Xalq hunarmandchiligi va badiiy loyihalash
Yüklə 0,57 Mb.
|
“Tasdiqlayman” Oʻquv ishlari bo’yicha prorektor _____________ dots.D.U.Ro`ziyev “_____”_________________2021-yil “XALQ HUNARMANDCHILIGI VA BADIIY LOYIHALASH” fanidan O`quv-uslubiy majmua
Navoiy – 2021 Fanning ishchi o‘quv dаsturi Navoiy davlat pedagogika instituti Kengashining 2021-yil “___” ________dagi _____ - sonli bayoni bilan tasdiqlangan. “Xalq hunarmandchiligi va badiiy loyihalash” fanidan tuzilgan namunaviy o‘quv dasturi asosida ishlab chiqildi. Tuzuvchi: Usmonova Sohiba Toir qizi- “Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” kafedrasi o`qituvchisi Barakayeva Sarvinoz To`lqunovna- “Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” kafedrasi o`qituvchisi Taqrizchilar: Ochilov Sh.B.– NavDPI “Texnologik ta`lim” kafedrasi PhD, katta o`qituvchisi “Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” kafedrasi mudiri: 2021-yil “____”______________ ________________ f-m.f.n. A.A. Axmedov (imzo) “Fizika-matematika” fakultet kengashi raisi: 2021-yil “____”______________ ________________ prof. I.R. Kamalov (imzo) Oʻquv metodik boshqarma boshligʻi: 2021-yil “____”______________ ________________ N.A. Xolmirzayev (imzo) Fanning ishchi o‘quv dаsturi Navoiy davlat pedagogika instituti Kengashining 2021-yil “ ___” ________dagi _____ - sonli bayoni bilan tasdiqlangan. Professor-oʻqituvchilar: Barakayeva Sarvinoz Ish joyi: Navoiy davlat pedagogika instituti Bogʻlanish uchun telefon nomeri: (+99891) 991-27-27: (+99890)6464232 E-mail: sarvinoz00092@mail.com Prerekvizitlar: Mazkur fanni oʻzlashtirgunga qadar talabalar quyidagi fanlarni oʻzlashtirgan boʻlishlari shart: “Texnologik ta`limi praktikumi”, “Maxsulotlarlar tayyorlash texnologiyasi” Postrekvizitlar: Mazkur o‘quv dasturi Texnologik ta`lim yo‘nalishiga mo‘ljallangan bo‘lib, bo‘lajak mehnat ta’limi o‘qituvchilarni milliy xunarmandchiligimiz tarixi, uning yo‘nalishlari, rivojlanish bosqichlari, tarmoqlari bilan tanishtirish, shuningdek, o‘zbek milliy xalq xunarmandchiligining: yog‘och o‘ymakorligi, ganchkorlik, naqqoshlik, zardo‘zlik, kashtado‘zlik, gilam to‘qish, konstruksiyalash va loyihalash kabi sohalari sirlarini o‘rgatish, milliy qadriyatlarimizni ardoqlash, ular bilan faxrlanish, g‘ururlanish xislarini rivojlantirish, avloddan avlodga o‘tib kelayotgan xalq xunarmandchiligi ustalarining munosib davomchilari bo‘lish, yaratuvchanlikka, go‘zallikka intilish kabi tuyg‘ularni tarkib toptirishdan iboratdir.. Fanning maqsadi – bo‘lajak mehnat ta’limi o‘qituvchilarini o‘z kasbining ustasi qilib tarbiyalash, ularga boy milliy qadriyatimiz, urf-odatlarimiz, an’analarimiz va xunarmandchiligimiz tarmoqlarini: naqqoshlik, yog‘och o‘ymakorligi, ganchkorlik, zargarlik tarmoqlari, grafik savodxonligi, grafikaning amaliy qo‘llanilishini dizayn va badiiy loyihalash asoslarini qayta tiklash va rivojlantirish bosqichlari bilan tanishtirish. Fanning vazifalari – qo‘lda bajariladigan ishlar uchun ish o‘rinlarini tashkil qilish, qo‘l ishlarini bajara olish, kashta tikish usullarini, zardo‘zlik, quroqchilik texnikasini to‘g‘ri tanlay olish ko‘nikmalarini hosil qilishdir. - xalq xunarmandchiligi xaqida umumiy tushunchalar; milliy xunarmandchilik asoslari; turli millatlar xalq hunarmandchiligi turlari to‘g‘risida bilimga ega bo‘lishi kerak; Fanni oʻqish natijasida: metal va metalmas materiallarning turlari, tuzilishi va xossalari, metallar mustahkamligi va plastikligining fizik xossalari; qotishmalarning sovutilgandagi holati diagrammalar nazariyasi, qotishmalarni kristallash, temir uglerod qotishmalari, qotishmalarning qattiq xolatdagi struktura va faza о‘zgarishlari, gazlamlarning turlari, tuzilishi va xossalari tо‘g‘risida tasavvurga ega bо‘lishi kerak; Talaba “Xalq hunarmandchiligi va badiiy loyihalash” fanini oʻqigandan soʻng: o‘zbek milliy xalq hunarmandchiligi turlari, kashtachilik tarixi, foydalaniladigan materiallar, asbob uskunalar, kashta tikish texnologiyasi; zardo‘zlik tarixi, foydalaniladigan materiallar, asbob uskunalar, zardo‘zlik tikish usullari va texnologiyasi; do‘ppichilik tarixi va taraqqiyoti, o‘lchov olish va andoza tayyorlash, foydalaniladigan materiallar, asbob uskunalar, do‘ppi tikish usullari va chilangarlik texnologiyasi, pichoqchilik texnologiyasi, sandiqdo‘zlik texnologiyasi, naqqoshlik texnologiyasi, ganchkorlik texnologiyasi, zargarlik texnologiyasini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo‘llay olishi kerak; xalq hunarmandchiligi usulida buyum tayyorlash; xalq hunarmandchiligini zamonaviy dizayn talablari bilan uyg‘unlashtirish; xalq hunarmandchiligi uchun materiallar tanlash; tikuv buyumlarini zamonaviy dizayn asosida mustaqil tayyorlay olish; xalq hunarmandchiligi uchun kerakli asbob uskunalarlardan foydalanish, dizayn va badiiy loyihalashning turmushdagi va mehnat ta’limi o‘qituvchisining kasbiy faoliyatidagi ahamiyati, buyumlarni badiy loyihalash metodlari, belgi va ramzlar, sanoat grafikasi asoslari, hajmli maket tayyorlash asoslari bo‘yicha ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. MAVZU: XALQ HUNARMANDCHILIK SAN’ATI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT. Reja:
2.Xalq hunarmandchiligi san’ati sohasida Respublikamizdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar natijalari 3.Xududiy muammolar va ilm-fan, texnika va texnologiya yutuqlari 4.Xalqning turmush madaniyati va ma’naviyatini ko‘tarishda fanning tutgan o‘rni 5.Xalq hunarmandchilik turlari, uning tarixi, rivojlanish bosqichlari va hozirgi vaqtdagi imkoniyatlari Xalq hunarmandchiligining paydo bo’lishi va taraqqiyoti Mustaqil rivojlanish yo’liga tushib olgan O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va mafkuraviy xayotida tubdan o’zgarishlar yuz bermoqda. Jamiyat tuzilishlarida amalga oshirilayotgan isloxatlar, milliy qadriyat va urf-odatlarimizning qaytadan tiklanib, asl xolicha yoritilishiga tabiiy ehtiyoj tug’dirmoqda. Ma’naviyatimizning tarixiy rivojlanishi xolisona yoritilishi yosh avlodni o’qitish tizimiga, fanlarning rivojlanishiga va tarixan yondashish zaruratini keltirib chiqardi. Ko’hna tarix suronli yillar zarvaraqlarini taxlil qilish shuni ko’rsatadiki, O’rta Osiyo davlatlari jumladan, O’zbekiston xududidagi xalq juda qadimgi davrda, miloddan avvalgi ming yilliklarda paydo bo’lib, taraqqiyot bosqichlarining yoritilishi yetarlicha o’rganilmay, kelajak avlodga yetkazilmasdan keldi. Kishilik jamiyati paydo bo’lishi, to’g’rirog’i, tafakkurli odam (homo sapiens)ning utmishdoshi va ajdodlaridan ajralib chiqish bilan, unda mehnat qila olish uchun maqsadli harakatlar uyg’unligi paydo bo’la boshladi. Maqsadli mehnat harakatlari (ov qilish, boshpana, oziq-ovqatlar tayyorlash va boshq.) tafakkurli odamning odam sifatida shakllanib, rivojlanishiga olib keldi. Tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, tabiiy odamning eng oliy mavjudodi-tafakkurli odam, uning shakllanishi 40 ming yil ilgari boshlangan. Markaziy Osiyo territoriyasida neondertal odamni o’rganishga tabiiy sharoitning muvofiqligi-mu’tadil iqlimning mavjudligi, oqar suvlar, daraxt va boshqa ko’katlar mavjudligi, yashashga sharoitning qulayligi sabab bo’lgan. Mustye davriga oid, odamlar yashagan g’or Bulbulzorsoyda, Omoqutonning qo’yi tomonida Samarqand viloyatida (1947) topilgan. Bu davrda odamlar yashagan yana bir makon Takaliksoy g’ori dengiz satxidan 2000 m. balandlikda, Taxtakoracha dovonida joylashgan bo’lib, qoldiqlari karst tipida-marmarlashib qolgan oxaktosh shaklidadir. O’rta Osiyo territoriyasida ilk urug’chilik jamoasiga mansub yuqori paleolit makoni 1939 yilda topilgan bo’lib, ushbu makon Siyobcha soyining ung qirg’og’ida, Samarqandning markazida, madaniy qoldiqlar sarg’ish sog’ tuproqda saqlangan. Qo’yi poleolit – ilk tosh asriga oid topilmalar Selungur g’oridan (Farg’ona), Kulbuloqdan ham (Toshkent) uchraydi. Mustye davriga oid odamlar yashagan Teshiktosh (Surxandaryo), Obi-raxmat (Toshkent), Kalacha va Sux (Farg’ona), Uchtut (Buxoro), Buzsuv (Toshkent) kabi joylardan topilganligi o’sha davrda ibtidoiy odamlar makoni ko’pligidan dalolat beradi. So’nggi poleolit va mazolit davriga oid makonlar Samarqand, Uchtut (Buxoro), Oxangaron va Oqtosh (Toshkent), Machay (Surxandaryo), Obishir (Farg’ona) kabi joylarda izlari saqlanib qolgan. Bu davrlarda boshlangan rivojlanish neolit davriga kelib, Kalta minor madaniyati va jez shaklida taraqqiy etgan. Ibtidoiy odamlar tabiat kuchi, tirikchilik qiyinchiligi, kunlik moddiy ehtiyoji uchun turli moslamalar, tosh, nukleus, yog’och, chaqmoqtosh va dioritdan yasalgan mehnat qurollari yordamida kun kechirganlar, ov qilib, ov maxsulotlariga ishlov berib, uni iste’molga tayyorlaganlar. Ularning mehnat qurollari bo’lib, turli qirg’ich, keskich, sixcha, tosh pichoq, diskasimon sanchki, ushatkich, toshdan yasalgan bolta, yupqa tosh parrakcha, xolsedondan yasalgan yupka plastinka (xayvon terisini shilish uchun), tosh parrak(arra o’rnida) va shu kabilar xizmat qilgan. Boltalar chaqmoqtoshdan yasalib, turli