i n m a l a r   o ‘z i n i n g   n i o h i y a t i ,   k u c h -  
q u v v a t i ,   d avom iyligi,  ta 's i r c h a n l i g i,   y o ‘nalganligi  b ila n   bir- 
b irid a n   keskin  farqlanishiga  q aram ay ,  ularni e m otsiya sifatida 
ta l q i n   qilish  safsata boMib qolishi  m u m k in .  D c m a k ,  u la rn in g  
o ‘z a r o   m u h i m   farqi  biri  ijtim o iy   (hissiyot),  ikkinchisi  esa 
( e m o t s i y a )   in d iv id u a l,  x u su s iy   e k a n lig id ad ir.
T a ' k i d l a b   o 't i l g a n   m u l o h a z a l a r g a   q a r a m a y ,   hissiyot 
b i l a n   e m o t s iy a n i   b i r - b i r i d a n   q a t ’iy  c h e k la b   q o 'y i s h   b a 'z i 
c h a lk a s h l ik l a r n i   keltirib  c h iq a r is h i  m u m k in .  F aoliyat,  x ulq- 
a t v o r ,   m u o m a l a   su b y ek ti  o ‘zin in g   shaxsiy  h a m d a   ja m i y a t
110
www.ziyouz.com kutubxonasi

u c h u n   a h a m iy a tl i   h i s o b l a n g a n   n a r s a   va  h o d i s a l a r n i   a k s  
c t t i m v c h i   m u n o s a b a ti  h is s iv o td a   m u ja s s a m la s h a d i.  S h a x s -  
n in g   individual  hayoti  va fa o liy a tig a  a l o q a d o r   (x o h   fo y d a li, 
x o h   za ra r li  b o 'I s in )   o m i l l a r ,   q o ‘z g ‘o v c h iIa r,  t u r t k i l a r n i  
ifo d a lo v c h i  h a m d a   kelib  c h i q i s h i   in stin k tlar,  s h a r t s i z   re f- 
le k s la r,  irsiy  b e lg ila r  ( o v q a t î a n i s h ,   h i m o y a l a n i s h ,   q o ‘r- 
q ish   va  b o s h q a l a r )   b i l a n   b o g ' l i q   s o d d a   hissiy   h o l a t l a r  
„ e m o t s i y a “  deyiladi.  E m o t s iy a la r   nafaqat  in s o n la rg a ,  b a lk i  
j o n l i   m a v ju d o tia rg a  h a m  t a a l l u q l i  ru hiy  (psixik)  h o l a t l a r d i r .  
H a y v o n i a r d a g i   e m o t s i y a l a r n i n g   o 'z g a r i s h i   n u i r a k k a b  
b o l g a n   tabiiylik  (irsiy)  a l o m a t l a r g a   a s o s la n u v c h i   s o d d a  
tuzilishga cgadir.
O d a m   bilan  h ay v o n   e m o t s i y a l a r i   o ‘z la r in in g   m o h i y a t i ,  
tu zilishi,  t a ’sirchanligi,  ja d a llig i,  sifati,  shakli  b i l a n   k e s k in  
ta fo v u tla n a d i.  E m o tsiy a la r  t a s h q i   k o ‘rinishga  xosligi,  m u -  
v a q q a t  xususiyatga ega  ekanligi  b ila n   hissiyotdan  f a r q l a n a d i . 
A y tish   j o iz k i,  hissiyot  h a y v o n o t   o l a m i g a   xos  k e c h i n m a  
e m a s ,  u  a q l-z a k o v a t  subyekti  s a n a lm is h   h azrati  i n s o n g a g i n a  
xos,  c h u n k i ,   e m p a t i k   ( h a m d a r d l i k )   h is - t u y g ‘u l a r   s h a x s -  
ning  m u k a m m a llik b o s q ic h ig a   ko'tarilishiga  kafolat  ncgizidir.
H issiyot  bilan e m o tsiy a   i n s o n   shaxsining  ijtim o iy   h a y o -  
tiy  s h a r t- s h a r o i t la r i d a   y u z a g a   k c lg a n ,  o d a m n i n g   i j ti m o i y -  
t a r i x i y   t a r a q q i y o t i d a   c v o l u t s i o n   y o ‘s i n d a   s h a k l l a n g a n ,  
m u a y y a n   i jtim o iy   m u h i t d a   i s t i q o m a t   q i l u v c h i   k i s h i l a r  
t o m o n i d a n   o ‘z l a s h tirilg a n   g ‘o y a l a r ,   m e ’y o r l a r ,   q o n u n -  
q o id a la r ,  n iz o m la r,  q a d r iy a tla r n i   aks  e ttiru v ch i  a n g l a n g a n  
h i s - t u y g ‘u l a r ,   m u r a k k a b   i c h k i   k e c h i n m a l a r n i   v u j u d g a  
kelish  j a r a y o n id ir .
