Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Davolash, tib pedagogikava tib profilaktika fakultetlarinig odam anatomiyasi va oxta kafedrasi Ichki organlar xakidagi ilm-splanxnologiya. Yoshga doir hususiyatlari. Toshkent-2014

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi
Davolash , tib. pedagogikava tib.profilaktika fakultetlarinig
odam anatomiyasi va OXTA kafedrasi


Ichki organlar xakidagi ilm-splanxnologiya. Yoshga doir hususiyatlari.

Toshkent-2014
Davolash fakultet II semestr 1-kurs talabalari uchun.

II-semestr

Ma'ruza mavzusi: ichki organlar xakidagi ilm-splanxnologiyaga kirish. Xazm a'zolarining filo-ontogenezi. Xazm azolari tuzilishi umumiy xususiyatlari. Ogiz bushligi. Xalkumi, Kizilungach, me'da. Ingichka va yugon ichak.
Ma'ruza maksadi : xazm a'zolari tarakiyoti, anatomiyasi, funksiyasi va anomaliyalari bilan tanishtirish. Maruza davomiyligi - 90 minut .
Ma'ruza rejasi:
1. Kirish kismi - 5 minut.
2. Ichki a'zolar tarakiyoti - 15 minut.
3. Xazm a'zolari tarakkiyoti va rivojlanishi - 20 minut.
* Ogiz bushlnginning rivojlanishi va tarakkiyoti
* Tilning rivojlanishi va tarakkiyoti
* Tishlarning rivojlanishi va tarakkiyoti
* Me'da va ichaklarnnng tarakkiyoti va rivojlanishi.
4. Ogiz bushlign, xalkum, kizilungach, meda, ingichka va yugon ichak tuzilishi, xususiyatlari, funksiyalari - 30 minut.
5. Xazm a'zolarning rivojlanishi va tuzalishida uchraydigan anomaliyalar - 15 minut.
6. Yakunlash (savol - javoblar. amaliyotdan misollar keltirish va xokazo)- 5 minut,
Kurgazmaly kurollar: Tablnsalar, Slaydlar, Prenaratlar, Mulyajlar.
Mavzu: splanxnologiyaga kirish, Xazm azolarining filo-ontogenezi. Xazm a'zolari xakida tushuncha.

1,biz sizlar bilan birga odam tanasining tayanch va xarakat azolari yoki skelet suyaklari, ularning bir - biri bilan kushilishi va ularning xarkatga keltiruvchi muskullar systemasinnig urgatgan edik.Endi bu semestrda anatomnyaning yangn kismi ichki azolar sistemasi - splanxnologiyani urgana boshlaydi. Splanxnologiya grek

