Xalq dostonlari, dostonchilik an’analari, dostonchilik maktablari

Xalq dostonlari, dostonchilik an’analari, dostonchilik maktablari 

Dunyodagi ayrim xalqlar o’zining tarixiga oid yirik hajmdagi katta muhim voqea bayon etiladigan janrlar bor. Biz o’zbeklarda bu janr “doston” deb ataladi. “Doston” so’zi qiziq-qiziq voqealarni hikoya qilish, maqtash ma’nolarini anglatadi. Badiiy adabiyotimizda asosan ikki usulda yaratilgan dostonlar bor. Birinchisi, asrlar davomida xalq og’zaki ijodida baxshilar tomonidan og’zaki tarzda kuylab kelingan dostonlar. Ikkinchisi, yozma shaklda shoirlar tomonidan ijod qilingan dostonlar. “Alpomish”, Go’ro’g’li turkumidagi “Go’ro’g’lining tug’ilishi”, “Malikai Ayyor”, “Ravshan”, “Kuntug’mish”, “Rustamxon” kabilar og’zaki dostonlar namunalaridir. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Haydar Xorazmiyning “Gul va Navro’z”, Navoiyning “Hayratul abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” kabi asarlar esa yozma adabiyotdagi dostonlar hisoblanadi. Shuning uchun yozma adabiyotidagi dostonlarni og’zakidan ajratish lozim bo’ladi.

Og’zaki ijoddagi doston bir qator tarkibiy qismlardan tashkil topadi. Professor M. Saidov ularni she’riy va nasriy parchalardan iborat matndan, musiqadan, doston aytuvchining hofizlik san’atidan va soz cherta bilishdan iborat, deb qayd etadi. Shu bilan birga, doston haqida to’liq tasavvur hosil qilish uchun baxshining bevosita tnglovchilar davrasida qaynab (ilhomga kirib) doston ijro etishga guvoh bo’lish ham muhimdir. Demak, doston bo’lishi uchun baxshining tinglovchi bilan jonli muloqatini ham tarkibiy qismlardan biri sifatida baholash mumkin.
Dostonni baxshilar kuylaydilar. qadimgi zamonlarda “baxshi” xalqona usullar bilan bemorni davolovchi tabib, ayrim hududlarda ustoz ma’nolarini anglatgan. Bugungi kunda bu so’z, asosan, xalq dostonlarini kuylaydigan san’atkorni bildiradi. Baxshi soz chertganda sozanda, she’riy parchalarni kuyga solib aytganda xonandadir. Shuningdek, parchalarni bir zumda to’qib ketadigan shoir dostondagi nasriy parchalarni yoddan o’qiyotganda badiiy so’z ustasi hamdir. Shoirtabiat baxshi hech qachon dostonni bir xil, ya’ni o’zgarishsiz ijro etmaydi. Professor Hodi Zarifovning ta’kidlashlaricha, burung’urlik Amin baxshi “Alpomish” dostonini uch oy davomida tinglovchilarini sira zeriktirmay kuylagan ekan. Endi yozda yoki kuzda boshlangan doston kuzda yoki qishda nihoyasiga yetishini tasavvur qilaylik. Bir fasl muddatda doston ijro etgan baxshi biron kitobga qaramasdan shuncha gapni va she’riy parchalarni qaerdan topgan? O’sha nusxadagi dostonning hajmi qanday bo’lgan? Uch oy zeriktirmay ijro etish uchun naqadar yuksak mahorat egasi bo’lishi kerak o’sha baxshi? Bu savollarga beriladigan har bir javob o’zbek dostonchiligining beqiyos imkoniyatlarini qayta-qayta takrorlaydi, xolos. Baxshi doston aytar ekan, “Alpomish” dostonida Alpomish gapirganida, Alpomish mardligini, Barchin so’zlaganida go’zal qizning yuzini ko’z oldimizda gavdalantiradi. Shuning uchun doston kechalari har bir tinglovchi uchun katta bayram bo’lgan. Bu kechalarda odamlar o’rtasidagi hamma ginaxonliklar unutilgan, turmush tashvishlari chekingan. Yoshu qarilar, erkak-ayollarning butun xayoli dostondagi voqealar bilan band bo’lgan.
