Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг

AMALIY MASHG„ULOT №7 
Kallaning Yuz Qismidagi suyaklarning tuzilishi.
YUqori jag‗. Tanglay suyagi. 
Burunning pastki chig‗anog‗i. Ko‗z Yoshi suyagi. Dimog‗ suyagi. Burunning 
suyaklari. Pastki jag‗ suyagining tuzilishi. 
Yuqori jag‗ (maxilla, 46) birmuncha murakkab tuzilgan. Yuqori jag‗ ko‘z ko‘zasi, 
burun va og‗iz bo‘shliqlarini hosil qilishda va chaynov apparatlari ishida faol 
qatnashadi. 
Yuqori jag‗ning tanasi va to‘rtta o‘sig‗i bor: tanasi – corpus maxillae ning ichida 
havo saqlanadigan turli shakldagi bo‘shliq (Gaymor bo‘shlig‗i) – sinus maxillaris 
bo‘lib, burun bo‘shlig‗iga teshik – hiatus maxillaris orqali ochiladi. Tanasida to‘rtta 
Yuza (oldingi, Chakka osti, ko‘z kosasi va burun bo‘shlig‗i Yuzasi) tafovut qilinadi. 
Oldinga yoki Yuzaga qaragan – facies anterior ning pastki tomonida tish ildizlaridan 
paydo bo‘lgan tepachalar – juga alveolaris bor, shu tepachalar Yuqorisida – lateral 
tomonda it chuqurchasi (kuldirgich) – fossa canina o‘rin olgan. Ana shu chekkaning 
pastida joylashgan ko‘z kosasi ostidagi teshik – foramen infraorbitale orqali qon 
tomir va nerv o`tadi. 
Yuqori jag‗ (maxila). Tashqi Yuzasi. 
1–juga alveoiaria; 2–spina nasalis anterior; 3–fossa canina; 4–incisura nasalis; 5–
foramen infraorbitale; 6–margo infraorbitalis; 7–sulcus lacrimalis; 8–crista lacrimalis 
anterior; 9–processus frontalis; 10–facies orbitalis; 11–processus zygomaticus; 12–
culcus infraorbitalis; 13–tuber maxillae; 14–foramina alveolaria; 15–arcus alveolaris. 
Yuqori jag‗ do‘mbog‗i – tuber maxillae ning orqa tomonda mayda teshikchalar – 
foramina alveolari mavjud. Bu teshikchalardan Yuqorida jag‗ tishlariga boradigan 
qon tomirlar va nervlar o‘tadi. Jag‗ do‘mbog‗ining medial tomonida katta tanglay 