kattalikda bo’lgan, turlicha maqsadlarda (daraxt shoxi va hayvon suyagini maydalash, toshni sindirish va yer kovlash uchun) ishlatilgan. Paleolit makonida topilgan to’rtlamchi bosqichga taalluqli pleysseton davri yovvoyi hayvoni bugu, eshak, mamont suyak, kuydirilgan turli shox va baliq suyak qoldiqlari neondertal odamining yashash tarzi ancha xilma-xil bo’lganligidan dalolat beradi. Neondertal odamining bevosita izdoshi bo’lgan, poleolit davri kromanyun odami faqat ibtidoiy moddiy ehtiyojni qondirish uchun emas, balki tabiat maxsulotlaridan ikkilamchi ehtiyoj uchun bezak va taqinchoqlar tayyorlaganlar. (M: kromanon odamining Samarqand makonidan beshta maxsus belgili hayvon qovurg’asi, hozirgi Daxbet ko’chasidan 6 m chuqurlikda maxsus teshikli dengiz chig’anog’i va sakkizta danakcha (maxsus teshikli), kattaligi bir xil bo’lgan ikkita oq qayroqtosh topilgan). Madaniy geologik qatlam mavjudligi pleysseton – 0 ga to’g’ri kelib, o’rtasi ishqalangan, chiziqli, yupqa yumaloq tosh topilishi usha davr odamining tafakkuri rivojlana boshlaganidan darak beradi. Paleolit davridan keyingi davrda, mezolit-o’rta tosh asri, neolit-yangi tosh asri, jez-bronza davrida ham tafakkurli odamning shakllanishi davom etdi. Bu davrda ibtidoiy odam O’rta Osiyoda Uzunkul, Toypokkul (Farg’ona), Jonboskal’a, Suvyorgan (Qoraqolpog’iston), Katta va Kichik tuzkonlar, Zamonbobo (Buxoro), Chust Amirobod (Xorazm), Sopollitepa (Surxandaryo), Sazogon va Tim (Samarqand) kabi ko’plab makonlarda yashab, o’ziga xos madaniy qoldiqlar qoldirgan. Ushbu makonlardan mikrolitik mazmundagi juda ko’plab mehnat qurollari: qirg’ich, bigiz, nukleus, kamon, uq va boshqalar topilgan. Bular usha davr odamining faoliyati ancha takomillashganligidan dalolat beradi. Miloddan avvalgi uchinchi ming yillikning oxiri, ikkinchi ming yillikning boshida ikki muhim soha: chorvachilik (hayvonlarni xonakilashtirish) va dehqonchilik vujudga kelib mehnat unumdorligini ancha oshirib, odamlarning yashash tarzini ancha o’zgartira boshladi. Ona (matriarxat) davridagi shakllangan kabilardan yirik pattiarxat oila va qabilalar yuzaga keldi. Bu davrga to’g’ri keladigan makonlardan (Novkatepa – Kattaqo’rg’on yaqinida, Muminobod-Zarafshon qirg’og’ida va boshq.) turli sopol buyum, pishirilib loydan yasalgan idish, yorguchok (don maxsulotlarini maydalash moslamasi) qoldiqlari va turli xil kiyim qoldiqlari (zigirdan to’qilgan, teridan tayyorlangan), zig’ir tolasiga o’tkazilgan munchoqlar tizimi, bilak uzuklar usha davrdagi odamning tafakkuri ancha rivojlanganligidan dalolat beradi. Ibtidoiy odamlarning yashagan makonidan topildiqlarni qiyosiy o’rganish O’rta Osiyoda yashagan odam bilan Hind okeani soxilidagi qabila bilan qandaydir o’zaro aloqada bo’lganligi, o’sha odam antropologik tipining hozirgi odamga o’xshab ketishi, ko’chmanchi qabila bilan qabila o’rtasida ham qandaydir aloqa bo’lganligidan dalolat beradi. Milodgacha bo’lgan birinchi ming yillikda dehqonchilik va chorvachilik rivojlanishi ko’pgina qabilalarning utroqlashishiga sabab bo’lib, tabiiy himoyalangan, tog’, suv va tik qirlar bilan himoyalangan joylarda turli qabilalar to’planishib (M: sak va massaget kabilalari), varlar shaklida yirikroq markazlar (M: shaharlar-Afrosiyob, Xorazm, Shosh, Chust va boshq.) yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Quldorlik tizimida qabilalar markazlashib, shaharlar vujudga keldi va turli davlatlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Ana shunday markazlar jumlasiga Kuxna Elaton (Farg’ona), Guzalikir va Chirikrabot (Xorazm), Afrosiyob (Samarqand), Kangxa (Qozog’iston) va boshqalarni keltirish mumkin. Turli xil davlatlar: Salavkiylar, Yunon-Baktr davlati, Yevtidemlar sulolasi, Toxarlar, Kangxa (Kanguy) davlati, Farg’ona (Parkana) davlati, Kushon podsholigi, Afrigiylar davlati va boshq. O’zaro urushlarda boshqalarni yengish orqali tez sur’atda rivojlantirishga sabab bo’ldi. Milodgacha bo’lgan birinchi ming yillikning o’rtalaridan Milod davrigacha bo’lgan taraqqiyot nishonasi sifatida keramika, kulolchilik ustaxonasi, charxi qoldiqlarining topilishi, buyumlarni ko’plab ishlab chiqarishga talab katta bo’lgan. Bu davrga oid topilmalar: muxr-gema, sopol plitalardan qilingan mexroblar, terakotadan yasalgan xaykalcha, turli shakldagi sopol idish, kuza, turtburchakli, teshikli sugd chaka va boshqalar bu davrdagi taraqqiyotning turli darajada rivojlanayotganligini bildiradi. Shahar va yirik manzillar qalin devor bilan o’ralib, xarbiy istexkomlar darajasida ta’mirlangan, sopol quvur bilan jihozlangan ochiq va yopiq sug’orish tizimi barpo qilingan, bularning barchasini malakali hunarmandlar bajarganlar. Hunarmandchilik xalq, elat va kabilaning yashashi, turmushi bilan uyg’unlashgan xolda rivojlanib, milodiy VI-XI asrlargacha yirik davlatlarning vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Juda ko’p yillik va kishilik xardiy yurishi, mudofaa va xujum qurollarining taraqqiyoti bilan yugrilib ketadi. Ana shunday urush va janjallar davrida madaniy taraqqiyot urush bo’lgan davlatlarda bir tomondan inqirozi yuz bersa, ikkinchi tomondan bir davlatdan ikkinchi davlatga (urush bo’lmagan bo’lsa ham) majburiy, ma’lum tarixiy davrda, mintaqadagi umumiy taraqqiyot in’ikosi yuzaga keladi. Markaziy Osiyo davlatlarida tarixiy va madaniy taraqqiyot evolyusion o’zgarishida XIII-XIX asrlardagi davr alohida o’zgarishlar yuz bergan davrdan hisoblanadi. Amir Temur ibn Taragay Baxodirning hokimiyat tepasiga kelishi, buyuk davlat tashkil etib, uni boshqarish (1360-1405) O’rta Osiyoda go’rkirab rivojlangan va Chingizxon istilosi tufayli uzilib qolgan Renessens-ilk uyg’onish davri (IX-XII asrlar) tiklanishi va rivojlanishiga – so’nggi Uyg’onish davri darajasiga chiqishiga olib keldi. So’nggi Uyg’onish davri madaniy va ma’naviy yutuqlarga erishishi Movarounnahrning buyuk davlat sifatida yuksalishi bilan uyg’unlashib ketadi. Soxibqiron Temur va temuriylar davlati deyarli bir yarim asr davomida O’rta Osiyo tarixija keng miqyosda, rang-barang, serqirra va serjilo madaniy-ma’rifiy yodgorliklar yaratishga, buyuk xalq hunarmandlarining yashashi va ishlashlari uchun sharoit va imkoniyat yarata olganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Bu davr xalq hunarmandchiligi asosiy ishlab chiqarish sifatida taraqqiy etib, axolini iqtisodiy, harbiy, dehqonchilik, chorvachilik uy-ruzg’or buyumlari bilan ta’minlash manbai hisoblanar edi. Amir Temur tuzgan buyuk davlat Movarounnaxrning poytaxti hisoblangan Samarqand shahri deyarli yangidan tiklandi, kengaytirildi, hunarmandchilik maxsulotlari ishlab chiqarish markaziga aylantirildi. Shaharning o’zida va atroflarida Bog’i Dilkusho, Bog’i Jaxonnoma, Bog’i Zog’on, Bog’i Maydon, Bog’i Chinor, Bog’i Bexisht, Bog’i Baland, Bog’i Davlatobod, Bog’i Nav, Bog’i Shamol kabi 10 dan ziyod istiroxat bog’lari bunyod qilindi. Bosib olingan davlatlardan yuz minglab hunarmand va iqtidor egalari Movarounnahrga, jumladan, Samarqandga keltirilib, yashash va ishlashlariga sharoit yaratildi. Shahardagi maxsus saroyda (Zarbxonada) tanga-pullar zarb qilingan. Xujum va mudofaa qurollari: qilich, qalqon, xanjar, pichoq, o’q-yoy, sadok, nayza, sovut, dubulga va boshqalar Soxibqironning bevosita kuzatuvida ko’plab ishlab chiqarilgan. Xalq ustalari orasida faqat asrlargina emas, erkin, ozod hunarmandlar ham bo’lib, ularning kasbiy mahoratlariga qarab, Soxibqiron marxamatiga sazovor bo’lganlar. Bu haqda Amir Temur «Tuzuklari»da («Tuzuki Temur») shunday yozilgan: ... Agar kasbi-hunar, ma’rifat axllaridan bo’lsa, bundaylarga saltanat korxonalaridan yumush berilsin. Bulardan boshqa bilagida kuchi bor faqir-miskinlar o’z ahvoli, kasb-koriga qarab ish tutsinlar... Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishga qurbi yetmay qolgan bo’lsa, unga ekin-tekin uchun zarur urug’ va asbob tayyorlab berilsin. Agar fuqarodan birining imorati, uyi buzilib, tuzatishga qurbi yetmasa, unga yordam berilsin» (Temur tuzuklari, -T.: 1991, 66-67 betlar). Amir Temur davrida Buyuk Ipak savdo yo’li rivojlanishi va u Movarounnaxrning ko’pgina yirik shaharlaridan o’tishi yirik hunarmandchilik markazi barpo bo’lishiga olib keldi. Samarqand, Kesh (Shaxrisabz), Nasaf (Qarshi), Buxoro, Urganch, Xiva, Shosh (Toshkent), Yassi (Turkiston), Utror, Xirot, Termiz kabi ko’plab shaharlarda hunarmandchilikning 200 ga yaqin turi ishlab chiqarish tarmoqlari darajasida gurkirab rivojlandi. Turli xil gazlamalar: olacha, parcha, doka, satin, surp, burmet, valak, duxoba, buz, chit, shoyi kabilar ishlab chiqilgan, jimjimador gullar bosilgan. Qimmatbaho gazlamalardan katan, zarbof, kimxob, barbos, futa, banoras, shoyi, atlas, xaro, misri, beqasam, sendal, tafta va tarsenalar ko’plab ishlab chiqilgan hamda turli mamlakatlarga jo’natilgan. Ushbu gazlamalarning arzonidan oddiy xalq, qimmatbahosidan esa davlatmand kishilar, saroy ahli, bek, amir, din peshvosi turli-tuman libos, kuylak, chopon, tun, salla, futa, belbog’ va shu kabilarni tayyorlab foydalanishgan. Maxsus to’qilgan gilam, namat, zilucha, diba (diboj), maxmal (baxmal), shishak kabilar juda xilma-xil bo’lgan. Ishlab chiqilgan maxsulotlar ichida Samarqand qog’ozi alohida o’rin egallagan va uni ishlab chiqarish nazorati saroy tasarrufida bo’lgan. Ushbu qog’oz bilan Movarounnahrgina emas, balki boshqa davlatlar ham ta’minlangan. Metall, qotishma va rangli metallardan turli buyumlar tayyorlash yo’lga qo’yilgan, saltanatda metallurgiyaning haqiqiy asoslari yaratilgan edi, desak mubolag’a bo’lmaydi. Metall quyish va undan hunarmandchilikning boshqa sohalari (dehqonchilik, kulolchilik, pichoqchilik, binokorlik va boshq.) uchun turli asbob-uskunalar yasash juda taraqqiy etgan. Temirchilar (chilangaron, oxangaron) ketmon, belkurak, tesha, eshik zanjiri, halqqa, mix, xatto eshiklarning o’zini (M: Samarqanddagi Oxanin darvozasi, Bibixonim madrasasi eshigi 7 xil metalldan tayyorlangan) yasaganlar. Metall buyum yasovchi hunarmandlar alohida rastalarda faoliyat ko’rsatganlar, mixchilar (mixchegaron), taqachilar (na’lbandon), sim cho’zuvchilar (simkashon), pichoqchilar (kardagaron), qo’ng’iroq kuyuvchilar (rextagarron) va boshqalar. Buxoroda esa, hunarmandchilikning ixtisoslashishi yirik kompullarda – Toki Zargaron, Toki Sarrafon, Toki Kitobfurushon, Toki Tepakfurushon birlashtirilib, ular yanada yirikroq zuzar va sexlarga birlashtirilgan. Metalldan yasaladigan oddiy buyum, kuza, idish-tovoq, lagan, patnis, jom va qandillar alohida e’tibor bilan uymakorlik naqshlari solingan, tilla suvi yuritilgan holda, xal berilib tayyorlangan. Harbiy anjomlarga esa, oltn, jumush yuritilib, turli qimmatbaho tosh, zumrad, nuqra va durlar bilan bezatilgan. Saltanatda ot-egar anjomlari yuksak mahorat bilan, pishiq va chiroyli qilib yasatilgan, kimxob bilan yopgan, yuganlarga oltin, kumush bilan ishlov berganlar. Yuksak mahoratli xalq ustalari-zargarlar tayyorlagan turli-tuman bezak buyumlari bilakuzuk, uzuk, zirak, tillaqosh, kamar va bulokilar alohida qadrlangan. Maxsus davlat va saltanat belgilari – muxr va paysalar tayyorlovchi ustalar (muxrkandlar) saroy tasarrufida bo’lib, ular, nefrit, xrizolit, serdolik va agatdan tayyorlangan. Lashkarning asosiy qismiga maxsus sovutlar, dubulga, sipar, qalqonlar juda chiroyli, bo’lgan asosiysi mustahkam va pishiq qilib yasalgan. Lashkarga ommaviy xujum va mudofaa maxsus moslamalari, oziq-ovqatlar saqlanadigan buyum, oziqga ishlov berish anjomi, chodir, tug, bayroq, belgi, jangovar va fuqaro aravasi, neft qaynatadigan, quyadigan maxsus moslama, narvon va boshqalarni hunarmandlar yuksak mahorat bilan yasaganlar Turli xil tantana, bazm, harbiy yurish, ziyofatlar, mashvaratlarda kiyiladigan kiyimlar zardo’zlik, kashtachilik ustalarining mohir san’ati bilan tayyorlangan. Kashtachilik va zarduzlik ixtisoslashgan holda rivojlanib, baxya, basma, durya, iroqi, yo’rma, yrmaduzi, piltaduzi, xamduzi va xarakduzi kabi yunalishlari taraqqiy etdi, turli-tuman buyumlar tayyorlangan. Belbog’lar (mashxadi), chorsi, kiyikcha, bugjoma, bushcha, dauri, duppi, yeng, jiyak, joynamoz, joma, zardevor, zinpush, kulox, kalta, pushak, lula, maxsi, mukova, nimcha, oynaxalta, palak, paranji, peshkurta, ruyijo, rupokcha, sandalipush, tun, suzana, takiyapush, tarokxalta, shona-xalta, chimildiq-gushanga, joyshab, sholivor, etik, yuzgir, chakmon, chopon, kin, sadok, namoyon va b. ana shu ajoyib san’at namunalaridir. Ushbu davrda yog’och o’ymakorligi, yog’och ustaligi-duradgorlik, yog’och buyumlar tayyorlash ayniqsa rivojlandi. Yog’ochga ishlov beruvchi hunarmandlar tukish va yigirish dastgohi, kulolchilik moslamasi, arava, egar, sandiq, qush qafas, beshik, sumak, taroq, hissa, qoshiq, turli xil metall buyumlarga dasta, uymakor eshik, xontaxta, panjara, kursi, kitob kuyib o’qish uchun – lavx, tariximy obida, bino uymakor ustuni, qalam, imoratning toki ravoki, tokcha va shu kabilarni yuksak did bilan yasaganlar. Teri oshlash va teriga ishlov berish kasblari juda keng taraqqiy etgan: oyoq kiyimlar tayyorlovchilar, maxsi tayyorlovchi (maxsiduzon), kalish (kafshduzon), etikduz (muzaduzon), ot-anjomi tayyorlovchi (sarrofon), yugan tayyorlaydigan usta (lojonduzon), pustin tikadigan usta-pustindoz va boshqalar alohida hurmatga sazovor bo’lganlar. Qimmatbaho turli xil muynalardan bosh kiyim, telpak, tumoq, charm kamzul, fartuklar tayyorlash juda keng tarqalgan. Saltanatda shisha ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan va nodir san’at hisoblangan, turli kitobga muqova, jild qoplash-muqovachilik rivojlangan, qamishlardan turli palos, buyra to’qish – buyrachilik keng taraqqiy etgan, turli xil chiviqdan har xil o’lchamdagi savat, meva soladigan va tashiydigan moslama, chulpi kabilar to’qish keng avj olgan. Amir Temur davrida va Temuriylar hukmronligi yillarida yirik shaharlar dunyoga kelganligi, juda keng ko’lamda qurilish ishlari olib borilganligi sababli, me’morchilik, binokorlik kasblari go’rkirab rivojlandi. Naqqoshlik, ganchkorlik, tosh, suyak, yog’och uymakorligi, suvoqchilik, mujaz rang tasvir, duradgorlik, muxandislik, g’isht teruvchilik, bo’yoqchilik kabi kasb-hunar egalari ulug’lanadi va ular mehnati bilan bebaho tarixiy obidalar yuzaga keldi. Samarqanddagi Bibixonim madrasasi, Jome masjidi, Ko’ksaroy, Ruxobod, Ishratxona maqbarasi, Registon va Shroxizinda ansambllari, Hukmdor bog’i hunarmand raboti, Samarqandning olti darvozasi, Keshdagi Oqsaroy, Shoshdagi Zangiota va Anbarbibi, Kukaldosh madrasasi, Turkistondagi (Yassidagi) Axmad Yassaviy maqbarasi, juda ko’p sardobalar, Buxoro, Xiva, Urganch, Chust va boshqa shaharlardagi o’sha davrda yaratilgan obidalar hozirgi davrda ham tengi yo’q, nodir san’at asarlari sifatida ardoqlanadi. Sohibqiron davrida oshpazlik alohida hunar, san’at sifatida ulug’langan. Xarbiy yurish, tantana, tuy-tamosha va oddiy yashash sharoitlarida oshpaz taomlarini dimlash, qaynatish, qovurish, bug’latish, kok qilish va boshqa usullar juda ozoda, turli-tuman miqdordagi va xildagi milliy taomlarni pishirganlar. Soxibqiron Amir Temur davrida kulolchilik ham juda keng taraqqiy etdi. Kulollar loydan turli tabaqa kishilari uchun kuza, lagan, kosa, piyola, xum, yog’chiroq va boshqa buyumlarni ko’plab yasaganlar. Samarqand shahrining yopiq sug’orish sistemasi jihoz va quvurlari ham sopoldan qilingan. Hozirgi davrda ham kulolchilik buyumlari xalq orasida alohida hurmat-ehtirom bilan qaraladi. Usha davrda asos solingan va rivojlangan hunarmandchilik ushbu sohaning sulolalari hozirda ham avlodlar tomonidan e’zozlanib kelinmoqda. M.: Urgutdagi Abdullo kulol buyuk sulolasi imkoniyatlar tug’ilib, yanada chuqurroq o’rganilsa, tadqiq qilinsa, Soxibqiron zamonasiga borib taqalsa, ajab emas. Amir Temurning o’zi ham xat-savodli kishi bo’lib, o’z davrining tibbiyot, riyoziyot, falakiyot, me’morchilik, tarix va falsafa hamda harbiy sarkardalik ilmlaridan habardor bo’lgan, diniy va dunyoviy ilmlardan o’z xukmdorlik faoliyati, davlatni boshqarish, harbiy yurish, ichki va tashqi siyosatni yurgizishda moxirlik bilan foydalana olgan, turli davlatlar boshliqlari, amir va shoxlar bilan diplomatik aloqalarni amalda rivojlantirgan nodir iqtidor egasi bo’lgan. Uning davlatni tuzish va boshqarishga bag’ishlangan «Tuzuki Temur» (Temur tuzuklari) asari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Temur va temuriylar davriga kelib, IX-XII asrlarda gurkirab rivojlangan, ammo keyinchalik deyarli inqirozga uchragan, ma’naviy taraqqiyot qayta tiklandi, ravnaq topdi. Sohibqiron Temur va temuriylar davrida ma’naviy-madaniy yuksalish juda ko’p omillar natijasida, ya’ni, siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va g’oyaviy jarayonlar uyg’unlashib, madaniy yuksalishga, ruhiy taraqqiyotning yuqori pog’onasiga ko’tarilishiga olib keldi. Xoja Muxammad Baxovuddin Naqshbandiy tasavvuf ilmida «Naqshbandiya» tariqatining, ya’ni, bosh g’oyasi «Dil-ba yoru-u, dast-ba kor» (Doimo ko’ngling Alloxda, qo’ling ishda bo’lsin) bo’lgan tariqatning asoschisidir. Shoxrux Mirzo ibn Amir Temur Qurogoniy Soxibqironning farzandlari bo’lib, o’zi hukmronlik qilgan davrda Xuroson va Movarounnaxrda ma’naviy taraqqiyot, binokorlik, me’morchilik va san’atning rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. Mirzo Ulug’bek ibn Muxammad Tarag’ay Soxibqironning nevarasi bo’lib, otasi Shoxrux Mirzo va bobosining bunyodkorlik ishlarini bevosita davom ettirdi va ilmiy nujum, riyoziyot, falakiyot, tarix, astronomiya, falsafa, mantiq fanlarning rivojlanishiga ulkan amaliy hissa qo’shgan buyuk alloma va davlat arbobidir. Uning davrida Samarqandda rasadxona qurildi, Samarqand, Buxoro va Gijduvonda madrasalar bayon etildi, madrasalarga o’sha davrning yirik alloma va fuzalolari taklif etildi hamda, ularning ilm-fan bilan shug’ullanishlariga sharoit yaratib berildi. U «Ziji Ulugbek – Ziji jadidi Kurogoniy», «Risolai Ulug’bek», «Tarixiy arba ulus», «Turt ulus ta’rifi» kabi yirik asarlari ko’plab yirik ilmiy risolalar muallifi hamdir. XIV-XVI asrlarda go’rkirab rivojlangan xalq hunarmandchiligi va ma’naviyatimiz durdonalari