Dostonlar hajm jihatdan chegaralanmaydi. Doston ijrosi ham ba’zan soatlab, ba’zan kunlab davom etgan. Bunda doston mazmuni, baxshining mahorat darajasi muhim hisoblangan. O’zbekistonda xalq dostonlari Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Xorazm, Namangan viloyatlarida va Qoraqalpog’iston muxtor respublikasida ijro etiladi. Ijrochi baxshilar do’mbira, tor, dutor chertib, qo’biz tortib doston aytadilar. Ijro usuliga ko’ra o’zbeklarda Samarqand, Xorazm, Farg’ona (Namangan) dostonchilik an’analari mavjud bo’lib, Samarqandda ichki bo’g’iz ovozda, Xorazmda ochiq qo’shiq aytish yo’li bilan, Namanganda ochiq, ammo, musiqa asbobiga mos holda kuylanadi.
Samarqand dostonchiligida hajm jihatidan katta dostonlar nasrdan va epik she’rlardan iborat bo’ladi. Xorazm dostonchiligida dostonlar nasriy parchalardan va lirik she’rlardan iborat bo’ladi. Bu dostonlarning hajmi katta bo’lmaydi. Namanganda ham dostonlarning hajmi kichik, ammo ularning matnlari Samarqand dostonchiligi kabi nasrdan va epik she’riy parchalardan tashkil topadi.
Samarqand dostonchiligi an’anasiga mansub “Ravshan” dostonidan nasriy parcha keltiraylik:
“Oq qiz shunday qiz edi: oti Oqqiz, Zulxumorga naq qiz. Oqqiz o’zi oq qiz, o’zi to’lgan sog’ qiz o’rta bo’yli chog’ qiz, o’ynagani bog’ qiz, uyquchi emas sog’ qiz, eri yo’q o’zi- toq qiz, ko’p kalandimog’ qiz, yaxshi-tekis bo’z bolani ko’rsa, esi yo’q-axmoq qiz, qora ko’z, bodomqovoq qiz, sinli-siyoq qiz, o’zi semiz-turishi yog’ qiz; o’yinga qulayroq qiz, to’g’ri ishga bo’layroq qiz, o’zi anqov olayroq qiz, tanasi to’sh qo’ygan keng qiz, sarg’isi do’ng qiz, urushqoq emas- jo’n qiz, a’zosi bari teng qiz…”
Endi she’riy parchalarga diqqat qiling: 
“Chu, deb otin uradi,
Oyog’ini tiradi.
Suvsiz cho’lda g’irko’k ot,
Irg’ib, sakrab boradi.
Suvsiz cho’lda mard Hasan,
Qattiq qistab boradi.
Obro’ ber, deb yo’llarda
Hasan ketib boradi”. 
Shuningdek, Samarqand dostonchiligiga oid she’riy parchalarda lirik mazmundagi o’rinlar ham uchraydi: 
Paydo bo’ldim, ikki gavhar donadan,
Parvoz qilib uchdim manzilxonadan,
O’lim uchun g’am yemayman, bo’yingdan.
Bir armonim, yolg’iz edim enamdan.
Ma’lum bo’ladiki, Samarqand dostonchiligida nasr badiiy jihatdan nazm bilan tenglasha oladi. Saj’dan iborat Oqqiz ta’rifida o’nlab qofiyalangan so’zlar uchraydi. Ular orasida hazil, kulgili o’rinlar ham bor. Demak, nasrda badiiy mukammallikka erishilgan. She’riy parchalar esa ikki xil bo’lar ekan. Ko’pincha ularda voqea bayon etiladi: otda chopish, jang lavhalari, savol-javoblar, ziyofat tasviri va hakozolar. Ammo ichki his-tuyg’u ifodalangan o’rinlar ham uchraydi: ro’y bergan voqeaga munosabat, ba’zan shodlik, ba’zan o’kinch kabilar.