H issiyot  va  em otsion al  holatlarning 
fiziologik  asoslari
/ E m o t s i o n a l   h o la tla r  b o s h q a   ruhiy  j a r a y o n l a r   s in g a r i 
m iy a  faoliy a tin in g   natijasi  v a   m a h s u li   boMib  h i s o b l a n a d i .  
E m o t s i o n a l   h o l a tl a r n i n g   y u z a g a   k e lish ig a   a s o s i y   s a b a b  
t a b i a t d a   v a   j a m i y a t d a   s o d i r   b o l a y o t g a n   o ‘z g a r i s h l a r ,  
m u n o s a b a t l a r ,   a l o q a l a r ,   t a a s s u r o t l a r d i r / O ' z g a r i s h l a r  
b i r i n c h i d a n ,   shaxs  hayoti v a   f a o liy a tin in g  j a d a l l a s h i s h i  y o k i
www.ziyouz.com kutubxonasi

p asa y is h ig a,  i k k i n c h i d a n ,   insondagi  ay rim   e h tiy o jia rn in g  
p a y d o   b o l i s h i   yoki  y o ‘qolish ig a ,  u c h i n c h i d a n ,   o d a m   ichki 
o r g a n l a r i   fu n k s io n a l  h o l a t l a r i n i n g   b e q a r o r l a s h u v i g a   olib 
k elad i.  S h artsiz  va  s h a r tl i   reflekslar  h is - t u y g ‘u l a r   u c h u n  
e n g   xususiyatli  fizio lo g ik   j a r a y o n l a r   negizi  s ifatida  xizm at 
q ila d i  va  u la rn in g   m u a y y a n   tizimi  bosh  m iy a   k a tta   y a r im - 
s h a r i   p o ks t l o g ‘i d a   y u z a g a   k e l a d i ,   m u s t a h k a m l a n a d i .  
M u r a k k a b   sh a rtsiz   reflek slar:  1)  y a r im s h a r l a r n i n g   p o ‘st- 
lo q o sti  b o ‘shliqlari;  2)  m i y a   stvolining  k o ‘rish  d o 'n g lik la ri:
3)  n e r v   q o ‘z g ka I is h la r in i  m i y a n i n g   y u q o ri  b o 'l i m l a r i d a n  
vegetativ tizimiga  o ‘t k a z ib   beruvchi  markazlari  orqali  am alga 
oshiriladi.  Shaxsda  h i s - t u y g kularning kechishi  h a m i s h a   miya 
p o ‘s t l o g ki  bilan   p o ‘s t l o q o s t i   m a r k a z l a r in in g   b irgalikdagi 
faoliyati  natijasida  r o ‘y o b g a   chiqadi.
S h a x s   ru h iy   o l a m i d a ,   uni  q u r s h a b   t u r g a n   t e v a r a k -  
a t r o f d a   s o d i r   b o l a y o t g a n   o kz g a ris h la r  (x o h   ta b iiy ,  xo h  
s u b y e k t i v   boMsin)  k e c h i n m a i a r   s u b y e k ti   i n s o n   u c h u n  
q a n c h a   q a d r - q i m m a t l i   v a   y uksak a h a m iy a t  kasb etsa,  liissiy 
h o l a t l a r n i n g   m a z m u n i   s h u n c h a   p u r m a ' n o   b o 'l a d i .  B uning 
t a ’s i r i d a   e sa   y u z a g a   k e l a d i g a n   n u i v a q q a t   b o g l a n i s h l a r  
tiz i m i n i n g   qayta  qurilishi  q o ‘z g kalish ja ra y o n in i  hosil  qiladi. 