---

233 
egatchasi – sulcus palatinus major bo‘lib, tanglay suyagiga birlashadi va canalis 
palatinus ni hosil qiladi. Yuqori jag‗ tanasining burunga qaragan Yuzasi – facies 
nasalis burun bo‘shlig‗ining lateral devorini hosil qilishda qatnashadi, tanglay suyagi 
pastki burun chig‗anog‗i bilan birlashadi va pastda tanglay o‘sig‗ining Yuqori 
Yuzasiga o‘tib ketadi. Facies nasalis da ikkita g‗adir-budur qirra bo‘lib, ular crista 
ethmoidalis (o‘rtadagi qirra) va crista conchalis (pastdagi qirra) deb ataladi, ularga 
burun chig‗anoqlari yopishib turadi. 
Peshona o‘sig‗i (processus frontalis)ning orqa tomonida joylashgan chuqur ko‘z 
Yoshi egati – sulcus lacrimalis, ko‘z Yoshi kanali – canalis nasolacrimalis ni hosil 
qiladi va ko‘z bo‘shlig‗ini burun bo‘shlig‗i bilan bog`lab turadi. 
Ko‘zga qaragan Yuzasi – facies orbitalis tekis, bir oz botiqroq uchburchak shaklidagi 
plastinkadan iborat bo‘lib, ko‘z kosasining pastki devorini tashkil qiladi. Medial 
chekkasi ko‘z Yoshi suyagi, g‗alvir suyagining ko‘z kosasiga qaragan plastinkasi va 
tanglay suyagining ko‘z o‘sig‗i (processus orbitalis) bilan birlashib turadi. Yuzaning 
orqa chekkasi ko‘z kosasining pastdagi yorig‗i – fissura orbitalis inferior bilan 
chegaralangan. Orqa chekkadan ko‘z kosasining ostidagi egatcha – sulcus 
infraorbitalis boshlanadi va oldingi tomonga davom etib, canalis infraorbitalis ga 
aylanadi, kanal ko‘z kosasining pastki teshigi – foramen infraorbitale Yuz sohasiga 
ochiladi. Pastki teshikdan qon tomirlar va nervlar chiqib tarqaladi. 
Yuqori jag‗ning peshona o‘sig‗i (processus frontalis) peshona suyagiga qo‘shiladi. 
Peshona o‘sig‗ining lateral Yuzasida oldingi ko‘z Yoshi qirrasi – crista lacrimalis 
anterior joylashgan bo‘lib, pastki tomonda ko‘z kosasining ostki chekkasi (margo 
infraorbitalis)ga o‘tib ketadi va peshona o‘sig‗i bilan Yosh o‘ymasi – incisura 
lacrimalis ni oldindan chegaralab turadi. Peshona o‘sig‗ining chekkasi ko‘z Yoshi 
suyagi bilan birlashib, ko‘z Yoshi xaltachasining chuquri – fossa sacci lacrimalis ni 
hosil qiladi. 
Tishlar turadigan alveolalar o‘sig‗ida (processus alveolaris) sakkizta tishning ildizi 
joylashadigan kataklar (alveoli dentales) bor. Tanglay o‘siqlari o‘zaro birlashib qattiq 
tanglay (palatum osseum)ni hosil qiladi. 
Tanglay o‘sig‗ining medial chekkasida burun qirrasi – crista nasalis ko‘tarilib turadi. 
Tanglay o‘sig‗ining pastki Yuzasi g‗adir-budur bo‘lib, bu yerdan qon tomir va 
nervlar joylashadigan egat – sulci palatini o‘tadi. O‘ng va chap tomondagi tanglay 
o‘siqlar o‘rta chiziqda birlashib chok hosil qiladi. Chokning oldingi tomonida kurak 
tishning teshigi – foramen incisivum ko‘rinib turadi, u shu nomli kanalga (canalis 
incisivus) davom etadi. 
Yonoq suyagiga birlashadigan o‘siq – processus zygomaticus Yonoq suyagiga 
qo‘shiladi. 
B i r j u f t t a n g l a y suyagi (os palatinum, 47), ko‘z kosasi, burun bo‘shlig‗i, og‗iz 
bo‘shlig‗i va qanot-tanglay chuqurining hosil bo‘lishida qatnashadi. Suyakning 
gorizontal plastinkasi lamina horizontalis orqa tomondan Yuqori jag‗ suyagining 
tanglay o‘sig‗i (processus palatinus maxillae) ga birlashib, qattiq tanglay – palatum 
osseum ni hosil qiladi. Gorizontal plastinka qarama-qarshi tomondagi ana shu nomli 
plastinka bilan birlashadi va burun qirrasining davomi – crista conchalis ni vujudga 
keltiradi. Orqa taraf chekkasi oz-moz bukilgan bo‘lib, xoanalarning pastki chekkasini 
hosil qiladi. Gorizontal plastinkaning lateral chekkasi vertikal plastinkaga birlashgan. 

