Referat Mavzu: Navoiyshunoslik. Navoiy asarlarida til madhi. Bajardi: 2 kurs 204 guruh talabasi

Ne hojat yer yuzini xonai bo'lsang.
Zotan, Allohga bo'lgan muhabbat "ganji ma'rifat'ni tug'diradi. Islom ta'limotida ilm va ma'rifatga yuksak nazar ila birinchi darajali masala sifatida qaralgan. So'fi Ollohy­or ham bu boradagi falsafiy fikrlarining badiiy umumlashmasini berar ekan, haqiqiy ilm egasi, eng avvalo, kamtar bo'lmog'i, murodga yetay desa "Haq rizosi" uchun ilm egallamog'i lozim­ligini tubandagi shaklda beradi:
Agar chandiki bo'lsang qutbi abror,
Degil ne donishim, ne donishim bor.
Niholim mehnati bersin desang bar,
Rizoyi Haq uchun ilm et muyassar.
Islom va tasavvufdagi nafsga munosabat masalasi So'fi Ollohyor ijodiyotida bosh o'rinda turadi. Tubandagi pandnomaga e'tibor bering:
Аgar nafsing murodin izlamaksan,
Agar saksonga umring yetsa, saksan,
— deya shoir nafs ofatidan ogohlantiradi. Bu nafs nimalarni hohlamaydi, deysiz?! Nafsning murodini tilab, uning istagi bilan yurgan kishi yoshi saksonga yetganda ham ko'zi och bo'lib, har narsadan ko'zi o'tib, "sak" — it kabi har nimarsaga va har qayoqqa o'zini urib, "iskalanuvchi" bo'lib qoladi, ya'ni nafs uni qattiq balolarga bo'ysundiradi.
Shoirning mahorati shundaki, u "sakson" — inson yoshi, "sak­san" — itsan ma'nosidagi so'zlar vositasida tajnis san'atini qo'llab, fikrning go'zal badiiy ifodasini bera olgan.
Ma'naviy kamolotga erishishning yana bir sharti — o'zlikni tanish. Shoirning falsafiy-islomiy qarashlari bo'yicha, o'zligini anglagan kishi Ollohni taniydi, o'zligidan kechib, Haqni tanimoqlik, uning "mushtoqi bo'lmoq'lik esa abadiy saodatdir. Tangrini tanigan kishini o'z-o'zidan manmanlik, kibr-u havoyu nafs balosi tark etadi, o'rnini hokisorlik, halimlik , tavoze', sabr egallaydi:
Nedur qulluq, aning mushtoqi bo'lmoq,
O'zidin foniy, Haqg'a boqiy bo'lmoq.
Tanimoq tangrini — tonmoq havodin,
Keyin turmoq fi'oli noravodin.
Ma'naviy kamolatni orzulagan kishi yana bir shartni bajarishni uddalamog'ligi darkor. Bu — ko'ngilni poklash. Ko'ngilni poklash esa oson ish emas. Ba'zan insonning qalbi o'z tanasiga, ba'zan esa, aksincha, tanasi qalbiga bo'ysunmaydi. Demak, bu uzluksiz riyozat, og'ir mashaqqat jarayoni. E'tiqodi mustahkam, iymoni but, ma'naviy komillikni chin ma'noda istagan kishi bunday riyozatdan voz kecha olmaydi, chunki Alloh yo'lidagi chekkan har bir o'tkinchi riyozatning negizida abadiy farog'at yotadi. So'fi Ollohyorning falsafiy fikri ham shunday. Yana muhim tomoni, shoir falsafalari quruq va yalang'och emas. So'fi Olloyor bunday pandnoma mazmunidagi falsafalarini badiiy sayqallaydi. Quyidagi pandnomada ham baytlar badiiyatini tashbeh va tazodlar yuzaga keltirgan:
Riyozat mevasidir misli yang'oq,
Agarchi zohiri shax, botini yog'.
Maishat zohiri narm, oxiri qahr,
Yilonni toshi yumshoqdur, ichi zahr.
Shoir riyozatni yong'oqqa, maishatni ilonga o'xshatadi. Riyozatning zohiri — tashqarisi og'ir mashaqqat, ammo botini — ichkarisi rohatbaxsh farog'at, shuningdek, yong'oqni ham tashqi po'sti qattiq, ichidagi mag'zi esa yog'li, yumshoq va mazali, ming dardga davo. Yoki aysh-ishratning boshi yoqimli, to'kin dasturxon, o'yin-kulgi, ammo oxiri voy. Dilhuzurlik bilan boshlangan maishatning oxiri qahr-g'azab bi­lan yakun topadi, mastlik, uning oqibatidagi ur-sur, to'polon va hokazo. Ilonning ham tashqi ko'rinishi ajabtovur, badanlari yumshoq, silliq, ammo ichi to'la zahar, insonni o'ldirishgacha boradi. Misralardagi riyozat-yong'oq, maishat-ilon tashbehi hamda shax-yog', narm-qahr, yumshoq-zahr tazodi shoir fikrlarini ta'sirchan ifodalashga imkon beradi.
Demak, riyozatning oxiri huzur ekan, bu yo'lda qanoatli bo'lib, toat-ibodatda sobit bo'lishlikka da'vat qiladi.
So'fi Ollohyor pandnomalarida ma'naviy komillikka erishishda insonni tabiati, uning sharqona odobi, nutq va muomalada madaniyatli bo'lishligi, halimlik va dilkashlik katta ahamiyatga egaligini ta'kidlab, mavzuni odob-axloq qoidalariga buradi:
Kel, ey zohid, o'zingni aylagil xok,
Harom-u shubhadin ko'ngulni qil рок.
Ochiqqo'llik kushoda yuzlik bo'lg'il,
Muruvvatlik, muloyim so'zlik bo'lg'il.
Ushbu baytlarda inson odobining go'zal sabog'i mujassamlashgan. Shoirning fikricha, harom taom, harom ishlardan, turli vasvasa va shubhalardan ko'ngilni tozalash zarur, zero shubha qalbni o’ldiradi. Va yana sahovatlilik, ochiq yuzlilik ham, muruvvatlilik va muloyim so'zlik ham — oliyjanob fazilat.
Shoir muomalada shirin so'z bo'lishlikni uqtiradi, badmuomalalik, sanchib-sanchib gapirish — dilozorlikni qoralaydi. Dilozordan esa "Xudo ham bezor", undan hamma qochadi, yuz o'giradi. Shoir bu boradagi pandini tajnis va takrirlar yordamida quy-idagicha ifodalaydi:
Kishi sanchiq so'z aytsa, san chiq ondin,
Yomondin qoch, yomondin qoch, yomondin.
Shoir mo'min — musulmonlik madaniyati haqida gapirar ekan, xushmuomalalik, odoblilik, kamtarlilik, chiroyli xulqlilik haqida alohida to'xtab, ularni chiroyli badiiy tamsillar bilan izohlaydi:
Kulub mehmon qoshig'a chiqg'il, ey qul,
Shajar mevadin oldin ko'rsatar gul.
Mehmon — atoyi Xudo. Uyga mehmon kelganda, avvalo, uni iliq tabassum ila kutib olmoq, xushmuomalalik ila uning kelganidan xursandligini sezdirmoq kerak. Shundan keyingina dasturxonga taom va noz-u ne'matlar tortmoqlik darkor. Zero, daraxt ham avval gullab so'ngra meva tugadi.
So'fi Ollohyor ijodida ana shunday tabiat ne'matlarini o'rnak qilib ko'rsatuvchi o'rinlar ko'p uchraydi. Shoirning quyidagi pandnoma ruhi singdirilgan ixcham shakldagi baytlariga e'tibor qilsangiz, unda fikr-g'oyalar ramziy-badiiy ifodalar vositasida, adabiy umumlashma tarzida bayon etilgan. Mana, she'r:
Tavozo'lik bo'lib tutg'il o'zing kam.
Shajarkim bo'lsa mevali bo'lur xam,
Terakkim ul ko'tardi yuqori bosh,
Samarsiz bo'ldi ko'rdingmu ani fosh,
— deya sharqona kamtarlik va odoblilikni ollohyorona oliy ifodasini beradi. Insoniy fazilatlarni tabiat voqeligi bilan muqoyasa qilib badiiy talqin etadi. Demak, shoirning shohbaytlaridagi purma'no shunday: kamtar bo'l, boodob bo'l, o'zingni doimo past tut. Zero, mevali daraxt doim egilib turadi. Voqean, terak mevasiz bo'lsa-da, doim o'zini tik tutib, boshini yuqori ko'taradi, lekin baribir qancha kekkaymasin, mevasizligi fosh bo'lib, kesib tashlanadi. Misralar mazmunidan tamsil san'atining mohiyatini anglash qiyin emas. Zero, mazkur misralarda tamsil qoidasiga muvofiq, birinchi satrda bayon qilinayotgan fikr hayotiy tabiat hodisasiga o'xshatilmoqda va hayotiy misoldagi holatga g'oyat mos tushmoqda.
Bir so'z bilan aytganda, keltirilgan har ikki misolda ham tamsil san'ati talabiga ko'ra, shoir birinchi misrada odob-axloq haqidagi fikrini bayon qiladi, ikkinchi misrada esa shu fikrining hayotiy isbot sifatida tabiatning hikmatli bir holatini misol keltiradi.
So'fi Ollohyorning ana shunday saboqlari bugungi kun uchun ham juda ahamiyatli. Bu saboqlar yoshlarni ma'naviy poklikka, to'g'rilikka, odoblilikka, xushmuomalalikka o'rgatadi va ularning milliy ong va milliy madaniyatini, sharqona odob-axloqini shakl-lantirishda asosiy omil bo'lib xizmat qiladi.

 Tayanch tushunchalar:

Kushoda yuzlik, shajar, kam, xam

zabon, kina, jo’yoni.

 Nazorat savollari:

1. Shoirning hayot yo'li haqida gapiring.

   
   

2. Bizga So'fi Ollohyordan qanday adabiy meros qolgan?

   
   

3. Nafsning shaytoniy illat ekanligi islomiy adabiyotda qan­day talqin etilgan? So'fi Ollohyor ijodida-chi?

   
   

4. So'fi Ollohyor ijodida pand-nasihat ruhidagi she'rlari qanday o'rin tutadi?

   
   

5. Shoir tavoze'lik, xushmuomalalik haqida qanday saboq beradi?

   
   

 Foydalanilgan adabiyotlar:

• B.Jаlilоv vа bоshqаlаr. O’zbеk аdаbiyoti. T-2006

  
  

• B.Qоsimоv vа bоshqаlаr. O’zbеk аdаbiyoti. 10-sinf uchun dаrslik. T.-2001