M a z k u r   j a r a y o n   m i y a   k a t t a   y a r i m s h a r l a r i   p o ks t ! o g ’ida 
ta rq a lib ,  s o ‘ng p o kstlo q o sti  m arkazlarini egallab oladi.  K atta 
y a r im   sharlar p o 's tlo g 'id a n   pastda turuvchi  m iya b o l i m l a r i d a  
o r g a n i z m   fiziologik  f a o liy a tin in g   turli  m a r k a z la r i   (nafas 
o l i s h ,   o v q a t   h a z m   q i l i s h )   j o y l a s h g a n .   S h u   s a b a b d a n ,  
p o ‘s tlo q o sti  m a r k a z l a r i n i n g   q o ‘z g ‘alishi  b a ’zi  ichki  a ’z o la r 
fa o liy a tin in g  k u c h a y ish ig a   olib  keladi.  J u m l a d a n ,   nafas olish 
m e ’y o r in i n g   o ‘zgarishi  (h a y a j o n la n g a n d a   b o kg ‘ilib  qolish, 
o g ‘ir  va  tartibsiz  nafas  o lish )  yuz  berishi,  y u ra k   fa o liy a ti­
n in g   b u zilishi,  y u ra k   u r i s h i   tezîashishi,  o r g a n i z m n i n g   q o n  
b i l a n   t a ’m in la n is h i  i z d a n   chiqishi  (u v a lg a n d a n   qizarish , 
q o ‘r q q a n d a n   o q a r is h ) ,  ic h k i  sekrctsiya  bezlari  ishini  b uzib 
k o ‘z  y o s h i n i   o q i z i s h i ,   h a y a j o n l a n g a n d a   o g ‘iz  q u r i s h i ,  
q o ‘r q q a n d a n   „ s o v u q “  t e r   chiqishi  m u m k in .
Ilm iy  m a n b a l a r d a  t a l q i n   qilinishicha,  m iya  k a tta  y a rim - 
s h a r l a r i n i n g   p o ‘s t l o g ki  m o ' t a d i l   s h a r o i t d a   p o ls t l o q o s t i  
m a r k a z l a r i g a   b o s h q a r u v   va  t o r m o z l o v   y o ‘s i n i d a   t a ’sir 
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

k o ‘rsatadi  h a m d a   h issiyotning ta sh q a r id a   ifo d a la n is h ig a  y o i  
q o 'y m ay d i.  M iya  p o ‘stlog‘i  kuchli d a ra ja d a  q o ‘z g ‘alsa,  u n i n g  
ta 's i r i d a   b o s h q a r u v c h a n l i k   funksiyasi  b u z ila d i.  S h a x s   q a ttiq  
c h a r c h a s a   yoki  k u ch li  m a s t  b o ‘lsa,  irra d ia ts iy a   o q i b a t i d a  
p o 's tlo q o s ti  m a rk a z la ri  h a m   q o ‘z g ‘a la d i,  n a t i j a d a   u l a r n i n g  
h a r a k a tn i  n a z o ra t  qilishi  h a m   y o 'q o la d i .
M iya  fa o liy a tin in g   e lek tro fizio lo g ik   t a d q i q o t la r i   e m o -  
tsiyalaming  p ay d o  b o ‘lishida g ip o ta la m o lim b ik  
{yunoncha — 
h y p o th a la m u s
  — 
b o sh   m iy a   b o ‘lim i
  d e g a n   m a ’ n o n i  
b ild ir a d i)  tiz im i  v a   r e ti k u lä r   f o r m a ts i y a   ( l o t i n c h a  
reti­
culum   — to'rsim on ,  fo rm a tio   — bog 'la m
  m a ’n o s i n i   a n g -  
latad i)  ning  o 'r n i   k o ‘rsatib  o ‘tilgan.  M a ’l u m o t l a r d a   k o ‘r- 
sa tilish ic h a ,  e m o t s i o n a l   h o l a t l a r n i n g   fiz io lo g ik   m o h i y a t i  
k a t t a   y a r i m s h a r l a r   p o ‘s t ! o g ‘in i n g   va  p o ‘s t l o q o s t i   t iz im i 
m a r k a z l a r n i n g   f u n k s iy a s ig in a   e m a s ,   b a lk i  u l a r :   a)  m iy a  
m e x a n i z m l a r i   f a o liy a ti n i   f a o l l a s h t i r u v c h i   r e t i k u l ä r   f o r -  
m atsiy an in g ;  b)  m i y a n in g   k o ‘rish  d o ‘n g lik la rin in g   ( d o ‘ng- 
likosti  q is m in in g );  d )  y a r im s h a r l a r   y angi  p o ‘s t l o g ‘i  o r a -  
sidagi  lim bik  s is te m a n in g   funksiyalaridir^  E m o t s i o n a l   h o -  
latlar  u c h u n   p o ‘s tloqosti  t u g u n c h a l a r i n i n g   t a r k i b i g a   k iruv- 
chi  (m iy a   k a tta   y a r im s h a r l a r in i n g   o q   m o d d a s i j b i r l a s h u v i  
b ilan  ku lran g   m o d d a g a   a y l a n a d i )   b u   m a r k a z l a r   h a m   mu* 
h i m   a h a m iy a tg a  ega.  A ga rda  m iy a  k atta y a r im s h a r la ri  p o ‘st- 
l o g ‘i  h a r a k a tl a r i n i   b i r l a s h t i r i b ,   s e z g ila rn i  v a   s a ’y - h a r a -  
k atlarn i  n ozik  ifoda  qilib  t u rs a ,  m iy a   fo r m a ts iy a la r i   ta s h q i 
h a m d a   ich k i  m u h i t d a   s o d i r   b o l a d i g a n   o ‘z g a r i s h l a r g a  
o r g a n iz m n in g   j a v o b   reak siy alarin i  b o s h q a r a d i.
