O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

15.26-rasm.
Breg sharti odatda rentgen nurlarini m a’lum kristall tekisligidan qaytish 
sharti tariqasida talqin etiladi, aslida bu qaytish emas, balki kristall panja- 
ralardagi atomlarda elektronlar qo‘zg‘alishidan vujudga kelgan tebranishlar 
interferensiyasidir.
Agar biron kristall panjarada ikkita o'zaro parallel tekisliklar AA va BB 
ni ko‘radigan boMsak, bunda Breg shartini anglash qiyin emas (15.26-rasm).
Tekisliklarga tushayotgan va ulardan qaytayotgan rentgen nuri, 1 va 2 
toMqin yoMlari orasidagi farq butun sonlardan iborat boMgandagina kucha- 
yadi. Bunda
CE
-
CD
= 
n X ,
yoki
— ---------
— c o s 2
6 = nX t
s in #
s in #
bu yerda d - tekisliklar orasidagi masofa. Uzil kesil
2 d
sin 
в
= 
nX
(a)
boMadi. Mana shu - Breg shartining matematik ifodasi hisoblanadi. Bu rent­
gen nurlarning biror tekislikdan qaytishi, tushayotgan nur m a’lum 
Q
bur- 
chagi ostida boMib, yuqoridagi nisbat saqlangan holdagina yuz berishini 
bildiradi. n soni qaytish tartibi deb ataladi.
Endi rentgen nurini tekshirilayotgan namuna sirtidan qaytish sxemasi 
bilan tanishamiz. Sirtga tik ravishda tushayotgan tutam diametri l,5-2m m
boMgan yuzachani egallaydi (15.27-rasm). Bu yuzachada, tajribalarning 
ko‘rsatishicha, katta miqdorda yoritilgan kristallchalar orasida Breg sharti-

---

ga mos keladigan kristallar ham b o ‘ladi. Bunda nur kristallardan qaytadi. 
Qaytgan nurlar konus shaklida sirt hosil qilib, ch o ‘qqidagi burchagi 360° -
46? ga teng boMadi. Agar ularning yoMiga fotoplyonka q o ‘yilsa, unda radi­
usi h ga teng boMgan (15.27-rasm) aylana tasviri paydo boMadi.
t g ( \
80° -
26) = - t g 2 6 =
(b)
ekanligi k o ‘rin ib -tu rib d i. Bu yerda 
a -
plyonkadan m etall sirtig ach a 
boMgan m asofa. 
/ 7
va 
a
oMchab olinadi, bular orqali 
Q
burchak topila­
di. A gar (a) ifodaga qaytadigan boMsak, toMqin uzunligi 
X
va qaytish 
tartibi n maMum boMsa, kristall tekisliklari orasidagi m asofa 
d
ni topish 
mumkin. Bu oMchamni kuchlantirilmagan kristall oMchami 
d 0
bilan taqqos- 
lanadi. Shu yoM bilan kristallning qaytaruvchi sirtiga tik y o ‘nalgan uza- 
yishni aniqlasa boMadi.
15.27-rasm.
Amalda aytilt^.i ishlarni bajarish ancha qiyin. OMchov ishlarini bajarish- 
da katta aniqlik talab etiladi, chunki 
d
va 
d„
m iqdorlar bir-biriga yaqin miq- 
dorlardir. Ularning farqi yanada kichik son boMadi.
Plyonkadan namunagacha boMgan 
a
masofani oMchash ham ancha qi- 
yinchilik tu g ‘diradi. Bu masofa aslida 50 mm lar atrofida boMadi va uni 
chizgMchda oMchash yaxshi natija bermaydi, chunki m ikrongacha boMgan 
katta aniqlik talab etiladi. Mikrometrga o ‘xshagan boshqa aniqroq oMchov 
asbobidan ham foydalanib boMmaydi. Chunki kassetadagi plyonka oMchov 
asbobi ta’sirida qirilishi yoki egilishi mumkin. Shunga k o ‘ra oMchangan 
a

---

masofasi haqiqiy masofadan biroz farq qilishi mumkin. Shuni ham e ’tiborga 
olish kerakki, kunduzgi sharoitda ishlaganda plyonka oddiy yorugMikni 
o ‘tkazmaydigan qora qog‘oz bilan o ‘raladi, biroq bu qog‘oz rentgen nur­
larini bemalol o ‘tkazadi. Q og‘oz m a’lum qalinlikka ega, o ‘lchash jarayoni- 
da buni ham hisobga olish zarur.
Tajriba jarayonida ro‘y beradigan qiyinchiliklar quyidagi tartibda bar­
taraf etiladi. Tekshirilayotgan nuqtada metall sirti tozalanadi, kislota surtila- 
di. Keyin tozalangan sirtga (odatda elektrolit yo'Mi bilan) boshqa biror me- 
tallning kristallari qoplanadi. P o‘lat konstruksiyalami tekshirishda bunday 
maqsadlar uchun ko‘pincha oltin ishlatiladi. Suratga olganda plyonkada temir 
kristallaridan va oltin kristallaridan qaytgan rentgen nurlari chiziqlari hosil 
boMadi. Oltin kristallari elektrolit yoMi bilan qoplanganligi sababli, ular kuch- 
lanmaydi va oltinning kristall panjarasidagi atomlari orasidagi masofasini 
m a’lum deb qabul qilsa boMadi. Bu esa Breg sharti (a) dan oltin uchun