---

234 
Uning pastki Yuzasida joylashgan katta tanglay teshigi – foramen palatinum majus 
shu nomli kanal – canalis palatinus ga davom etadi. 
Vertikal plastinka – lamina perpendicularis Yuqori jag‗ suyagining burun Yuzasi – 
facies nasalis maxillae ga tegib turadi va burun bo‘shlig‗ining Yon devorini hosil 
qilishda qatnashadi. Vertikal plastinkaning lateral Yuzasida joylashgan katta tanglay 
egati – sulcus palatinus major jag‗ suyagiga shu nomli egat bilan qo‘shilib, canalis 
palatinus major ni hosil qiladi.
Tanglay suyagining uchta: piramidasimon, ko‘z va ponasimon o‘siqlari bor. 
Piramidasimon o‘siq – processus pyramidalis tanglay suyagining vertikal plastinkasi 
bilan gorizontal plastinka birlashgan yerdan boshlanadi. Bu o‘siq pastga, orqaga, 
lateral tomonga yo‘nalib, butun kallada ponasimon suyakning qanotsimon o‘sig‗idagi 
o‘yma – incisura pterygoideus ni to‘ldirib turadi. Ulardagi mayda kanalchalar canalis 
minores dan qon tomir va nervlar o‘tadi. Processus orbitalis Yon va oldingi tomonga 
yo‘nalib, ko‘z kosasining tubini hosil qilishda qatnashadi va g‗alvirsimon suyak 
katakchalarini bir oz bekitib turadi. Ponasimon o‘siq processus sphenoidalis medial 
va orqa tomonga yo‘nalib, ponasimon suyak tanasiga birikadi. Bu ikkala o‘siq 
vertikal plastinkaning Yuqori chekkasida joylashgan bo‘lib, o‘zaro ponasimon 
tanglay o‘ymasi – incisura sphenopalatina ni hosil qiladi. Bu o‘yma ponasimon 
suyakning 
tanasi 
bilan 
qo‘shilganda 
qanot- 
tanglay 
teshigi 
(foramen 
sphenopalatinum)ga aylanadi. 
1- processus sphenoidalis; 2- facies nasalis; 3- lamina horizontalis; 4-crista conchalis; 
5 - lamina perpendicularis
B u r u n n i n g p a s t k i ch i g‗a n o g‗i (concha nasalis inferior, 48) bir juft suyak 
hamda Yupqa bukilgan plastinkadan iborat. Uning Yuqori chekkasi burun 
bo‘shlig‗ining Yonbosh devoriga yopishib turadi. Suyakning medial bo‘rtib turgan 
Yuzasi burun bo‘shlig‗iga turtib kirib, burunning o‘rta yo‘lini pastki yo‘ldan ajratib 
turadi. 

---

235 
Burunning pastki chig‗anog‗i (concha nasalis inferior) 
B u r u n s u y a g i (os nasale, 49). Bir juft burun suyagi burun qirrasini hosil qiladi. 
Burun ko‘z kosasi medial devorini hosil qilishda qatnashadi. Lateral Yuza qirrasida 
joylashgan egatcha (sulcus lacrimalis) Yuqori jag‗ suyagining peshona o‘sig‗ida shu 
nomli egat bilan qo‘shilib, ko‘z Yoshi xaltasining chuqurchasi (fossa sacci 
lacrimalis)ni hosil qiladi. Past va oldingi tomondan ko‘z Yoshi suyagi Yuqori jag‗ 
suyagining peshona o‘sig‗i bilan, orqadan g‗alvir suyagining ko‘z kosasiga qaragan 
plastinkasi, Yuqoridan peshona suyagi bilan birlashib turadi. 
Burun suyagi (os nacale). 
A–tashqi Yuzasi, B–ichki Yuzasi. 1–sulcus ethmoidalis. 
D i m o g‗ s u y a g i (vomer, 50) noto‘g‗ri to‘rtburchak shakldagi Yupqa 
plastinkadan iborat toq suyak bo‘lib, burun to‘sig‗ini hosil qilishda qatnashadi. 
Suyakning oldingi chekkasi g‗alvir suyagining perpendikular plastinkasi bilan 
tutashadi. Orqa chekkasi bo‘sh bo‘lib, burun bo‘shlig‗ining orqa qismi – xoanani 
ikkiga ajratib turadi. Dimog‗ suyagi ko‘pincha chap tomonga sal qayrilib joylashadi. 
Dimog‗ suyagi (vomer). 
1–Ala vomeris; 2–sulcus vomeris. 
K o` z y o sh i s u y a g i ( os lacrimale, 51 - rasm). Bir juft k‘oz Yoshi suyagi kalla 
suyaklarining eng Yupqa suyaklaridan hisoblanadi. Bu suyak Yuqori jag` suyagi 
peshona o‘sig`i processus frontalis ning orqa tomonida joylashgan va ko‘z kosasining 
medial devorini hosil qilishda qatnashadi. Chetki Yuzasida joylashgan egatcha 
(sulcus lacrimalis) Yuqori jag` suyagining chuqurchasi fossa sacci lacrimalis ni hosil 
qiladi. Pastki va oldingi tomondan ko‘z Yoshi suyagi Yuqorigi jag` suyagining 