M a ’l u m o tla r g a   q a r a g a n d a ,   m iy a  k a t ta   y a r im s h a r l a r i  
p o 's t l o g 'i  s h ik astlan sa,  tash q i  o l a m d a n   h a m d a   ic h k i  o r g a n -  
la r d a n   k eladiga n  q o lz g ‘o v c h il a r n in g   n o z ik   t a h lil  q ilinishi 
zaiflashsa  h a m   e m o t s i o n a l   h o la tla r  saq la n ib  q o l a v e r a r  e k a n . 
M a s a la n ,   h a y v o n l a r   lim b ik   t iz i m g a ,   d o kn g o s t i   ( g i p o t a -  
l a m u s )   q i s m ig a ,  k o ‘rish  d o ' n g c h a l a r i g a  
y o ‘n a l t i r i l g a n  
e l e k t r   q o ‘z g ‘a tu v c h ila r g a ,  r e ti k u l ä r   f o r m a t s i y a n i n g   q o ‘z- 
g ‘alishlariga x u rsa n d lik  yoki  diqqinafaslik,  d a r g ‘a z a b lik   yoki 
q o ‘rqoq!ik,  lazz atlan ish   y o k i  a z o b la n is h ,  r o h a tl a n i s h   yoki 
ko'n gilxijillik sifatida j a v o b   reaksiyasi  hosil  b o ‘Iadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

P six o fiz io lo g   o l i m l a r n i n g   m a ’lu m o tla r ig a   k o 'r a ,  m iy a - 
n in g   m u a y y a n   j o y l a r i d a n   e le k tr o d   y o r d a m i d a   b io to k la rn i 
y o z ib   o l g a n   m a ’l u m o tl a r i d a n   k o ‘rin ib   tu ribdiki,  s u te m i-  
z u v c h ila r n i n g   g ip o ta la m u s la rid a   h a m   „ r o h a t l a n i s h “ ,  h a m  
„ a z o b la n is h “  markazlari  m avjud  ekan.  Tajribada  „ro h atla- 
n i s h “  m a r k a z i   q o ‘z g ‘a ti lg a n d a   y o q im li  hislar  u y g 'o n g a n ,  
e le k tr  to k i  bilan  „ a zo b lan ish “  m arkazi  q o 4zg‘ati!ganda  esa 
h a y v o n l a r   q a l t i r a b ,   o ‘z i n i   h a r   t o m o n g a   t a s h l a g a n l a r .  
K e y in c h a lik   azoblantiruvchi  em otsiya  q o ‘zg‘atilishini  sez- 
g a n   s u te m iz u v c h ila r  q o ch ish g a  harak at  qilganlar.
Y u q o r i d a   t a ’k i d l a n g a n i d e k ,   i j o b iy   v a   s a l b i y   h i s -  
t u y g ‘u l a m i n g   s h u n g a   o ‘xsh ash   m ark a z la ri  b o s h   m iy a n in g  
b o s h q a   b o ‘lim l a r id a   h a m   jo y la s h g a n .  S h u n g a   q a r a m a y ,  
b u l a r d a n   t a s h q a r i ,   s h a r t l i   r a v i s h d a g i   r o h a t l a n i s h   va 
a z o b l a n i s h   m a rk a z la ri  h a m   m avjuddir.