ko’p asrlar mobaynida milliy boyligimiz jahon xalqlari oldida yanada mu’tabar, yanada buyuk xalq sifatida ulug’lanishga salmoqli hissa qo’shib kelmoqda. Buyuk tarix jonli sahifalarida o’z aksini topgan, ma’naviyatimizning bebaho asari bo’lib qolgan xalq hunarmand va allomalarimiz yaratgan ijodiy namunalar bitmas-tugalmas xazinadir. Moxir hunarmand, donishmand va allomalarimiz yaratgan o’lmas meroslarini yanada chuqurroq va kengroq o’rganish hamda ularni hozirgi zamon sharoitida yosh avlodga o’rgatib borish, uzluksiz ta’lim tizimi barcha soha va ilmiy tadqiqotlarda amaliyotga qo’llash har bir ziyolilining muqaddas burchidir. Sohibqiron Amir Temur va temuriylar hukmronlik qilgan XIV-XVI asrlarni alohida davr sifatida o’rganishimizga sabab, Movarounnahr va Xuroson tarixida ilm-fan, xalq hunarmandchiligi, ma’naviyat va madaniyat taraqqiyoti mungullar istilosi tufayli (XII-XIII asrlar) rivojlanishdan deyarli sunish darajasi Renessens – so’nggi uyg’onish davri darajasiga olib chiqildi. Ana shu rivojlanish davri ma’naviyat taraqqiyotida alohida bosqich bo’lganligi sababli, alohida davr sifatida tadqiq qilinishi, har tomonlama o’rganilishi bebaho meros va qadriyatlarimizni o’zimiz o’rganib, zamondoshlarimizga, butun dunyo va kelajak avlodga yetkazishning barcha imkoniyatlari qidirilishi lozim. Xalq hunarmandchiligini o’rganish va o’rgatishning hozirgi davrdagi ahvoli Ta’lim tizimida umumta’lim maktablari va ularda o’rgatiladigan turli yo’nalishdagi fanlar yosh avlodning shakllanishida muhim o’rin egallaydi. Hozirgi davrda «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun asosida umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qish muddati 9 yil qilib belgilandi va bolalarning yosh, individual psixofiziologik, aqliy rivojlanishiga ko’ra 6-7 yoshdan qabul qilinib, bilimlarni o’zlashtirishga asosan 1-9 sinflar, ba’zi hollarda eksternet tipidagi ta’limga ham ruxsat etiladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida yoshlarning mehnat ta’limi tarbiyasi, tayyorgarligi asosan, shu nomdagi o’quv fani negizida olib boriladi. Mehnat ta’limining ta’lim muassasalari o’quv rejalariga fan sifatida, o’quv predmeti sifatida kiritilganligiga 100 yildan oshganligiga qaramay (1883 y. fan olimi E.Signuyes) hanuzgacha, butun, yaxlit tizim sifatida to’liq shakllanib, tashkil etilish maqsadlarini va vazifalarini to’liq safarbar eta olgani yo’q. To’g’ri, yoshlarning mehnat va kasbiy tayyorgarligi, tarbiyasi, ta’limi bo’yicha juda yirik, salmoqli tadqiqot ishlari, kuzatishlari olib borilgan. Chet el va Respublikamiz olimlari bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlari olib borishlarida, turli xil materiallar, qo’llanmalar, monografiyalar, dasturlar tayyorlashlarida chop etishlarida yirik natijalarga erishdilar. Respublikamizda yoshlarning mehnat va kasbiy tayyorgarligining turli sohalari, muammolarni tadqiq etish bilan pedagog olimlardan U.N.Nishonaliyev, N.Sh.Shodiyev, T.T.Magzumov, E.T.Choriyev, A.I.Vorobyev, N.S.Sayidaxmedov, Ya.Xaydarov, A.R.Xodjaboyev, R.X.Jo’rayev, O.Xayitov, R.Mavlonova, K.Davlatov, J.Ramizov, K.Mirsaidov, A.Ismoilov kabilar ko’pgina ishlarni olib bordilar, o’z tadqiqotlari natijalarini monografiyalar, qo’llanmalar va tavsiyanomalar ko’rinishlarida chop etdilar. Mehnat tarbiyasi, qishloq maktablarida o’quvchilarning mehnatsevarlik xislatlarining shakllanishi masalalarini E.T.Choriyev o’zining «O’zbekiston qishloq maktablarida o’quvchilarning mehnat tarbiyasi» deb nomlangan o’quv qo’llanmasida o’quvchilar mehnatini tashkil etish, qishloq maktabida mehnat tarbiyasining mazmun, shakl, uslublarini yoritib o’tdi. Ushbu qo’llanmada olim respublikamiz xalq xo’jaligining asosiy sohalaridan hisoblangan qishloq xo’jaligida mehnat qilayotgan o’quvchilarning yosh xususiyatlarini, mahalliy sharoitlarda mehnat tarbiyasi shakllari va mazmuni, ushbu tarbiyaning o’ziga xos yo’nalishlari, shakl va vositalarini yetarlicha tahlil etadi. Mehnat tarbiyasining shaxs fazilatlarining shakllanishidagi yetakchi o’rnini belgilab berishga muvaffaqiyatli harakat qiladi. Yirik pedagog olim U.N.Nishonaliyevning asosiy olmiy ishlari, tadqiqotlarining natijalari oliy ta’lim pedagogikasini, didaktikasini rivojlantirishga qaratilgan. U o’zining «Mehnat ta’limi o’qituvchisi shaxsiyati shakllanishi: istiqbol va muammolari» nomli monografiyasida mehnat va kasb ta’limi o’qituvchisini oliy pedagogik ta’lim tizimida tayyorlash muammolarini tahlil etadi. Mehnat ta’limi o’qituvchisining ushbu sohani tashkil etishda, yetakchilik qilishida uning shaxsiy, kasbiy fazilatlarining shakllanganligi ham muhim o’rin tutadi. Ushbu ta’lim sohasining o’ziga xos murakkabligi, ko’p qirraligiga, amaliyligi, ishlab chiqarishligi va boshqalar shu soha o’qituvchisining kasbiy va shaxsiy fazilatlarining shakllanishi ko’lami sohalarida ko’rinadi. Demak, ushbu fikr-mulohazalardan ko’rinib turibdiki, mehnat ta’limi sohasi, jumladan uni o’qitadigan o’qituvchi kasbiy faoliyati, bilim ko’nikma va malakalari juda xilma-xildir. Mehnat ta’limining ko’p tarmoqlari, sohalarini juda rang-barang bo’lishi ushbu fan to’g’risida yaxlit, mukamallashgan tushunchalarning bir butun tizim sifatida uyg’unlashmaslikka olib keldi. Chunki, mehnat ta’limining, ya’ni bevosita o’quvchilarning qaysi sinflarda qanday bilimlarni o’zlashtirishlari, qanday ko’nikmalarni shakllantirishlari va rivojlantirishlarini bir tizimga solish uchun maxsus tadqiqotlar obyekti qilib tanlanib, yirik ko’lamda ishlar olib borilishi lozim. MAVZU: O‘ZBEK MILLIY XALQ XUNARMANDCHILIGI TURLARI Mavzu rejasi: Xalqning turmush madaniyati va ma’naviyatini ko‘tarishda fanning tutgan o‘rni. Xalq xunarmandchilik turlari, uning tarixi, rivojlanish bosqichlari va hozirgi vaqtdagi imkoniyatlari O’zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida shakllanishida jamiyatimiz rivojlanishining barcha ma’naviy va moddiy ishlab chiqish sohalarida tubdan o’zgarishlarni keltirib chiqardi. Ijtimoiy va iqtisodiy xayotimizda ro’y berayotgan o’zgarishlar jamiyat kelajagi taraqqiyoti poydevori bo’lgan yoshlarning ta’lim-tarbiyasi uzluksiz tizimini ham butkul islox qilish, yangicha mazmun va shakl barpo etish tabiiy zaruriyatini paydo qilmoqda. Yoshlarni hayotiga, mazmunli mehnatga va aniq tanlangan kasblarga tayyorlash vazifasini uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi, aniqrog’i, uzluksiz mehnat va kasb ta’limi tizimi bajaradi. Uzluksiz mehnat va kasb ta’limi tizimida ajdodlarimiz hayotiy tajribalaridan foydalanish, urf-odatlar, milliy aqidalar, moddiy va ma’naviy meroslarini o’rganish va bu muhim sohani butunlay tubdan qayta qurishni, o’zligini namoyon etishni taqozo etadi. Bu tizimda avlodlarimiz xalq hunarmandchiligi meroslarini o’rganish, amalda qo’llash va o’rgatish, mehnat va kasb ta’limi sohasi tarixiy, etnik, milliy, mahalliy, dimografik, xududiy jihatlardan o’zligini kashf etilishi, islox qilishning asosiy negizi hisoblanadi. «Xalq hunarmandchiligi – har bir moddiy mehnat qurollari yordamida xom ashyodan turli maxsulotlar ishlab chiqarish, shunday maxsulotlar tayyorlaydigan kasblarning umumiy nomi» (Uz SE. 14-tom. 470-b.). Xalq hunarmandchiligi kishilik jamiyatining paydo bo’lishi va taraqqiyoti bilan vujudga kelib, dehqonchilik va chorvachilikdan ajralib chiqadi. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlari, mehnat vazifalari taqsimoti, tayyorlanadigan buyumlar xususiyatiga ko’ra hunarmandchilikning 3 yo’nalishi keng taraqqiy etdi. 1. Uy hunarmandchiligi; 2. Buyurtma bilan maxsus tayyorlaydigan hunarmandchilik; 3. Bozor uchun maxsulot tayyorlaydigan hunarmandchilik. Umuman olganda hunarmandchilik yuqoridagi 3 yo’nalishda, turli sur’atda va kulamda taraqqiy etgan 200 dan ziyod yirik sohalari, turli mavjud bo’lgan, ammo, tarixiy taraqqiyot jarayonida, ehtiyoj, sharoit va imkoniyatga qarab, hozirda 150 dan ziyod tarmog’i sohasi mavjudligi ma’lumdir. O’sib kelayotgan yosh avlod mehnat va kasb ta’limi tizimida xalq hunarmandchiligini o’rganish uchun ushbu sohaning barcha sohalarini chuqur isloh etishi zarurdir. Hozirgi davrda xalq hunarmandchiligini o’rganishga va o’rgatishga davlat va xukumatimiz rahbariyati ham jiddiy e’tibor bermoqdalar. Birinchi Prezidentimizning 1997-yil 31-martdagi «Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atini yanada rivojlantirish davlat yo’li bilan qo’llab quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi farmonida, jumladan, shunday deyiladi: «...yoshlar xalq san’ati ustalarining ko’nikmalariga o’qitib o’rgatish uchun zaru shart-sharoitlarni vujudga keltirishda amaliy yordam ko’rsatish Qoraqalpog’iston Respublika Vazirlar Kengashi viloyat, shahar, tuman xokimliklarining, respublika vazirliklari va idoralarining eng muhim vazifasi deb hisoblansin». Iqtisodiy va ijtimoiy uzgarishlar go’rkirab davom etib turgan hozirgi davrda mehnat va kasb ta’limi tizimida xalq hunarmandchiligini mustaqil soha sifatida o’z urnini belgilab berish, nazariy va amaliy imkoniyatlarini taqdim etish, ushbu tizimning