suzidan "splanch" - ichki azolar va "1ogiya " - urganaman. Demak, splaixnologiya odam organizmini ichki azolarini urganar ekan. Ichki azolarni visseral azolar deb xam
yuritiladi. Ichki azolar sistemasi uz navbatida bir necha turkum sistemaga: ovkat xazm kilish, nafas olish ajratish va tanasil azolari snstemasiga bulinadi. Shunindek, endokrin azolar turkumi (yachki sekresiya bezlari) xam splanxnologiya a'zolar kismini puxta bilish bulgusi vrach uchun juda zarur, Ichkk a'zolarni (kukrak bushligi, korin bushligi, chanok bushligida) xar doim xam nchkarida joylashganligi uchun turli kasalliklarga chalinganda paypastlab tekshirib kurish va aniklash oson ish emas. Buning ustiga xamma vakt xam rengen nurlari yordamida yoki endoskropiya usullardan foydalanish imkoniyati bulavermaydn. Bunday xollarda xal kiluvchi rolni anatomiya va fizologiya fanlaridan olgan bilimlar as kotadi. Anatomiyannng yaxshi bilmagan xirurg ingichka ichakning yugon ichakdan. ajrata olmaydi. Ichkn azolar tuzilishiga kura ichi bush va parinximatoz
(bushlign yuk) organlarga bulinadi. Ichki kavak organlarga oshkozon, nchaklar kirsa, parinximatoz organlarga jigar, talok kabi a'zolar kiradn. Ichki azolarni urganishda
nafakat ularning tuzilishi, funksiyasn balki unnng sletoriyasini (uni skleka nisbatan joylashishi), sintopiyasinn (unn kushni a'zolarga nisbatan joylashishi),golotopiya (uni tashkariga, teriga nisbatan proeksiyasi) snni xam bnlnsh zarur.
2. Ma'lumki, embrion tarakkiyotining boshlangich xaftalarida takomil kilayotgan embrionda 2 ta kavat: tashki - ektoderma va ichki - endaderma kavatlari tafovut kilinadn. Keyinchalik entoderma kavatini yukoriga 2 yon tomonidan burtib chikkan xujayralar turkumi tashki va ichki kavatlar orasiga yorib kirib, urta kavat mezodermani xosil kiladi, Ekzotermadan - koplovchi teri va nerv nayi (ner snstemasi), endodermadan esa ichak nayining shillik kavati xosil buladi. Embrioning urta kavati mezodermadan esa barcha muskullar va biriktiruvchi tukimalar,suyaklar, kon, limfa xosil buladi, Boshkacha kilib aytganda epiteliy za nerv tukmasidan tashkari barcha tukimalar mezodermadan takomil etadi. 4 xaftalik embrionda, entodermadan rivojlanayotgan birlamchi ichak nayi xordani, old tomonida joylashadi va kelgusida ektodermaning bu kurtagidan xazm kilish
kanalining shillik kavati katta kismi xosil buladm. Xazm kilish kanali bosh kismi va oxirgi kismi shillik kavati ektodermadan xosil buladi. Ovkat xazm kilish kanali boshka kavatlari shillik osti, muskul va biriktiruvchi tukima va seroz kavatlari mezenximadan rivojlanuvchi splanxnoplevradan xosil buladi, Birlamchi nchak nayining yakka tomoni (bosh va dum tomonlari) berk buladi. 4-5 xaftalik embrionda bosh tomonida ogiz, dum tomonida anal chukurlar (buktalar) paydo buladi. Ogiz tomonidagi chukur birlamchi ichak nayini bosh tomoni bushligidan yutkin pardasi, dum tomoni esa anal chukurchadan - anal parda orkali ajralib turadi. 5 xaftalik embrionda oldin yutkin pardasi yirtiladi va ogiz bushligi birlamchi ichakka tutashadi, bir ozdan sung ana shunday kushilish anal pardasida xam ruy beradi. Dastlab, birlamchi ichak nayining orka uchida kloaka deb
ataluvchi umumiy bushlik paydo buladi (bu bushlik siydik va tanosil organlariga birdek alokadordir). Keyinchalik bu bushlik oldingi devor bilan urtasidan ikkiga (oldingi va orkadagi) kismlarga bulinadi. Oldingi yarim bushlik siydik va tanosil bushligiga, orkadagi yarmi esa tugri nchakka aylanadn. Bu sungn bushlikning pastki kismini tashki muxitdan ajratib turgan parda - membrana analis keyinchalik shimilib ketada va orka teshik (anus) paydo buladi. Ichakdan ( ichki nayning) yutkin tarakkiy etadi, Bu kismning 2 yon devorida bnr necha juft (ularning soni turli xayvonlarda turlicha) tashki tomonga yunalgan botiklar naydo bulada. Yutkin chuntaklari deb ataluvchi bu ichki botiklarga karama-karshi tashki tomondan xam shunday botiklar - tashki jabra chuntaklari rubaru kela boshlaydi, ular orasidagi masofa tobora kiskaradi.Odamlarda yutkin botiklari xosil bulsa xam u kadar chukurlashmaydi va tashki muxit bilan tutashmaydi. Ana shu botiklar urtasidagi oldinma-ketin joylashgan tukimalar, yutkin ravoklarani (yoki visseral) vujudga keltiradi. Bunday ravoklar odamda 3 ta buladi: 1-jag ravogi, 2-til osti ravogi, 3-jabra (maxsus yutki) ravogi, Ustki va ostki jaglar va ularga alokador bulgan