E m o t s i y a l a r   b i r - b i r i g a   y a q i n   m a s o f a d a   f a o l i y a t  
k o ‘r s a t a d i l a r .   T a j r i b a d a   m a r k a z l a r i d a n   b i r i d a   e l e k t r o d  
y o r d a m i d a   q o ‘z g ‘a!ish  eh tiy o jg a  q a r a b   salbiy  yoki  ijobiy 
e m o t s i y a d a n   faqat bittasi  vujudga  keltirilgan,  xolos.  B a ’zid a 
y o n d o s h   j o y l a s h g a n   m a r k a z l a r d a   q o ‘z g ‘alish  t a r q a l g a n  
b o ' l s a ,   u   h o l d a   a m b i v a l e n t   y o k i   i k k i y o q la m a   re a k siy a  
r o ‘y o b g a   c h iq a d i.  S h artli  ra v ish d a  n o m l a n g a n   ro h a tla n is h  
v a   a z o b l a n i s h   m a r k a z l a r i   b i r - b i r i g a   y a q in   j o y la s h is h ig a  
q a r a m a s d a n ,   h a r   xil  tu z ilis h g a   eg a   ekanligi  a n iq la n g a n . 
M a ’l u m   boM ishicha,  „ a z o b l a n i s h “  m a rk a z la ri  m i y a n i n g  
turli  b o ‘lim la r ig a jo y la s h s a -d a ,  lekin  u la r y a g o n a tizim   bilan 
b o s h q a r i l a d i .   S albiy  e m o t s i y a l a r d a n   farqli  o l a r o q ,   ijobiy 
h i s - t u y g ‘u l a r   v a   „ r o h a t l a n i s h “  m a r k a z l a r i   o ' z a r o   j i p s  
a l o q a g a   e g a  e m a s .  M u l o h a z a l a r d a n   k o 'r in ib   t u rg a n id e k , 
e m o t s i y a l a r  juft  h a m d a   q a r a m a -q a rsh i  xususiyatga  ega  ekan. 
S h u n i n g   u c h u n  
q a t ’iy  is h o n c h   bilan  aytish  m u m k in k i ,  
h a r   q a y s i  e m o t s i y a   q a r a m a - q a r s h i   t u r k u m g a   h a m   ega. 
J u m l a d a n ,   sevgi  —  n afrat,  y o q im li  — y oqim siz ,  x o tirja m - 
lik —  bezovtalanish,  m a s ’uliyatlilik —  loqaydlik va boshqalar.
1.P .P a v lo v ,  C h .S h e r r i n g t o n ,   P .K .A n o x in ,  N . A .B e r n -  
s h t e y n ,   E . N . S o k o l o v ,   T . V . S i m o n o v ,   D .L in d s le y ,  R .U .  
L i p e r ,   B . I . D o d o n o v ,   U . J e m s   v a   b o s h q a l a r n i n g   t a d q i -  
q o t l a r i d a   k o 'r s a t i l i s h i c h a ,   ta h lil  q ilin g a n   m a r k a z l a r n i n g  
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

q o ‘z g ‘atilishi  s h a r tli  re fle k sla r  hosil  q i l i n i s h i n i   m u s t a h -  
k am lo v c h i  om il  h is o b la n a d i.  B uning  n a t ij a s id a   e l e k t r  q o kz- 
g 'o v c h i  y o r d a m i   b ila n   m iy a   katta  y a r i m s h a r l a r i n i n g   p o ‘st- 
log‘ida  bilish j a r a y o n l a r i   va  x a t t i - h a r a k a t l a r   s t e r e o ti p l a r i-  
ning  negizini  tashkil  qiluvchi  m u v a q q a t  b o g l a n i s h l a r   hosil 
q ilin a d i.  S h a rtli  r e f l e k s l a r n i n g   s o ‘n is h i,  t o r m o z l a n i s h i ,  
p o ‘s t l o q n i n g   t a n l a s h   (s e le k ti v )   t i z i m i   m i y a   s t v o l i n i n g  
u z u n a s ig a   t e p a lik o s ti  va  p o ‘stlo q o sti  n e r v   t u g u n l a r i d a g i  
„ m a r k a z l a r “ n in g   fa oliya tiga  b o g ‘liqdir.  I . P . P a v l o v   o ‘sha 
d a v r d a y o q ,  „ d i n a m i k  
s t e r e o t i p “  hosil  q i l g a n d a n   keyin 
oliy  nerv  fa oliya tida  u n i n g   buzilishi  s alb iy   h is s iy o tla r  ke- 
c h ish i  u c h u n   n eg iz  b o kladi,  d i n a m i k   s t e r e o t i p n i   o ld i n d a n  
t a y y o rla b ,  s o 'n g   u n i n g   o ‘zgarishi  ijo b iy   h i s - t u y g ‘u l a r n i  
p a y d o   qiladi,  d e b   q a t ’iy  i s h o n tir g a n   edi.