uzligini namoyon qilishdan tashqari buyuk o’tmishga, buyuk tarixga va buyuk tajribaga ega bo’lgan, ammo, hozirgi davrda mukammal tizim asosida, muayyan tartib bilan o’rganilmayotgan va o’rgatilmayotgan xalq hunarmandchiligi taraqqiyotiga, uning jahon madaniyatida yorqin yulduz bo’lib porlashiga imkon yaratadi. Xalqimizning uzoq o’tmish tarixi, kelib chiqishi moddiy ne’matlar yaratish asosi bo’lgan xalq hunarmandchiligi taraqqiyot rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan. Dastlab oddiy, kundalik ehtiyojlar uchun sodda ov qurollari, nayza, bolta va boshqa moslamalarni toshdan yunib yasagan ibtidoiy odamlar, davrlar o’tishi bilan mehnat qurollarini ishlov berishga qulaylashtirib, mustahkamligini oshirib borganlar. Insoniyat taraqqiyot natijasida oddiy kundalik turmush qurol va moslamalari moddiylikdan ma’naviy boylikka, bebaho san’at asarlarigacha yetkazib yasash taraqqiy etgan. Va bu uzoq davom etgan taraqqiyot arxeologik qazishmalar yordamida topilgan buyumlar sifatida, yozma va og’zaki manbalarda ta’riflanib, bizning davrimizgacha yetib kelgan. Xalqning ijodkor va mohir, iqtidorli vakillari tomonidan yaratilgan moddiy meroslar ma’naviyatimiz durdonalariga aylanib bordi. Sharq mamlakatlari kuxna tarix silsilalarida bo’lgan ma’naviy, ilmiy taraqqiyotni butun dunyoga taratdi. Sharq mamlakatlarida butun dunyo allomalari tan olgan mutafakkirlar, san’at ustalari, allomalar, donishmandlar saloxiyatlari asosida yaratilgan asarlari asosida, bu ulkaning, bu yurtning, bu xalqning shuxrati butun olamga yoyildi. Madaniyat va ma’naviyatimizning taraqqiysi VIII asrlarga kelib va X asrlarda dunyo madaniyatida yangi davr – ilk uyg’onish davrini, o’ziga xos Repessensni asos solinishiga poydevor bo’lib xizmat qildi. Ko’p asrlar davrida taraqqiy etib, yuzaga kelgan va 200 dan ziyod tarmoqqa ega xalq hunarmandchiligi texnika, texnologiya sivilizasiyasi davrigacha (XVIII-XIX asrgacha) asosiy ishlab chiqish sohasi bo’lib keldi. Texnika, texnologiyaning tez sur’atlar bilan taraqqiy etishi ba’zi sohalar yuqolib, ba’zilari yalpi sanoat miqyosidagi ishlab chiqarishiga singib ketdi. Masalan, sovutchilik, nayzalar ishlab chiqarish yuqoladi va xususiy qog’oz ishlab chiqarish, tufangdozlik (tuplar qo’yish), muxrkandlik, sim chuzuvchilik, mixchilik kabi hunarmandchilik turlari sanoat ishlab chiqarish tarmog’iga aylantirildi. Ammo, 150 dan ziyod yo’nalishda hunarmandchilik sohalari xalqning o’lmas ijodiy, ma’naviy-moddiy boylik, san’at asari, bebaho meros yaratish sohalari darajasida rivojlantirilib, buyuk hunarmand sulolarining xayot ko’rinishi tarzida davom ettirilib kelmoqda. Hunarmandlarning buyuk sulolalarida avloddan-avlodga ma’lum bir yoki bir necha turturdosh, yaqin hunarlarni o’rgatib borish, ota-bobolar kasbini davom ettirish, bolalarga hunarlarni o’rgatish, inson sifatida shakllantirish urf-odat bo’lib kelgan. Masalan, Urgutdagi kulollar sulolasi tarixi 500-600 yilga borib taqaladi, hozir ham bu kasbni ulug’lab kelmoqldalar, Urganji (Buxoro) dagi buyraboflar sulolasi ham hozirgi avlod vakillari shu yo’nalishdagi hnarmandchilik kasblarini egallamoqdalar hamda davom ettirmoqdalar. Hozirgi davrda butun dunyoga mashhur xalq ustalari avlodlari yaratgan hunarmandchilik buyumlari o’z soxalari bo’yicha o’tkazilgan va o’tkazilayotgan xalqaro va respublikamiz ko’rgazmalarida doimiy g’oliblar sifatida ulug’lanmoqda. Ammo, buyuk ustalarimizning tarixi, tajribasi, faoliyat mazmuni, usuli, ijodiy yo’li, mahorat sirlari ta’lim tizimida mukammallashgan holda o’rganilmasdan va o’rgatilmasdan kelinmoqda. Bu sohadagi ta’limiy-tarbiyaviy ishlar faqat turli to’garak va ustaning o’ziga shogird tushib o’rganish kabilar bilan cheklanibgina qolmoqda. Kuzatishlarga qaraganda, pedagogik tajribalar va ilmiy tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, ta’lim tizimida juda yirik tarbiyaviy, ta’limiy va vaqt zahiralariga ega bo’lgan mehnat va kasb ta’limi sohasi xalq hunarmandchiligini bevosita tizim holida o’rganish va o’rgatishga har tomonlama mos keladigan soha hisoblanadi. Yoshlarning mehnat va kasb ta’limini o’rganish sifati butun ta’lim tizimining yo’lga qo’yilishini aniqlash ko’rsatkichlaridan hisoblanadi. Xalq hunarmandchiligi an’ana tarzida tasviriy va amaliy san’at san’atining ajralmas qismi hisoblanib kelinmoqda. O’z navbatida xalq amaliy san’ati xalq hunarmandchiligi sohalari bilan juda ko’p uyg’unlashgan hamda qo’shilib ketadigan tomonlari juda ko’pdir. Ayniqsa, ta’lim tizimida o’quvchilarga badiiy ta’lim va tarbiya berishda bu amaliy fan sohalarining o’zaro aloqadorligi, bir-birini mustahkamlashi muhim omillaridan hisoblanadi. Amaliy san’atning turli sohasi, tarixi va tugarak tashg’ulotlarida ta’lim-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish ganchkorlik, naqqoshlik, pichoqchilik, yog’och uymakorlik, kulolchilik, savatchilik, gilamchilik kabi ko’plab sohalari to’g’risida S.S.Bulatov o’zining «O’zbek xalq amaliy bezak san’ati» (1991), «Ganchkorlik» (1990), kabi asarlarida chuqur tahlil qilgan. K.Qosimov esa naqqoshlik san’atining tarixi, taraqqiyot yuli, shu soha ustalari mahorat maktabi to’g’risida ish olib bordi. MAVZU: BOSHQA MAMLAKATLAR HUNARMANDCHILIKLARI TURLARI Rossiyalik xalq hunarmandchilik hunarmandchilik hunarmandchilik. Rossiya xalq hunarmandchilik va hunarmandchilik Rossiya xalq hunarmandchilik hunarmandchilik - bu maxsus ijod, Rossiyaning o'rnatilgan shahar va qishloqlari, eng tez-tez odamlar hayoti yoki folklor sahnalari mavzusi bo'yicha haykalchalar yoki rasmlar. Bu Rossiya xalqining milliy merosi.Rossiya o'yinchoqlari, ayniqsa shimolda va Rossiya markazida sehrli va marosim maqsadlarida ishlatiladigan odamlar yoki ajoyib sahnalar shaklida. Ba'zi hunarmandlar allaqachon 700 yil davomida mavjud bo'lgan, masalan, keyingi rasmlar bilan loydan qilingan "Filio'n" hushtak chalish o'yinlari. XV-XVI asrlardan taniqli gillik dymkovskaya o'yinchoqlaridan kelib chiqadi va XVII asrda "Bogorodsk" o'yinchoqlari deb nomlanuvchi "Bogorodskiy qishlog'i" Bogorodskiy qishlog'idan ko'rindi. Uy an'anaviy idishlari an'anaviy ravishda bo'yash mumkin edi, chunki oddiy xarid qilish buyumlari taniqli milliy raqamga ega - rasm chizish. Palaexskaya rasm chizish usullaridan , ularning mototlari boshqacha - haqiqiy hayotdan yoki ertakdan yoki ertakdan rasmlar uchun Bibliyadagi uchastkalar va azizlardan. XVIII asrda uslub rivojlandi. Bu juda yaxshi qutilarga o'xshaydi. Jostovskiy bo'yash Jostovo qishlog'ida keltirilgan. Men 1825 yildan beri mavjudman. Asosiy naqsh gullardir. Idishlar va yog'och qoshiqlarni bo'yash uchun javob beradi. Va noyob oq-ko'k gjhel keramikasi va chinni, asosan idishlar va raqamlarning rasmlari. Xalq hunarmandlari bizning madaniyatimizga boy va noyob narsa qiladi. Bo'yoq buyumlar, o'yinchoqlar va mato mahsulotlari mamlakatimiz xotirasiga xorijiy sayyohlar bilan ishdan bo'shatiladi. Rossiyaning deyarli har bir burchagi o'ziga xos xususiyati bor va ushbu materialda biz ular bilan eng yorqin va taniqli. Yorqin va oqlangan dymkovskaya o'yinlari Vyatka erining ramzi bo'ldi. Bu vyatskiy ustalari 400 yil bilan shug'ullanadigan Rossiyaning eng qadimgi hunarmandchiliklaridan biridir. O'yinchoqlar paydo bo'lishi bahor bayrami hushtagi bilan bog'liq, Simkkovoning loyi hushtaklari ayollar, kinks, echkilar yoki qisqichbaqa shaklida ayollarning qo'llaridan chiqib ketdi. 20-asrning 30-yillarida, nafaqat bahorgi o'yinchisining uy xo'jaligi va ajoyib fitnalari paydo bo'ldi, ammo ko'plab yangi bezaklar va rang kombinatsiyalari paydo bo'ldi. Har bir o'yinchoq noyob va noyobdir, chunki u har safar xo'jayinni bo'yashadi va bo'yashadi. Shu bilan birga, dunyoda bu loy mo''jizaning o'xshashligi yo'q. Orenburg sharf. Bu asossiz narsa echki fluff va paxta, ipak yoki uning poydevorini tashkil etadigan boshqa iplardan to'qilgan. Orenburgdagi oqsoqoldan to'qish XVIIII asrda boshlangan. Chet elda, birinchi marta Parij xalqaro ko'rgazmasida Orenburg Poox Poox Phff PHOOOF sharf tomonidan kiritilgan. Go'zallik va inoyat Evropaning auditoriyasini zabt etdi. Bu sharflar Uskianning qalpoqlari singari rus shkafining ajralmas qismi. Rossiyada "Ushanki" ning bosh kiyimlari va bugungi kunda bu bosh kiyim o'z ahamiyatini yo'qotmaydi. XVIII-XIX asrdagi frantsuzlar Kashmirning ustiga o'rnatilgan Orenburg Podni olib keldilar. "Pautinka" va pallan futbolning uchta asosiy ro'molchasi. Asosiy sifat mezonlari - sharf halqadan o'tishi va g'oz tuxumiga mos bo'lishi kerak. Bugun "Sowers" bugun Shishma qishloqlarida to'qish va Sariq Saraktash tumanida to'qish. JHostovskiy rasm 19-asr boshlarida, birodarlar "Birodarlar" sobiq "Mytibiblik tumani" jamoalaridan birida yashar edilar va ular palitskan metall buyumlar, papirik va sigaretlar, jamoalarning qutilarini bo'yash bilan shug'ullanishdi Albomlar va boshqa narsalar. O'shandan beri Jostovskiy uslubidagi badiiy san'at obro'si oshdi va mamlakatimiz va chet elda ko'plab ko'rgazmalarga e'tiborni jalb qila boshladi. Gus-kristalli shaharining kristalli