Xorazm dostonlarida holat boshqacharoq. Bu dostonlarda voqeaning bayoni, ro’y bergan hodisa tafsiloti faqat nasrda ifodalanadi. She’riy parchalarda esa lirik his-tuyg’ular aks etadi. “Oshiq g’arib va Shohsanam” dostoniga murojaat qilaylik:
“Shohsanam” G’aribni birdan ko’radi-yu, yana ko’zdan yo’qotib, qayerga ketganini bilmay qoladi:
Uchirdim shunqor qushimni,
Hech bir yerda qarori yo’q.
Vo hasrato, mahvoshimning,
To yetguncha qarori yo’q”.
“Ravshan” dostonidan olingan parcha bilan “Oshiq G’arib va Shohsanam”dan olinganini solishtirsak, nasr va she’rdagi farq aniq ko’rinadi. Endi Namangan dostonchiligi an’anasiga oid “Zamonbek”dan olingan bir parcha keltiraylik:
“Go’ro’g’li yigitlarining g’ayrati kelib, o’tday tutashib, Shodmon polvon degan yigit Mamaniyoz orqasidan quvib turgan joyi ekan: 
“Ko’ring Shodmon polvon ishini,
Uni-buni deganiga qo’ymaydi,
Bora qolib turvayidan ushlaydi,
Taqimini bir ko’tarib tashlaydi”.
Namunaning shakli va mazmunidan ma’lum bo’ladiki, nasrda ham, nazmda ham qahramonlar harakatining bayoni o’z ifodasini bir xil topgan. Bu jihatdan Farg’ona dostonchiligi Samarqand an’anasiga o’xshashdir.
Yuqorida qayd etilgan dostonchilik an’analaridan tashqari, ularning tarkibida dostonchilik maktablari ham mavjud. Bir an’ana doirasida doston mazmunidagi mohiyat saqlagan holda qahramonlar xatti-harakati, ruhiy kechinmalari yo’nalishini farqli tarzda namoyon qilish dostonchilik maktablari tushunchasini izohlaydi. Dostonchilik maktablari haqida tasavvur hosil qilish uchun quyidagi ma’lumotni keltirish o’rinlidir. Atoqli olimlarimizning ma’lumotlariga qaraganda, Fozil Yo’ldosh o’g’li Ergash Jumanbulbulning muhabbat mavzusidagi dostonlarni, xususan, “Ravshan”ni yaxshi aytishni tan olgan.
Ergash shoir esa Fozil Yo’ldosh o’g’lining “Alpomtish” dostonini aytishga, ayniqsa, qahramonlik lavhalarining jo’shqin talqiniga qoyil qolgan ekan. Ayni choqda, Fozil yo’ldosh Ergash shoirning “Alpomish” qahramonlik dostonini muhabbatli qilib aytishini ta’kidlagan ekan. Shuning o’zida, ma’lum bo’ladiki, Bulung’ur maktabiga mansub Fozil Yo’ldosh o’g’li ko’proq qahramonlik dostonlarini yoki dostonlardagi qahramonlik lavhalarini ijro etishga moyil bo’lgan. Demak, Bulung’ur maktabining o’ziga xosligini ham ana shu belgi bilan izohlash mumkin. Ergash Jumanbulbul o’g’li vakil bo’lgan Nurota (Qo’rg’on) maktabi namoyandalari esa ko’proq muhabbat mazmunidagi dostonlarni ijro etganlar. Demak, Nurota maktabida muhabbat lavhalarini, ruhiy holatlarni, his-tuyg’ularni ifodalashga ko’proq e’tibor berilgan. Dostonchilik maktablari haqidagi tasavvurga ana shunday belgilar vostasida aniqlik kiritiladi. Aslini olganda, keyinchalik alohida-alohida maktab sifatida shakllangan hududdan mohir baxshi yetishib chiqqan. Keyingi shogirdlar ana shu baxshi tajribasidan va ijro usulidan bahramand bo’lganlar. Natijada, bir mahalliy sharoitda aytilgan doston ikkinchisidan farqlanib borgan va maktab sifatida shakllangan.
Xalq baxshilari ijodini o’rganish ular ijro etgan dostonlar orasida diniy mavzudagi asarlar ham mavjudligini tasdiqlaydi. Bunday baxshilar mustaqillik yillarimizgacha yashirin tarzda doston aytishga majbur bo’lganlar. Mustabid tuzumidagi turli tazyiqlar baxshilar sonining nisbatan kamayib ketishiga olib keldi. Ular doston aytishdan tashqari duoxonlik bilan ham shug’ullanganlar.
