To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Mulkiy va oilaviy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi.
Shariat huquqni alohida sohalariga bo‘lishni nazarda tutmasada, unda 
fuqarolik-huquqiy munosabatlar, xususan, mulk huquqi, shartnoma va 
delikt huquqlar nisbatan rivojlandi. Alohida e'tibor shariatda Arab 
xalifaligidagi «shaxsiy maqom huquqiga» ajratilar edi. Boshqa o ‘rta asr 
Sharq davlatlaridagidek, bu yerda ham alohida tabaqachilik tuzumi 
shakllanmagan edi. Musulmon huquqiga binoan shaxsning huquqiy holati 
uni dinni qabul qilishi bilan belgilangan. Xristian yoki iudaizm dinini 
qabul qilganlar qiyin ahvolga solingan va katta davlat soliqlarini to ‘lashga 
majbur etilganlar. Ularga nisbatan shariat normalari faqatgina ular 
musulmon kishi bilan bitim tuzganlarida yoki jinoyat sodir etganlarida 
qo‘llanilgan. Ijtimoiy munosabatlarni rivojlanishi qullaming holatiga ta'sir 
qildi.
73

---

Ular huquq subyekti sifatida tan olinmas edilar, lekin o ‘z 
xo‘jayinlarining roziligi bilan turli savdo aloqalarini olib borishlari va 
mulk sotib olishlari mumkin bo‘lgan (egalik qilish maqsadida). Musulmon 
qullarini ozodlikka chiqarish savobli amal hisoblangan. Shuningdek, 
shariatga binoan shaxsning huquqiy holatidagi o ‘ziga xos belgilardan biri 
erkak va ayolning notengligi hisoblangan.
Shariatning diniy qarashlariga—ko‘ra huquqning subyekti Olloh 
hisoblanganligi sababli, musulmon odamga xudo tomonidan o ‘matilgan 
majburiyatlami bajaruvchisi sifatida qaralgan. Islom ko'rsatmalariga 
binoan, diniy majburiyatlami bajarishiga qarab, u shariatda belgilangan 
huquq, erkinlik va boshqa yuridik imkoniyatlarga ega bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan. Shuning uchun musulmon huquqshunoslari huquqiy layoqat 
masalasini ishlab chiqishdan ko‘ra, shaxsning uni bajarish qobiliyatiga, 
ya'ni uning shartnoma va boshqa huquqiy hujjatlarda qatnashish 
imkoniyatlariga katta e'tibor qaratganlax. Fuqarolik muomalaga layoqat 
mulk huquqini qo‘lga kiritishda zarur shart-sharoit sifatida qaralgan. 
To‘Iiq muomalaga layoqat voyaga yetgan va aqliy ruhiy sog‘lom bo‘lgan 
shaxslarga berilgan.
Shaxslar masalasida musulmon huquqi jismoniy va yuridik 
shaxslarga bo‘linadi. Huquqning asosiy subyekti jismoniy shaxslar boiib, 
ulaming huquqiy layoqati uch holatga: a) ozodlik holatiga; b) diniy 
e'tiqodiga; v) oilaviy sharoitiga bo g iiq boigan. Huquqiy layoqat tug‘ilish 
bilan vujudga kelib, shaxsning vafoti bilan bekor boigan. Muomala 
layoqati erkaklar uchun 15 yosh, xotin-qizlar uchun 9 yosh hisoblangan.
Shariatda yo‘qolgan kishini bir necha yildan so‘ng vafot etgan deb 
e'lon qilish mumkinligi to‘g ‘risidagi yagona fikr yo‘q. Yo‘qolgan kishi 
tugilganidan 120 yil oigach, keyinchalik ayrim hollarda 90 yil o ‘tgandan 
keyin oigan deb e'lon qilingan (hisoblashgan).
Har bir alohida holatda voyaga yetganlikni belgilash huquqi bu 
masalani o ‘zining qarashlariga binoan hal qiladigan sudyalar tomonidan 
amalga oshirilgan. Shuningdek, yosh bolalarga, aqliy norasolarga va mast 
holdagi shaxslar uchun cheklangan muomala layoqati tushunchasi ma'lum 
edi.
Musulmon huquqi ta'limotida muhim o'rinni mulkiy munosabatlarni 
tartibga soluvchi normalar egallagan. Eng avvalo, huquqiy ta’limotda 
ashyo huquqining subyekti sifatida mulk to‘g ‘risidagi tushunchalar 
mustahkamlangan. Alohida toifani, musulmon kishisi tasarrufida boiishi 
mumkin boim agan yoki ta’qiqlangan ashyolar tashkil qilgan. Bular, havo, 
sahro, dengiz, masjidlar, suv yoilari va hakozolar. Musulmonning shaxsiy
74