zavodida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni butun dunyo muzeylarida topish mumkin. An'anaviy rus yodgorliklari, uy-ro'zg'or buyumlari, tantanali bezaklar, oqlangan bezaklar, Qo'llab yasalgan joylarning go'zalligi, uning bojxonalari va rus qadriyatlarining go'zalligini aks ettiradi. Rang kristalidan olingan mahsulotlar ayniqsa mashhur. Ural Malaxite Malaxit nafaqat Uralskiy, balki noyob shaklda qazib olinganiga qaramay, bu "rus" toshi, chunki u o'zining ulug'vorligida "sirt ustida", bu baxmal kabi va atlas kabi tanaffusda. " Uraldan, "Rus mozaikasi" deb nomlangan toshni qayta ishlash texnikasi uchastkadan ko'rdi. Ular malaxit mahsulotlari va rus shohlarini taqdim etishni yaxshi ko'rishdi. Shunday qilib, Aleksandr Men "Malaxitdan yasalgan" Vaza va Kandellian tilini taqdim etdim. Afsuski, bugun Uralda deyarli haqiqiy ustalar bo'lmagan, deyarli hech qanday ustalar yo'q, Galberg Vaza va Shokenshxoneaea, Bryullovning pertoslari. Cherkov va Golt va Rossiyalik xalq taniqli qizi, butun dunyo bo'ylab chiroyli yodgorliklarning qalbini zabt etdi. Endi MatriShoshka nafaqat mashhur o'yinchoq, balki rus madaniyatining qo'riqchisi emas: bu yodgorlik uchun esdalik yodgorliklari, uning aproni, er osti sahnalari, ertaklar va atoqaklar bilan peyzaj buyumlari. Matryoshka umumiy yig'ish ob'ekti bo'ldi, bu yuzdan oshiqroq bo'lishi mumkin. Tula Samovaar XVIII asrning 60-yillarida qurolchi Fyodor Lisitsin Tula shahrida kolonnani ishlab chiqarish va "suv isitish uchun qurilmalar" tashkil etishga qaror qildi. Tez orada bunday tatislarining ushbu mahsulotining ishtirokisiz adolatli o'tlar mavjud emas. OKning so'zlariga ko'ra, Rossiya bo'ylab sayohat qildi. Qizig'i shundaki, mahsulotning narxi uning vazniga qarab belgilanadi. Turli xil shakllar va dizaynga qaramay, har qanday Samovar bir xil qurilma - paletaning devorlari, ko'zaning devorlari, kran devorlari, kran. Ko'pincha, butun oila Savarani ishlab chiqarishda ishtirok etgan, shuning uchun keksa ustalar o'zlarining tajribalari va yosh bo'lish qobiliyatiga ega. 1829 yilda Tula Sankt-Peterburg ko'rgazmasida kichik kumush medal bilan taqdirlandi. Bugun Tula Savaralar nafaqat Rossiya choy ichishning ajralmas atributi, balki Tulada nafaqat o'z mamlakatlarida, balki tashqarida ham ulug'vor Tula-nayrangli chinakam san'at asaridir. Semjansk rus ayiqlari. G'azablangan Vologda ustalari tomonidan g'ayrioddiy iliqlik bilan to'ldirilgan. Berestovning ota-bobolarimizning mashhurligi tasodifiy emas - bu juda engil, bardoshli va bardoshli material. Berestadan tayyorlangan idishlar, savat, turbinalar, qutilar, bezaklar, kiyim va poyabzal. Shemagor Steman Boqtning siymosi kuchli Ustyug Vologda viloyatidan pastroq bo'lgan Shemosok daryosidan olgan eng katta mashhurlik edi. Sabzavot bezak okkili, qisqichli jarohatlaydi, gullar, gullar, barglar va rezavorlar - bu Velikyaruguanj cherkovining an'anaviy naqshini o'ziga jalb qiladi. Xoxloma rasm Ehtimol, XVOMALA Rassomi XVII asrda Volganing chap qismida Xohlomo qishlog'ida paydo bo'ldi. Biroq, ushbu qadimiy xalq baliqchilikining ko'rinishi katta miqdor va boshqa versiyalar mavjud. An'anaviy suvli suvli rowanning qora fonda ochilgan barglarda rezavorlar befarq qoldirib bo'lmaydi. Keyinchalik gul bezaklari bilan, qushlarning qiyofasi, baliq va hayvonlar qiyofasi qo'shildi. Ushbu bezak rasmlari idishlar va mebel uchun ishlatilgan. Kuboklar, piyolalar, qayiqlar va, albatta, yog'och qoshiq Xokmola rasmlari bilan bir qismidir. Xokmoa mahsulotlari nafaqat go'zallikni, balki ajoyib amaliy jihatdan ham qadrlaydi. Bunday taomda choy ichish va choy tayyorlash va choy tayyorlash va bo'yoqni egishi yoki lakni yorishlari uchun tashvishlanmang. Bugungi kunda Xohlomoning vatani korpetnino Nijniy Novgorod qishlog'i hisoblanadi. Xoklama rasmlari - nafaqat Rossiya uchun, balki butun dunyo bo'ylab san'at uchun ham noyob fenomen Moskva yaqinida joylashgan 27 qishloq bo'lgan Gjxel Bush o'zining g'ayritabiiyligi bilan mashhur, qazib olinishi 17-asr o'rtalaridan boshlab o'tkaziladi. 19-asrda Gjel ustalari yarim yoqilg'i, fayans va Xitoyda ishlab chiqarishni boshladilar. Bitta rangda - ko'k nazoratiy bo'yoqda, cho'tka bilan qoplangan, qismlarning grafik chizig'i bilan Pavlovo-podal ro'mol Yorqin va o'pka, nazokatli pavloposod sharflari har doim moda va tegishli. Bu folk ovi 18-asr oxirida Pavlovo qishlog'ida bo'lib, keyinchalik boobik Manuffni ishlab chiqdi. O'sha paytda juda mashhur bo'lgan jun ro'molni bosilgan. Endi yagona rasmlar fakilli kabi turli xil elementlar bilan to'ldiriladi, turli xil ranglarda yaratilgan va deyarli har qanday tasvir uchun ajoyib aksessuar bo'lib qoladi. Vologda dantel Vologda, yog'och tayoqlar, qichishishlar bilan bog'lab turadi. Barcha rasmlar zich, uzluksiz, kenglik bilan bir xil, silliq zig'ir zig'ir zidkoni beriladi. Ular yulduzlar va rozetkalar ko'rinishidagi elementlar bilan bezatilgan naqshli panjaralarning fonida aniq aniqlanadi. Emal Zamonaviy modada vintage pirogi, bilaguzuklar, gavjum "kiritilgan" - bu texnik barmoqlar bilan bezatilgan bezaklar kabi boshqa hech narsa emas. Ushbu turdagi amaliy san'at 17-asrda VOLOYDA mintaqasida paydo bo'lgan. Masterlar gul bezaklari, qushlar, hayvonlarni oq emaldagi turli xil bo'yoqlari bo'lgan hayvonlar tasvirlangan. Shunda ko'p jihatdan sirlangan sirpanishlar sanasi, u monofon finiflux: oq, ko'k va yashil rangga aylantira boshladi. Endi ikkala uslub ham muvaffaqiyatli birlashtirildi. Palegaçetalar Uzoq vaqtdan beri Ivanovo viloyati Palee shahridagi kichik shaharchasi tasviriy bo'yoq bilan mashhur edi. Tatar-Mo'g'uliston bo'yinturug'i bo'lganidan beri kichik piktogrammalar juda yashirin bo'lishi mumkin bo'lgan talab katta. XVII asr o'rtalarida Faxi ishi Moskvaga etib bordi va magistrlar Kremldagi Granovich kamerasi, Uchbirlik kamerasi, Uch Birlik palatasi, Djodevichy monastiri phahki piktogrammalari bilan bezatilgan. XX asrda paekh ustalar o'zlarining asarlarini - Pushkinning ertaklari, rustik hayotdan sahna, inqilobiy niyatlarning sahnalarini o'zgartirishga majbur bo'lishadi. Bu vaqtda, artel tuzilgan, bu esa papirikada bo'yalgan, mashinada bo'yalgan. Xalq badiiy baliqchilari xalq urf-odatlari aniq kuzatiladigan xalq ijodiyoti shakllaridan biridir. Rossiya hunarmandchiligi mahsulotlari rus an'anaviy madaniyatining o'ziga xosligini mukammal uyg'unlashtirmoqda. Ular nafaqat Rossiyada, balki undan tashqarida ham juda mashhur. Xoxloma rasm Bu qadimgi rus xalq baliq ovi, Volgada 17-asr oxirlarida Xohlomo qishlog'ida. Xoklama rasmlari bir necha turdagi turadi: qizil, qora, yashil bo'yoqlar va aksincha, oltin naqshlar rang fonida joylashgan bo'lsa. Yog'och qoshiqlarda, chelaklar, idishlar, iqtidorli magistrlar - Kalina va Ryobinaning yonidagi qayin barglari, qayin barglari va bularning barchasi oltin gilamda "qirqish". JHostovskiy rasm Bu lak patnis rasmidir. Rasmning asosiy maqsadi gullar yoki aksincha - qora yoki qizil fonda o'sadigan butun guldasta. Jostovskiy rasmining o'ziga xos o'ziga xos xususiyati shundaki, rassom tabiatdan emas, balki improvizatsiya qilinishini o'z ichiga oladi. MAVZU: O‘ZBEK MILLIY XALQ HUNARMANDCHILIK TURLARIDAN ZARDO‘ZLIK SAN’ATI Mavzu rejasi: Zardo‘zlik san’ati tarixi, uning rivojlanish bosqichlari, hozirgi ahvoli va imkoniyatlari. Zardo‘zchilik maktablari va ustalari. Zardo‘z mahsulotlari turlari va uni tayyorlashda ishlatiladigan hom-ashyo, jihoz va moslamalar. Zardo‘zlikda ishlatiladigan naqshlarning ramziy ma’nolari. Mustaqil O’zbekiston jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan bir davrda ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratilgan goyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosimiz, milliy qadriyatlarimizni tiklash — davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biriga aylandi. Vatanimiz muctaqillikka erishgandan so’ng har jabhada ijobiy o’zgarishlar, yuksalishlar sari borayotganimiz quvonarli holdir. Mustaqillikka erishganimizdan keyingi yillarda nafaqat ta’lim, savdo-sotiq, fan va texnika, balki milliy hunarmandchiligimizda ham salmoqli yutuqlarga erishmoqdamiz. Milliy hunarmandchiligimizga juda katta etibor berilmoqda. Milliy qadriyatlarimizni tiklash, o’zligimizni anglash, ota-bobolarimiz qoldirgan boy merosning qadriga yetish va ulardan o’z hayotimizda, faoliyatimizda unumli foydalanish, bugungi biz erishgan va erishayotgan yutuqlarimizning garovidir. Bu boy merosimizni kelajak avlodga meros sifatida qoldirish maqsadida yosh avlodning milliy hunarmandchiligimizga bo’lgan e’tiborini inobatga olib, ularni hunar o’rganishlari uchun turli to’garaklarga jalb qilib kelmoqdamiz. Bu qilinayotgan ishlar yosh avlodni yomon yo’llarga kirib ketishdan saqlaydi va hayoti davomida qiynalmasligi uchun hunar olishga undaydi. Zardo’zlik san’ati o’zining uzoq tarixiga ega bo’lib, deyarli barcha sharq mamlakatlari uning vatani hisoblanadi. Zardo’zlik sanatining ananalari Bizantiyada ham mavjud va mashxur bo’lgandir. XV - XVII asrlardagi zardo’zlik Buxoroning o’ziga xos xususiyatini aks ettirgan qimmatbaho matodan tayyorlanadigan zardo’zi kiyimlar katta ahamiyatga ega. Bu kiyim – kechaklar ko’pincha amir saroyidagilarning ehtiyoji uchun tikilgan. Ota-bobosidan meros bo’lgan kashtachilik kasbi bilan shug’ullangan yuzlab qo’li gul ustalarning mehnati qadrlangan. Zardo`zilik badiiy hunarmandlik turi sifatida Yaqin va O`rta Sharqda keng tarqalgan Asosan ,binolar ichini bezaydigan , ayollarning bayram liboslari zardo`zilik bilan tayyorlangan . Arxeologik topilmalar ,tarixiy qo`lyozmalar O`rta Osiyo xalqlari orasida zardo`zi kiyim va badiiy buyumlar tikish qadimdan rivojlanganligini ko`rsatadi, buning tarixi eramizdan avvalgi 1- asrlarga borib taqaladi. Darhaqiqat, 15 – 18 asrlarda Buxoro, Samarqand, Hirotda zardo`zlik yuksak pog`onaga ko`tarilgan. Uning 19 – asrlardagi taraqqiyoti Buxoro bilan bog`liq. 19 – asr o`rtalari 20 – asr boshlarida yaratilgan zardo`zi buyumlarning deyarli barchasi amir va uning oilasi, saroy a`yonlari uchun tayyorlangan. 