Shunday qilib, xalq dostonlari alohida mahorat bilan kuylangan markazlar shu hudud nomi bilan maktab sifatida atalgan. “Hozirgi kunda o’zbek folklorshunosligida Bulung’ur, Qo’rg’on, Shahrisabz, Qamay, Sherobod, janubiy Tojikiston, Xorazm kabi poetik dostonchilik maktablari-baxshilik san’atining ajoyib markazlari aniqlangan”.
Shulardan Fozil Yo’ldosh o’g’li mansub bo’lgan Bulung’ir dostonchilik maktabida ko’proq qahramonlik dostonlari badiiy jihatdan mukammal tarzda kuylangan. Bir necha versiya, o’nlab variantlar yaratilgan “Alpomish” qahramonlik dostonining Qo’ng’irot versiyasidagi eng oliy va badiiy barkamol namuna sifatida Fozil Yo’ldosh o’g’li variantining qabul qilinishi bejiz emas. Professor Hodi Zarifov qayd etgan Amin baxshi ham shu maktab vakili edi. Bu maktab shuhratiga qadimda Muhammad shoir, Sultonmurod Suyar, Rahimbulbul kabi baxshilar o’z ijodlari va ijrolari bilan munosib hissa qo’shganlar. Ular “Alpomish”, “Oysuluv”, “Hasanxon”, “Chambil qamali” kabi dostonlarni alohida mahorat bilan ijro etganlar.
Samarqand dostonchiligida nom taratgan yana bir maktab Qo’rg’on dostonchiligi deb ataladi. Ergash shoirlarning ajdod va avlodlari shu maktab vakillari hisoblanadi. Avvalgi sahifalarda qayd etilganidek, bu maktab sohiblari dostonlarni muhabbatli qilib aytganlar. Qo’rg’on maktabida boshqalardan farqli o’laroq Sulton kampir, Tilla kampir ismli ayollar ham baxshilik san’atini egallaganlar. Ulardan tashqari, Yodgor, Bo’ron baxshi, Jassoq baxshi, Po’lkan shoirlar ijodi shu maktabda shakllangan usul bilan rivojlangan. “Go’ro’g’lining tug’ilishi”, “Ravshan”, “Kuntug’mish”, “Dalli” dostonlarni ijro etish aynan shu maktab vakillariga xos edi.
Yana bir maktab Shahrisabz nomi bilan yuritiladi. Bu maktabda Xidir shoir, Ernazar shoir, Abdulla shoir kabi ijodkor baxshilar yetishib chiqqan. Bu maktabda Go’ro’g’li turkumiga oid dostonlar, ayniqsa, “Malikai Ayyor” dostoni keng tarqalgan edi.
Narpay dostonchiligi maktabi ham bir qator baxshilari va dostonlari bilan o’zbek eposi rivojiga hissa qo’shgan. Narpay dostonchiligida Rajab shoirning tarbiyasida bo’lgan Islom shoir, Nurmon Abduvoy o’g’li nomlari alohida hurmat bilan tilga olinadi. Islom shoir o’z ijodida Qo’rg’on va Shahrisabz maktablari an’analarini uyg’unlashtira oldi.
Bu maktab vakillari ko’proq “Orzugul”, “Sohibqiron”, “Gulmiraxon” kabi dostonlari ijro etishgan.
Shernazar Beknazar o’g’li, Umir Safar o’g’li, Ahmad baxshi kabi ijodkorlar esa Sherobod dostonchilik maktabiga mansub san’atkor edilar. Ular ijodida ham Go’ro’g’li turkumi dostonlari alohida o’rin tutadi. Bu maktab vakillari ayniqsa, “Malla savdogar”, “Ollonazar Olchinbek” dostonlarini badiiy jihatdan mukammal ijro etganlar.