---

mulki sifatida, shuningdek «порок ashyolar» deb atalmish - vino, 
cho‘chqa, islom arkonlariga zid kitoblar ham tan olinmagan. Arab 
bosqinlari oqibatida bunday ashyolaming yo‘q qilish holatlari juda ko‘p 
bo‘lgan. Vaholanki, o ‘zga din vakillariga tegishli mulkni yo‘q qilish 
huquqi tortishuvli bo‘lib, har xil mazhablarda turlicha talqin qilingan. 
Musulmon 
huquqiga 
shuningdek, 
ashyolarning 
ko‘chadigan 
va 
ko‘chmaydigan, tiklanadigan va tiklanmaydigan turlarga bo‘lish ma’lum 
bo‘lgan. Musulmon huquqshunoslari yer shaklidagi mulklami tizimlashga 
katta e'tibor berar edilar. Yer shaklining quyidagi turlari mavjud bo‘lgan: 
davlat yerlari, xususiy yerlar, tashlandiq yerlar va hakozolar. Qishloq 
jamoa yerlari, diniy tashkilotlarga tegishli yerlar (vaqf yerlari) mavjud 
bo‘lgan.
Soliq to‘lash tartibiga ko‘ra:
a) Xiroj yerlari (davlat yerlaridan foydalanib), davlatga soliq 
to‘lagan;
b) ushriya yerlari, xususiy kishilaming hosilning o ‘ndan birini soliq 
sifatida tolaydigan yerlar;
v) sulh yerlari - ya'ni davlatga tobe bo‘lgan boshqa dindagi 
shaxslaming yerlari yoki bosib olingan o ‘lkalardagi yerlar.
Shariatda mulk huquqining pay do bo‘lish usullari aniq belgilangan 
bo‘lib, bunda ham turli mazhablar huquqshunosliklarining fikrlari turli xil 
bo‘lgan. Arablarning bosqinchilik yurishlari harbiy bosqinlaming bosib 
olingan mulkka nisbatan mulkdorlik huquqini paydo bo‘lishi qoidasining 
huquqiyligi haqidagi masalani keltirib chiqardi. Umumiy qoidaga binoan 
bosib olingan yerlarga davlat mulki sifatida qaralgan, hamda xalifalar va 
amirlar tassarrufiga o ‘tgan. Dushmandan tortib olingan o ‘zga mulkning 
huquqiy holati, eng avvalo, uni qaysi yo‘l bilan (majburiymi yoki 
ixtiyoriy) qo‘lga kiritgani bilan bog‘liq holda belgilangan. Kuch bilan 
bosib olingan mulk bir qancha qismlarga bo‘lingan bo‘lib, ularning hajmi 
alohida mazhablarda turlicha belgilangan. Ulardan biri bosib oluvchining 
o ‘ziga, ikkinchisi davlatga, uchinchisi masjidga va hakozo kabi tasarrufiga 
o ‘tgan. Shariatda, shuningdek, mulk huquqiga ega boMishning - meros, 
shartnoma, ashyoni topib olish kabi turlari ma'lum bo‘lgan. Ashyoni topib 
olishdagi o ‘ziga xoslik shundan iborat bo‘lganki, o ‘zining hududida 
birovning ashyosini topib olgan yer egasi uning mulkdoriga aylangan.
Mulk huquqi holatlar bo‘yicha yoki qonunlarga binoan bekor 
bo‘lgan. Birinchi holda, molning jismoniy yo‘q bo‘lishi, mulk egasining 
o ‘z mulkidan voz kechishi hamda molning yo‘qolishi, dushman qo‘liga 
o ‘tishlarini ko‘rsatish mumkin.
75

---

Musulmon davlatlarida shakllangan mulkiy munosabatlar tizimi qunt 
bilan ishlab chiqilar va shariat normalari bilan qo‘riqlanar edi. Xususiy 
mulkning o ‘ziga xosligi uning ilohiy kelib chiqishi, doimiy va 
chegaralanmaganligi, mulkdoming esa o ‘z mulkini mustaqil tasarruf etish 
erkinligi bilan belgilangan. Xususiy mulkning qat'iyligi bevosita 
Qur'ondan kelib chiqqan boiib, Qur'onda bu haqda: «Biz ayrimlarga 
bergan narsalarga ko‘z olaytirmanglar» (20.31) deyilgan.
“Xijoz” deb ataladigan alohida huquqiy holatga, ilk musulmon 
jamoasi hududi (Makka va uning atroflari)ni tashkil qiladigan yerlar ega 
boigan. Bu yerlarda faqat musulmon yashashi mumkin boigan va 
daraxtlami kesish, ovchilik qilish taqiqlangan. Bosib olingan hududlar 
aholisi, qoida tariqasida, egalik qilish huquqini yo‘qotganlar va ularning 
yerlari davlatga o ‘tgan. Yer egalari esa ijarachilar sifatida namoyon 
boigan boiib, davlatga katta va og‘ir soliqlar (xiroj) toiashga majbur 
boigan. Arab xalifaligida xususiy feodal mulk davlat mulki va jamoaviy 
yerdan foydalanishga nisbatan qaramlik holatida boigan, shuning uchun u 
keng yoyilmagan. Yevropa davlatlaridagidan farqli oiaroq feodal mulk 
tabaqachilik tizimiga ega boim agan hamda turli majburiyatlar va 
xizmatlar o ‘tash sharti bilan bogianmagan. Davlat yer fondini o'sishi va 
feodal munosabatlarining rivojlanishi bilan birga yerga egalik qilishning