1990 yillarga kelib, an`anaviy urf – odatlar va marosimlarning tiklanish jarayonida zardo`zlik buyumlari turli maqsadlarda qo`llanila boshladi. Zardo`zlikni chopon, to`n, do`ppi, peshonaband, belbog`, qayiqcha,nimcha kabi o`zbek an`anaviy liboslarning ajralmas qismiga aylandi deyish joiz. Shu bilan birga, mahobatli shakldagi zardo`zi buyumlar, ya`ni teatr pardalari hamda sovg`a buyumlar, ignadonlar, ko`zoynak g`ilofi, upa – elik sumkalarini ushbu san`at turiga xos bo`lgan usullarda bezatish keyingi yillarda keng rivojlandi. Natijada xalqimiz o’z taqdirining chinakam egasi, o’z tarixining ijodkori, o’ziga xos milliy qadriyatlar va madaniyat sohibiga aylandi. Yurtimizning istiqlolga erishishi milliy qadriyatlarimizning qayta tiklanishi bilan bir qatorda, xalq hunarmandchiligi va amaliy san’atning naqqoshlik, ganchkorlik, yogoch o’ymakorligi, kashtachilik, badiiy kulolchilik, zardo’zlik, miniatyura san’ati turlari kabi zardo’zlik san’atida ham yangi amaliy ijodiy ishlar yaratilishiga hamda taraqqiy etishga keng yo’l ochib berdi. O’zbek zardo’zligi, kashtachiligi, kandakorligi va keramika san’ati milliy madaniyatimiz, san’atimizning ajralmas bir bo’lagi hisoblanadi. Asrlar davomida rivoj topib, shakllanib kelayotgan bu san’at turlari, o’zbek xalq amaliy bezak san’ati turlari orasida o’zining alohida ahamiyatga egadir. O’zbek xalq amaliy bezak san’ati turlaridan biri zardo’zlikdir. Zardo’zlik –- zar ip bilan naqsh (kashta) tikish kasbi. U forscha zar (tilla), do’zi (tikmoq) so’zini anglatadi. Zardo’zlikni bilish uchun asosan quyidagi hunarlarni yaxshi bilishi kerak: 1. Rasm solish va naqsh chizishni; 2. Gul kesishni, ya’ni gulbur bo’lishni; 3. Kesilgan gulga zarni tika bilishi kerak; Zardo’z quyidagi tartibda ishlaydi. Tikiladigan har bir buyum uchun alohida andoza tayyorlanadi va bichiladi. Axta va Xoka yordamida kartonga naqshi tushiriladi. Axta, ulgi, nusha - naqsh yoki rasmni oozga chiziqb, chiziq yo’llari igna bilan teshqilib, tayyorlangan andoza. Naqsh gullarini tuya bo’yin aychi yordamida kesib olinadi. Bunday ishni gulbur bajaradi. hozirda kartondan foydalanqiladi. Kartonni yuziga sari bo’z yopishtirilsa, bu holatda karton sinmaydi va bir tekisda chiqadi. Kartondan gul kesish tez va oson, zar bilan tikish ulay hamda sifatli bo’ladi. Gullar kesilib, chambarak tayyor bo’lgach, ya’ni unga bo’zdan ilingan kerish tortiladi. Kerish ustiga tikiladigan buyum gazlamasiga adab chiqiladi. Gazlama ustidan uyqilgan gul bichilari surqilib ketmasligi uchun ular yirik avilar bilan chatib o’yqiladi. Odatda ta’vor ish batamom nioyasiga etgandan keyin olib tashlanadi. Usta zardo’z ikkita angishvona yordamida tikib ammamizga ayonki, zardo’zlik ikki o’l bilan tikqilib, ignasi kalta va nozik bo’lishi lozim. Tilla rangli zarni izil, sari iplar bilan, kumush zar ip bilan tikiladi. Zar ipni to’rt qavat qilib patilaga ya’ni zar ip o’raydigan cho’pga o’raladi. Keyin maxsus kartondan kesilgan gullar ustidan tikib chiqiladi. Zardo’zlik ishi quyidagicha olib boriladi: dastlab zar ip bilan asosiy gullar, keyin toftado’ziy yoki simdo’ziy zar ip bilan gulning ismlari tikiladi. Bu iplarni berishimdo’ziy, ipak, sun’iy ipak ip aralashgan zarrin sim kabi nomlar bilan ataladi. Zargarlik ziynatlari, tabiiy va sun’iy toshlar, shishadan tayyorlangan muncholar, metall po’lakcha, bo’rtma naqshlar tikiladi. Shu tariqa gullarning barchasi tikilib bo’lgach, irolarini pishiina yigirqilgan zarrin ip tarir bilan nozik yo’l qilib, qator alachalar yordamida aylantirqilib chiqiladi. Gullarning girdini aylantirish bilan baravariga tikilmay olgan joylarni ham margula, tagalak (jingalak, spiralsimon jingalak nusha gullar bilan to’ldirib bezatiladi. Erkak va ayollar kiyim - kechaklari, uy-ro’zor buyumlari zardo’zlik ishi tugashi bilan korcho’pdan birato’la olinadi. Ko’ylak kashtalari, poyafzal, do’ppilar, peshonaband, ro’mollar va bosha buyumlar qalinroq bo’lishi uchun teskari tomonidan elimda bir necha qavat gazlama yoki oz o’yib elimlanadi va tayyor buyum holatiga keltirib tikiladi. Ma’lumki, xalqimiz asrlar davomida zardo’zlik bilan shugullanib kelgan. Bu san’at hunarmandchilikdan to san’at darajasiga ko’tara olgan va bizgacha boy madaniy meros bo’lib etib kelgan. Uni avaylab asrash, yanada sayqallash, qayta tiklash, takomillashtirish va kelgusi avlodga etkazib berish bugungi kun mutaxassislarining kelajak oldidagi burchidir. Mana shu burch mas’uliyati har bir hunar turining sir – asrorlarini ham amaliy, ham nazariy jihatdan juda chuqur, mukammal va keng qamrovda o’rganishni hamda tahlil qilishni taqazo etadi. Zardo’zlik san’atining tarixiy rivojlanishi. Zardo’zlik san’ati o’zining uzoq tarixiga ega bo’lib, deyarli barcha Sharq mamlakatlari uning Vatani hisoblanadi. Pliniyning aytishicha, Vavilon kashtachiligi qadimdan mashhur bo’lib, matoga turli rangdagi iplar bilan kashta tikishni o’sha erda kashf etishgan. Keyinchalik Vavilon Rim imperiyasi tarkibiga kirgach, zar, ipak yoki jun ip qo’shib tiqilgan rang-barang kashtachiligi bilan shuhrat qozongan. Zardo’zlik san’atining an’analari Vizantiyada ham rivoj topib, zardo’zi kiyim-kechaklar faqat imperator a’yonlari va aslzodalarigagina mansub bo’lgan. Sosoniylar davrida Eron podshohining saroyida ham zardo’zlik san’ati rivoj topgan deyishga asos bor, chunki bu mamlakat Vizantiya bilan muntazam madaniy va siyosiy hamkorlik qilgan. Hhozirgi Eronda XV—XVII asrlardagi zardo’zlik namunalaridan anchagina yodgorlik saqlanib qolganligi badiiy an’analar uzoq yillar davomida rivojlanganligidan dalolat beradi. Kadimgi Rus ham Vizantiyaga taqlid qilib zardo’zlik san’atini o’rgangan. XIII va XV asrlarda Kichik Osiyo doirasida paydo bo’lgan hamda Vizantiya imperiyasini barbod qilgan Usmonli turklar ham ushbu san’atga o’zlarining munosib ulushlarini hushganlar, Krim va Kavkazning qasridaki Vizantiya madaniyati uzoq vaqt va kuchli ta’sir o’tkazgan bo’lsa, o’sha erda zardo’zlik ham rivojlanavergan. O’rta Osiyoda ham zardo’zlik san’ati, shubhasiz, o’zining chuqur ildiziga ega. Shu narsa ma’lumki, masalan, 1403—1406 yillarda Samarqandga sayoqat qilgan ispan elchisi Ryui Gonzales de Klavixo o’z esdaliklarida, Temur saroyida zardo’zlikning milliy kashta bezaklarini tomosha qilganini yozgan. Esdalik sahifalarida elchilarni habul qilish marosimiga barishlab o’tkazilgan dabdabali ziyofatlar ta’rifini keltirib yozar ekan, zardo’zlik usulida tiqilgan ash’yolarni bir necha bor eslab o’tadi. Zar tiqilgan khrpa-to’shaklar, ipak matoga zar tiqilgan qimmatbaho darpardalar va chodirlar haqida batafsil hikoya etiladi. Klavixo erkaklar va ayollarning zar ipda tiqilgan va himmatbaho toshlar bilan bezatilgan kiyimlari haqida zavq bilan yozadi. Abdurazzoq Samarqandiy o’zining «Hindiston safarnomasi» risolasida Shohruh 1442 yili Hindistonning Kalkutta viloyati hukmdori huzuriga yuborgan elchilaridan zardo’zi do’ppi ham sovga qilib berib yuborganini qayd etib o’tadi. «Ishratxona» maqbarasi haqidagi 1465 yilgi hujjatlardan birida ham zardo’zlik buyumlari haqida eslab o’tilar ekan, «zardo’zi tiqilgan gunafsharang dasturxon (tuya junidan to’qilgan mato) astari malladan» va «zardo’zi tiqilgan gunafsharang darparda, astari malladan» degan satrlarga ko’zimiz tushadi. Hirotda Alisher Navoiy davrida yashab ijod etgan Vosifiy o’zining risolalarida zardo’zlik kasbi tugrisida so’z yuritgan. Adabiy yigiinlarning qatnashchilari haqida gapira turib, Hasan zardo’z degan bir shaxsning nomini alohida uqdirib o’tadi va uni Hirotning eng obro’li, «istiqboli porloq yoshlari» qatoridan o’rin olganligini aytadi. Podshoh Aleksey Mixaylovichning Abdulazizxon huzuriga yuborgan elchilari (1669—1671 y) Boris va Semen Pazuxanlarning hisobotida yozilishicha: elchilar Buxorodan jo’nash oldidan zardo’zi chopon, telpak va belbogg sovga olganlar. Bu esa zardo’zlik Buxoroda XVII asrdayoq rivoj topganligidan dalolat beradi. XVII asrning oxirida yashagan samarqandlik shoir Fitratning asosiy kasbi zardo’zlik bo’lib, u zar ip bilan matolarga kashta tikkan. Shunday qilib hhozirgi