Janubiy Tojikistonda yashovchi Haybat Shamol o’g’li, Qunduz soqi kabilarning nomlari o’zbek baxshilari orasida hurmat bilan tilga olingan. Bu baxshilar ham Go’ro’g’li turkumi dostonlarini o’ziga xos usulda ijro etganlar.
Xorazm dostonchiligi musiqiyligi, dostonni jo’r ovoz bo’lib ijro etilishi, doston ijrosida bir necha musiqa asboblarida jo’r bo’linishi bilan ajralib turadi. Qadimgi sayllarda, to’ylarda 3-4 ta baxshi chaqirilgan va har bir baxshiga alohida-alohida davra berilgan. Sayil yakunida mohir baxshi atrofidagi odamlar ko’payib, saviyasi past baxshi atrofida hech kim qolmagan. Bu odat san’atkorning o’z ustida muttasil ish olib borishga va ijro san’atini egallashga majbur qilgan. Undan tashqari, Xorazmda 40 yildan ortiq xonlik qilgan Muhammad Rahimxon (Feruz) har yili baxshi va xonandalarning ko’rigini o’tkazib, shaxsan o’zi ularga doston aytish huquqini bergan. Bu maktabda Amad baxshi, Bola baxshi (Qurbonnazar Abdullaev), Boltavoy baxshi, Qodir sozchi, Murod Baxshi, Ro’zimbek baxshi, Otaxon baxshilar ijod qilishgan va “Bozirgon”, “Oshiq g’arib va Shohsanam”, “Qirq ming”, “Oshiq Mahmud” kabi dostonlarni katta kontsert dasturini eslatadigan tomosha tarzida ijro etishgan.
Xalq dostonlari yurtimizning turli hududlarida turlicha ijro etilishi, ijro usullariga, voqealar sharhiga ko’ra, hatto, bir viloyatning o’zida ayrim-ayrim maktablarga ega bo’lishidan tashqari mazmuniga ham bir necha turlarda tasniflanadi. Taniqli olimlardan v. M. Jirmunskiy, H. T. Zarifov, M. Saidov, T. Mirzaev, B. Sarimsoqovlarning kuzatishlaricha, xalq dostonlarini turlarga bo’lishda ko’proq ularning mazmuni, qahramonlarning fe’l-atvoriga e’tibor qilish ma’qul. Ammo nomlari tilga olingan olimlarning har biri amalga oshirgan tasnif ma’lum darajada bir-biridan farq qilishiga qaramay, ularni quyidagicha nomlash mumkin:
1. Qahramonlik dostonlari (“Alpomish”).
2. Ishqiy-romantik dostonlar (“Ravshan”, “Kuntug’mish”).
3. Jangnoma dostonlari (“Yakka Ahmad”).
4. Kitobiy dostonlar (“Sayyod va Hamro”, “Oshiq g’arib va Shohsanam”).
5. Tarixiy (“Oysuluv”).
Tasnif qilishning asosi dostonlarida tasvirlangan voqealarning bosh mohiyati bilan izohlanadi. Masalan, “Alpomish” dostonida ham ishq-muhabbat, jang lavhalari, tarixiy ma’lumotlar bor. Ammo ma’lum sabab bilan ajralib ketgan xalqni birlashtirish yo’lidagi mardlik va qahramonlik asarning markaziy g’oyasini tashkil etadi. Yoki “Ravshan” dostonida ham mardlik, qahramonlik belgilari uchraydi. Lekin doston mazmunidagi asosiy fikr Ravshanning Zulxumorga bo’lgan ishqini ifodalash maqsadidagi safarini bayon qilishga bag’ishlanadi.
Qahramonlik eposi xalq og’zaki ijodi tarixida alohida bosqich sifatida baholanadi. Uning mashhur namunasi yunonlarda “Odisseya” va “Iliada” asarlari hisoblanadi. Qirg’iz xalqining “Manas”i ham ana shunday bosqich namunasidir. Bunday asarlarda ko’rsatgan xalq farzandining yurt ozodligi, elni birlashtirish maqsadidagi safarlari, o’zidan son va kuch jihatidan yuqori turgan dushman bilan olishuvlari aks etadi. Qahramonlik eposiga o’zbeklarda “Alpomish” dostoni misol bo’ladi. Unda yurtimizdagi milliy an’analarning shakllanishi, tashqi dushmanlarga qarshi kurash, xalq birligini saqlash, mustaqil hayotni muhofaza qilish g’oyalari o’z ifodasini topgan.