yumalok tukimalar jag ravogidan vujudga keladi. Bunda dastlab ravok xar 2 tomondan 2 tadan usik yani ustki va ostki jag usiklari paydo kiladi. Ustki usikchalar xar ikki tomondan bir-birga karshi usib borib, ulardan ustki jag, kattik va yumshok tanglay lunj va ustki lablarning bar kismi shakllanadi. Lekin ustki usiklar old tomondan bir-biri bilan kushilib ketmaydi. Ularning orasiga peshona dungnning usnkchasi pona syngarn sikilib kiradi. Ana shu sikilib ?irgan usikcha xisobidan burun urtasidagi devor, kattik tanglayning old kismi va yukori labning turga bulagi xosil buladi. Pastki usikchalar xam bir-biri tomon usib borib, oldinda (urta chizikda) kushiladi. Shunday kilib pastki jag, uning atrofidagn yumshok tukimalar va pastkisi lab vujudga keladi. Ustki va ostki ja? usikchalari 2 yon tomonda bir-biri bilan kushilib, ogiz burchaklarkni xosil kiladi, Lekin old tomondan bir-biri bilan kushllmasdan ogiz teshigini xosil kiladi. B) Endn ogiz bushligida joylashgan organlarning rivojlanshi bilan tanishamiz.
Til ravogi bilan ,til osti ravogining (xar ikkn tomoida) kushilgan joyida bir necha bulaklar vujudga keladi. Tilning oldingn kattagina kismi (tanasi) orkadagi kismi (ildizi) bilan birgalikda emas, balki uzicha aloxida rivojlanadi va keyinchalik ildiz bilan kushiladi. Shuning uchun xam bu 2 kism urtasida ularni ajratib turuvchi chizik (Linea terminalis) va bu chizik markazida uchi berk teshik (foramen celcum ) koladi.
Til muskullari jabralar orasidagi miotomalardan rivojlanadi. Sulak bezlaridan dastlab kulok oldi bezi paydo buladi, sung sal keyinrok, deyarli bir vaktda ektodermadan kolgan sulak bezlar) paydo buladi, Tishlar filo-antogenezi, Tishlar ogiz bushlngniing shilli? kavatidan rivojlanadi. Bu jarayon xomila bir
OYLIK bulganida boshlanadi. Dastlab avval ustki va ostki jagning erkin kir?ogi buylab koplangan ektoderma bir oz bukilgan ravok shaklida kalinlashadi. Tish pilakchasi (plastinkasi) deb ataluachi ana shu kalinlashgan chizikning 20 joyida (bulajak sut tishlari soniga barobar) unta pastki jagda, unta ustki jagda chegaralangan dumbokchalar paydo buladi. Bu dumbokchalar epitemial xujayralarning juda tez va yalpisiga kupayishidan vujudga keladi. Bular emal organlar deb ataladi. Dumbokchalar uz navbatida atrofdagi tukimalardan ajrala borib, mustaxkamlashadi. Keyinchalik emal organlarning mezinximaga botib -turgan ustki yuzasida chukurcha paydo buladi va bu chukurcha mezenxima tuplamidan paydo bulgan va mezodermal surgichlar deb ataluvchi surgichlar kiradi.Shunday kilib, tish kurtagi paydo buladi. Shuni xam aytish kerakki, sut tishlar rivojlanaetgan vaktda bulajak doimiy tishlar uchun xam zamin yaratila boshlaydi.
Sut tishlarining kurtaklari rivojlanib, shakillanayotgan vaktda jag suyaklari xamda tish katakchalari paydo bula boshlaydi va kurtaklarning pastki uchlari shu katakchalar tomon yunaladi. Tish kurtaklarining pastki uchlari esa milk kirgogiga tomon usib, milk kirgogidagi togayga uxshagan kalpokchalar tagiga kiradi, Bu kalpokchalar tishlarning bulajak bosh kismidir, Bola tugilib, oylik bulganidan sung tishlar milk ichidan chika boshlaydn.
g) Endi xazm organlarining boshka kismlarining rivojlanishiga tuxtalib uxamiz.
Endodermadan xosil bulgan birlamchi ichak nayi 3 ta kismga: olding, urta va oxirgi ichakka bulinadi. Oldingn nchakdan o?izning orka tononi, yutkin (xalkum), kizilungach, me'da va 12 barmokli nchakning boshlanish kismi vujudga keladi: urta ichyakdan ingichka ichak, oxirgi ichakdan esa yugon rivojlanadi. Birlamchi ichak nayining 3 kavati (shillik, muskul va seroz) rivojlanish davrida ichaklarning kelgusida bajaradigan vazifalariga karab turlicha uzgarishlarga uchraydi.