---

236 
peshona o‘sig`i bilan, orqadan g`alvir suyagining ko‗z kosasiga qaragan plastinkasi, 
Yuqoridan peshana suyagi bilan birlashib turadi. 
Ko‘z Yoshi suyagi (os lacrimale). 
A–tashqi Yuzasi. 1–hamulus lacrimalis; 2–fossa sacci lacrimalis; 3–crista lacrimalis 
posterior; 4–sulcus lacrimalis. B–ichki Yuzasi. 1–margo anterior. 
Y o n o q s u y a g i (os zygomaticum, 52) Yuz suyaklari orasida eng qattig‗i bo‘lib, 
kallaning Yuz qismini miya bo‘lagiga nisbatan mustahkamlab turadi. Yonoq suyagi 
chaynov muskulining keng sathini hosil qiladi. Bu suyak lunj va ko‘zga qaragan 
ikkita plastinkadan iborat bo‘lib, o‘zaro ko‘z osti chekkasi (margo infraorbitalis) 
orqali qo‘shiladi. 
Yonoq suyagining joylashgan joyiga qarab uchta Yuza va ikkita o‘siq tafovut 
qilinadi. 
Yonoq suyaklari (os zygomaticum). 
A-tashqi 
Yuzasi. 
1–facies 
lateralis; 
2–processus 
frontalis; 
3–foramen 
zygomaticofaciale; 4–processus temporalis. B–ichki Yuzasi. 1–processus temporalis; 
2–facies temporalis; 3–processus frontalis; 4–facies orbitalis; 5–foramina 
zygomaticoorbitalia. 
Facies lateralis to‘rt qirrali Yulduz shaklida bo‘lib, unda do‘mboq – tuber malare bor. 
Orqa Yuzasi (facies temporalis) silliq bo‘lib, shu nomli chuqurchaga qarab turadi. 
Uchinchi Yuzasi facies orbitalis ko‘z kosasining devorini hosil qilishda qatnashadi. 
Peshona o‘sig‗i – processus frontalis peshona suyagining Yonoq o‘sig‗idagi 
ponasimon suyak qanoti bilan qo‘shilib turadi. Chakka o‘sig‗i – processus temporalis 
Chakka suyagidagi processus zygomaticus bilan qo‘shilib, Yonoq ravog‗i – arcus 
zygomaticus ni hosil qiladi. 
Pastki jag‗ (mandibula, 53) kalla suyaklari ichida harakatchanligi, ya‘ni Chakka 
suyaklariga bir juft Bo‗g‗im tuzib qo‘shilishi bilan farq qiladi. Pastki jag‗da tishlar 
o‘rnashgan gorizontal qism tanasi – corpus mandibulae va ikkita vertikal joylashgan 
shox – rami mandibulae bor, ana shu shoxlar vositasida Bo‗g‗im hosil bo‘ladi va 
chaynov muskullari yordamida pastki jag‗ harakatlanadi. 