M a ’l u m o tl a r d a n   m i y a n in g   te palikosti  q i s m i d a   (g ip o - 
t a l a m u s d a ) g i   m a r k a z l a r   r o h a t l a n i s h   y o k i   a z o b l a n i s h  
vaziyatlari  k o ‘p  m a r t a   ta k ro r la n s a   h a m   h e c h   o ‘zg a rm aslig i, 
lekin  m iya  k a tta   y a r im s h a r la ri  p o ‘stloqosti  n e r v   t u g u n c h a -  
lari  b o 'y l a b   y o y ilg a n   m a r k a z l a r   q o ‘z g ‘a t i ! i s h i  n a ti j a s id a  
e m o t s i o n a l   r e a k s i y a l a r   k u c h s i z l a n i s h i ,   h a t t o   s o kn i s h i  
kuzatilgan.  Bu  v o q elik   sh u   b ilan  iz o h la n a d ik i,  a q li y  faoliyat 
v a   a x l o q i y   k e c h i n m a l a r   e m o t s i o n a l l i g i   v a   o ‘z i n i n g  
o kzg aruvchanligi  b ila n   ajralib  tu rad i.  B i n o b a r i n ,   o r g a n iz m -  
n in g   b irla m c h i  ehtiy o jla ri  boMgan  signal  b e r u v c h i   e m o t s i o ­
nal  r e a k s i y a l a r   t a k r o r a n   q o ‘z g ‘a t i l g a n d a n   k e y i n   h a m  
s o 'n m a y d i .   S h u n i n g d e k ,   o r g a n ik  j a r o h a t   tu fa y li  o g ‘riq  k a - 
m a y m a y d i,  m u a y y a n   re ak siy alar o ‘z g a r m a g u n c h a  j i s m o n i y  
m a s h q d a n   h u z u r l a n i s h   s h a x s n i n g   k o ‘n g l i g a   t e g m a y d i .  
B u n i n g   u c h u n   a l b a t t a ,   s a lb iy ,  ijobiy,  a r a l a s h   ( a m b i v a ­
lent)  signallar in s o n n i n g   hayoti  va  fa o liy a tid a   o kz  a h a m i y a -  
tini  y o kq o tm asligi  kerak.
T u r l i   m a r k a z l a r   q o ‘z g ‘a t i l g a n d a   y u z a g a   k e l a d i g a n  
ro h a tla n is h   yoki  a z o b la n i s h la r n in g   sifatiga,  d a r a j a s i g a   va 
barqarorligiga asoslanganda b a'zi sharoitda hissiy  ifodalangan 
s h a rtli  re fle k to r  a l o q a l a r   b i r   m a r t a d a y o q   h o s il  b o ‘lishi, 
b o s h q a  vaz iy a td a es a  u rin ish g a   q a r a m a y  a l o q a   ti k la n m a s lig i 
m u m k in .   Bu  o ‘rin d a   s h ax sn in g  b a r q a r o r  e m o t s i o n a l  y o ‘n a I- 
g a n lig i,  m a y l l a r   m u s t a h k a m l i g i ,   r u h iy a ti   v a   u n i n g   t u r -
www.ziyouz.com kutubxonasi

m u s h   t a r z i n i ,   h a y o tiy   id e a lla r in i  t u s h u n t i r is h   m u m k in .  
M a s a l a n ,   m a y x o ‘r  y o k i  n a r k o m a n   u c h u n   r o h a t l a n i s h  
b ila n   bogMiq  x a t t i- h a r a k a t   b i r l a m c h i b o ‘Igan!igi  tufayli  turli 
i j t i m o i y   v o q e a l a r   ( o i l a v i y   a j r a l i s h l a r ,   i s h x o n a d a g i  
k o 'n g i l s i z l i k ,   ta b i i y   o fa t  v a   b o s h q a l a r )   u n i  b u   y o i d a n  
t o ‘x t a t i b   q o l o l m a y d i,   lekin  m u v a q q a t   holat  vujudga  kelishi 
m u m k i n   (a y ta y lik   b i r   n e c h a   d a q i q a   o ‘zini  tiyib  tu ris h ), 
b i r o q   t e z d a   tabiiy  eh tiy o jg a  m u t e l ik   qilib,  „tarki  o d a t — 
a m r i   m a h o l “  y o ‘s in d a   ish  tu ta v e ra d i.