Xalqimiz baxshilari repertuaridagi dostonlarning salmoqli qismini romanik dostonlar tashkil qiladi. “Roman” fransuz tilidan olingan bo’lib eposini bir turi ma’nosini anglatgan. Ammo keyinchalik badiiy adabiyotdagi roman janr sifatida alohida ajralib rivojlanganidan so’ng sevgi-sarguzashtlarini to’qima tarzda aks ettiruvchi asarlar tushunchasini bera boshlagan. Romanik dostonlar deganda, xalq dostonlarining mazmuni sevgi-sarguzashtlarni tasvirlovchi turlari tasavvur qilinadi. Ularda voqea tuguni oshiqning ma’shuqa haqida xabar topishidan boshlanadi. Keyinchalik qahramon ishq sarguzashtlariga boy safarga otlanadi. Bu yo’lda turli qiziqarli, hayratomuz hayot lavhalari ro’y beradi.
Dushmanlar bilan yakkama-yakka olishuvlar bo’ladi. Dostondagi voqealar rivoji shu tarzda taraqqiy etadi va oxir-pirovardida oshiq o’z orzusiga etadi. “Ravshan”, “Kuntug’mish” kabilarni ana shunday dostonlar qatoriga qo’shish mumkin.
Jangnoma-dostonlarni esa voqea rivoji, asosan, jang lavhalariga boy asarlar tashkil etgan. Baxshilar bunday dostonlarni nisbatan kam ijro etganlar. Bunday dostonlarda ko’proq qahramonning botirligini tasvirlashga e’tibor beriladi.
“Yusuf bilan Ahmad”, “Alibek va Bolibek”, “Qirq ming” kabi asarlar shular jumlasidandir.
Kitobiy dostonlar asosan tarixiy hayotimizning keyingi asarlarda paydo bo’ldi. Yozma adabiyotimiz vakillari tomonidan yaratilgan dostonlardagi qiziqarli va ibratli voqealar bilan tanishgan baxshilar ular asosida o’zlarining nusxa (variant)larini yaratganlar. Natijada kitobiy dostonlar yozma va og’zaki ijodning o’zaro aloqalari natijasi sifatida vujudga kelgan. Og’zaki ijoddagi “Sayyod va Hamro”, “Oshiq G’arib va Shohsanam”, “Vomiq va Uzro” kabi dostonlar ana shu usuldagi asarlar namunasidir.
Tarixda bo’lib o’tgan muhim voqealar haqida hikoya qiluvchi dostonlar tarixiy dostonlar deb ataladi. Bunday asarlarda tarixiy voqealar tinglovchida shubha uyg’otmaydigan to’qimalar yordamida aks ettiriladi. Ammo ularda tarix qanday bo’lsa, shu tarzda, to’kis ravishda o’zgarishsiz bayon etilmaydi. O’tmishda shuhrat topgan “Oysuluv” ana shunday doston sanaladi.
Shunday qilib, dostonlar xalq og’zaki ijodidagi epik asrlar xazinasidagi o’ziga xos murakkab janrdir. Unda xalq tarixiy hayoti, rasm-rusumlari, odatlari, ozodlik uchun olib borgan mashaqqatli kurashlari o’zining badiiy ifodasini topgan. Dostonlarni kuylayotgan baxshilarda kuchli xotira, asarni ijro etayotgan paytda vujudga kelgan vaziyatga to’g’ri baho bera olish, oddiy voqealarni o’ta qiziq tarzda hikoya qila bilish mahorati mujassam bo’lmog’i lozim. Asrlar davomida bu janr namunalarining har bir hududda ijro etilishi mahalliy an’analarni, hatto, maktablarni yaratadi. O’zbek dostonlari son jihatidan shu qadar ko’p va badiiy qimmat jihatidan shunchalar yuqori-ki, ularni xalqimiz tomonidan dunyo madaniy, ma’naviy xazinasiga qo’shgan munosib hissasi sifatida baholasa arziydi