---

237 
A 
Pastki jag‗ (mandibula). Tashqi Yonboshidan ko‘rinishi. 
1–foramen mentale; 2–juga alveolaria, lingula mandibulare; 4–incisura mandibulae; 
5–foramen mandibulae; 6–processus coronoideus; 7–caput mandibulae; 8–collum; 9–
processus condylaris; 10–ramus mandibulae; 11–tuberositas masseterica; 12–angulus 
mandibulae; 13–canalis mandibulae; 14–corpus mandibulae. 
mandibula. Ichki Yuzasi. 
1–fossa digastrica; 2–fovea submandibularis; 3–tuberositas pterygoidea; 4–sulcus 
mylohyoideus; 5–fovea sublingualis; 6–spina mentalis; 7–linea mylohyoidea; 8–
lingula mandibulae; 9–foramen mandibulae; 10–angulus mandibulae. 
Pastki jag‗ tanasi shoxlar bilan burchak (angulus mandibulae) hosil qilib qo‘shiladi. 
Pastki jag‗ burchagining tashqi Yuzasiga chaynov muskuli yopishadi va natijada 
g‗adir-budurlik – tuberositas masseterica vujudga keladi, ichki Yuzasida esa medial 
qanotsimon muskul (m. pterygoideus medialis) yopishadigan g‗adir-budur 
(tuberositas pterygoidea) bor. Ana shu chaynov muskullarining vazifasiga va Yoshiga 
qarab pastki jag‗ burchagi o‘zgarib turadi. Jumladan, chaqaloqlarning pastki jag‗ 
burchaklari taxminan 150o bo‘lsa, o‘rta Yoshdagi odamlarda 130–110o gacha 
kamayadi. Yoshi ulg‗aygan qari odamlarning tishlari tushib ketishi bilan chaynov 
muskullari birmuncha bo‘shashadi. Natijada pastki jag‗ burchagi yassilana borib, 
chaqaloq bolalarning pastki jag‗iga o‘xshab qoladi. 
Pastki jag‗ning Yuqori chekkasida tish katakchalari – alveoli dentales bo‘lib, ularni 
to‘siqlar – septa interalveolaria bir-biridan ajratib turadi. tishlar katakchalarining 
bo‘rtib chiqqan tashqi Yuzasiga juga alveolaria deyiladi. Tananing pastki chekkasi 
Yumaloq va qalinroq bo‘ladi. U pastki jag‗ning asosi basis mandibulae deb 

---

238 
Yuritiladi. Pastki jag‗ tanasining old Yuzasi qoq o‘rtasida iyak do‘mbog‗i 
(protuberantia mentale) va uning ikki Yonboshida engak do‘mboqchasi – tuberculum 
mentale bo‘lsa, lateral Yuzadan I–II kichik jag‗ tishlarining teri ostida iyak teshigi 
(foramen mentale) ko‘rinib turadi. Bu teshikdan qon tomir va nervlar o‘tadi. Pastki 
jag‗ tanasining ichki Yuzasida qiltanoq do‘mboq – spina mentalis bo‘lib, uning ikki 
tomoniga fossa digastricae chuqurchasi (qo‘sh qorinli muskulning oldingi qorinchasi 
yopishadi) ko`rinadi. Chuqurchadan Yuqoriroqda, lateral tomonda til osti bezi 
joylashadigan chuqurcha – fovea sublingualis bo‘ladi. 
Pastki jag‗ shoxlari – ramus mandibulae tanasidan ikki tomonga o‘tmas burchak hosil 
qilib tarmoqlanadi. Uning ichki Yuzasida pastki jag‗ teshigi – foramen mandibulae 
bor, pastki jag‗ kanali – canalis mandibulae ana shu teshikdan boshlanadi. 
Pastki jag‗ shoxi Yuqorida ikkita o‘siq bilan tugaydi: bularning oldingi tojsimon 
o‘sig‗i – processus coronoideus Chakka muskulining ta‘sirida vujudga kelgan bo‘lsa, 
orqa tomondagi o‘siq – Bo‗g‗im o‘sig‗i – processus condylaris sifatida silliq boshcha 
bo‘lib tugaydi va Chakka suyagining Bo‗g‗im chuqurchasiga kirib turadi. 
T i l o s t i s u y a g i (os hyoideum, 54) pastki jag‗ bilan hiqildoq o‘rtasida (til ostida) 
joylashgan. U taqa kabi bukilgan bo‘lib, o‘rta qismi, tanasi – corpus va katta-kichik 
ikki juft shoxi (cornu majus et minus) bor, ular tanasi bilan tog‗ay orqali birlashadi. 
Faqat 50 Yoshdan keyin suyaklanadi. 
Til osti suyagi (os hyoideum). Tepa Yuzasi. 
1–corpus; 2–cornu minus; 3–cornu majus.