kungacha Buxoroda saqlanib kelayotgan kashtachilik san’atining o’ziga xos va qiziqarli bu turi goyat uzoq davr mobaynida sayqal topgan va takomillasha borgan. Buxorolik zardo’zi ustalarining o’ziga xos sermazmun naqshlari, goyat nafis texnik uslublari, mukammal terminologiyasi, uzoq davrlar mobaynida sayqal topgan rangbarang choklarini nazarda tutsak bu san’atning tarixiy rivojlanish jarayonini tularoq tasavvur etishimizga imkon beradi. XIX va XX asr boshlarida kashtachilik san’atining bir turi bo’lgan zarduzlik Buxoroning o’ziga xos xususiyatini aks ettirgan. Mazmuni jihatidan xalqchil bo’lgan va qimmatbaho matodan tayyorlanadigan zardo’zi kiyimlar mahalliy aholining turli tabaqalari o’rtasida keng tarqalgan ipak ip bilan kashta tikishga qaraganda nozik didni talab qilgan. Bu kiyim-kechaklar asosan amir saroyidagilarning ehtiyoji uchun tiqilgan, ba’zangina shahardagi boy ayonlar uchun tayyorlanganlar. Ota-bobosidan meros bo’lgan kashtachilik kasbi bilan shugullangan yuzlab qo’li gul ustalar Buxoro amirining hashamatli saroyidagi himmatbaho zardo’zi kiyimlarni taiyorlash bilan band edilar. Buxoro zardo’zi ash’yolarining deyarli hammasi amir saroyining ehtiyoji uchun ishlatilardi, faqat juda oz miqdorigina sotish uchun bozorga chiqarilardi. Erkaklarning zar bilan tiqilgan tun, kamzo’l, chakmon, chalvor, poyafzal, belbog, salla, kuloh va jul faqat xonga va uning buyurtmasi yoki yaqinlari tomonidan bironta oilaviy tantana yoki bayram munosabati bilan tayyorlash buyuriladi. Hech kim, hatto eng katta amaldorlardan birontasi ham yuqorida aytib o’tilgan kiyimlardan hech birini o’ziga buyurtirishga haqi yuq edi, ular zarboft kiyimlarni amir sovga qilgandagina kiyishlari mumkin edi. Ayollar va bolalarning zardo’zi kiyimlari faqat badavlat xonadonlarning a’zolarigagina kiyish rasm bo’lgan. Bu kiyimlarni ular bironta oilaviy tantana yoki bayram munosabati bilan kiyishgan. Boy xonadonlarning 8—10 yoshdan katta bo’lmagan o’gil bolalariga sunnat tuyi munosabati bilan zarbof to’n kiydirishgan. XIX va XX asr boshlarida, ya’ni 1785 yildan to 1920 yilgacha Buxoroda hukmronlik qilgan mangitlarning oxirgi sulolasiga taalluqli bo’lgan zardo’zi kiyimlari hhozirgi kunda bizgacha etib kelgan yagona yodgorlik nusxalardir. Mangitlarning birinchi sulolasi vaqillariga mansub bo’lgan zardo’zi ash’yolar bizgacha deyarli etib kelmagan. Ammo Gaydar (1800— 1826 y) zamonidan yagona yodgorlik sifatida zardo’zi mahsi saqlanib qolgan. Mahsiga 1224 y raqami tiqilgan, bu melodning 1809—1810 yillariga to’gri keladi. Mazkur raqamning uchrashi shu paytgacha zardo’zi kiyimlarda ruy bergan yagona holdir. Amir Nasrullodan (1827—1860 y) anchagina zardo’zi kiyimlar saqlanib qolgan. Buyumlarning ko’pchiligi 1895 yildan 1911 yilgacha hukmronlik qilgan Abdulahadga mansubdir, zero buxorolik kashtachilarning zardo’zlik san’ati shu davrda gullab yashnagan deb hisoblanadi. Buxoroda zardo’zlik 1920 yil amir taxtdan agdarilguncha rasmiy jihatdan saroy san’ati hisoblanardi. Bu shaharda tayyorlanadigan zardo’zi buyumlarning deyarli hammasini egallab olgan katta buyurtmachini yo’qotgach, tabiiyki, zardo’zlik korxonalari keskin kamayib ketdi. Zardo’zchilar hunarmandchilik ustaxonalariga birlashib, mayda buyumlar, do’ppilar va ayollarning ayrim kiyimkechaklarini tayyorlashga kirishdilar. Zardo’z ustalar va ularning shogirdlari san’atlaridan ajoyib namunalar yaratdilar, unga yangicha mazmun, yangicha sayqal, yangicha kompozitsiya berdilar.Zardo’zlik ustaxonalariga jon deb a’zo bo’lib, tajribali usta kashtachilar ko’magida zardo’zlik san’atini tezda urganib oldilar. Kashtachilik san’atining tajribali ustasi, iste’dodli gulkor usta Omonjon Majidov va quli gul kashtachi usta Fayzullo Gaybullaevlar artelga kelgan yoshlar, ayniqsa, ayollardan mohir kashtado’zlar etishib chiqishida o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shdilar. 1.2. Buxoro zardo’zligi O’rta Osiyoning boshqa hunarmandlari singari zardo’zlar ham o’rta asr hunar shirkatlari ko’rinishidagi maxsus tashqilotga uyushgan edilar. Zardo’zlar ishlari ustidan nazorat o’rnatuvchi bu tashqilot o’zining saylanuvchi ma’muriyatiga ega bo’lib, barcha rasm-rusumlar ga va urf-odatlarga izchil amal qilar,tantana va yigilishlar o’tkazib turar edi. Bulardan tashqari, u ko’proq diniy ruhdagi ba’zi qoidalar majmuasini hamda zardo’zlik hunarining kelib chiqishi haqidagi afsonaviy rivoyatlarni o’z ichiga olgan, mazmun e’tibori bilan stex ustaviga o’xshab ketadigan o’z risolasiga ham ega edi. Amirlikning agdarilishiga qadar Buxoroda mavjud bo’lgan feodal davri ishlab chiqarish munosabatlariga xos bu barqaror korporastiyasiz zardo’zlik hunariniig qaror topishini tasavvur etish qiyin edi. Stex uyushmalariga kiruvchi ustalar ham iqtisodiy jihatdan, ham maishiy munosabatlar jihatdan bir-biri bilan uzviy bogliq edilar. Bunga ularning birbirlari bilan yon qo’shni, jon qo’shni bo’lib istiqomat qilganliklari ham sabab bo’lgan bo’lishi mumkin. Zardo’zlarning ko’pchiligi shaharning janubi-garbi qismida, Mirdo’stumbiy guzarida va tevarak-atrofdagi guzarlarda yashar edilar. Bozorbop buyumlar tayyorlaydigan ustaxonalarning katta qismi aynan shu Mirdo’stumbiy guzarida joylashgan edi. Amirning saroy ustaxonalariga qarashli ustalar bilan bir qatorda xususiy ustaxonalarning egalari hamda ularga yollanib ishlovchi xalfalar ham mazkur stex uyushmalari tarkibiga kirar edi. Zardo’zlarning butun shahar stexi uyushmasi tepasida ular ichidan saylangan eng hurmatli va tajribakor kishilar turar edilar. Ularni bobo yoki oqsoqol deb atar edilar. Zargarlarning stex uyushmasi ichida (nisbatan oz sonli boshqa hunarmandchilik uyushmalarida bo’lgani singari) bobo u qadar muhim rol o’ynamagan. U faqat eng izzatli kishi hisoblanib, rasmiy ravishda saylab o’tirilmagan. Keyingi paytlarda u mutlaqo saylanmagan ham. Bobo diniyaxlohiy masalalar bilan shugullanib, ishi asosan uyushmadagi ishchilarinig xatti-harakatini kuzatish bo’lgan xolos. Bobo bo’lmagan paytlarda uiing vazifasini oqsoqol bajargan. Oqsoqol uyushma a’zolari turmushining iqtisodiy va maishiy jihatlari bilan boglih bo’lgan turli-tuman masalalarni hal etgan. Amir saroyi va amirlik ma’muriyati bilan munosabat o’rnatishda u stexning rasmiy vaqili bo’lgan. Ustaxonalararo yirik buyurtmalar olishda, taqsim qilishda va mahsulotni sotishda o’rtada turgan, ishchi kuchini taqsim qilishda yoki usta, xalfa, shogird va hokazolar o’rtasida paydo bo’lgan nizoli masalalarni hal etishda mutasaddilik qilgan. Ayniqsa, saroy ustalari taomilida bo’lmagan, ammo amir saroyi uchun zudlik bilan tayyorlanishi lozim bo’lgan zardo’zlik buyumlari yasashda ham, oqsoqol o’rtada turgan. Bular ro’mol, belbog, ayollar bezagi, xaltacha singari buyumlari bo’lib, ko’pincha ularni chakana ustaxonalarning egalari qilishgan. Bunday paytda amirning bosh amaldorlaridan qushbegi zarur buyumlarning ruyxatini oqsoqolga havola qilgan. Oqsoqol ularni xususiy ustaxonalar va yakka holda ishlaydigan ustalardan yigib olgan, narxini buyum egasining o’zi bilan kelishgan. Buyumlarni qushbegi mahkamasiga keltirib, pulini hisoblab olgan-da, ustalarning haqini to’lab, rozi qilib chqqan. Amirning shahar tanqarisidagi Shirbudun (yoki Shirbadan) va Sitorai Mohi Xossa saroylarida har yili uyushtiriladigan bozor-saylida zardo’zlik buyumlarini sotishni tashqil etish ham oqsoqolning zimmasiga kirgan. Sitorai Mohi Xossada ikki hafta, Shirbudunda to’rt-olti hafta davom etadigan bu saylda ishtirok etishi hukumat tomonidan qonuniylashtirilgan, stex uyushmlari uchun vaqtinchalik savdo rastalari qurilgan Uyushma a’zolarining turmushlari bilan bogliq bo’lganishlardaham oqsholning ahamiyati katta bo’lgan. Chaaloh paydo bo’lganda, tuyda yo ulimda kimlarni aytish, nechta odam aytish, bunday marosimlar uchun nimalar olish, tuyona va kurmanalarga nimalar olib borish — hammasini oqsoqolning maslahati bilan qilingan. Oqsoqolga xizmati uchun ma’lum haq to’lanmagan, sovga-salomlar tortiq qilish bilan kifoyalanganlar. Masalan, buyum sotgan ustalar unga choypuli berganlar. Saroy topshiriqlarini ado etgani uchun unga amir xazinasidan pul yoki to’n in’om qilingan. Navro’z bahonasi bilan o’tkaziladigan yuqoridagidek saylning nihoyasida hukumat nomidan oqsoqolga sarpo hamda saylda moli sotilgan kishilar tomonidan pul hadya etilgan. Shogirdga oq fotiha berish, uyushma a’zolarining hovli yoki oila to’ylari munosabati bilan turli rasm-rusumlarni ado etishda rahnamolik qilgani uchun oqsoholga tunlar, matolar in’om etilgan. Oqsoholga yordamchi hilib yana poykor ham tayinlangan. Poykor yosh ustalardan saylanib, xuddi oqsoqol va bobo singari, ma’lum maosh yoki haq bilan ta’miilanmagan. Unga ham uyushma a’zolarining tuyi, ulimi kabi marosimlarda boshidan oxirigacha qatnashganligi uchun xizmat haqi deb arzon mayu yoki arzon chopon berilgan, xolos. Uyushma ustasidan uzluksiz va mashaedatli zhunar ta’limini olgan va bu zhunarda mustaqil ishlay boshlash uchun usta oq fotiha bergan kishigina uyushmaga a’zo bo’lgan. Buxoro ustalarining zardo’zlik kasbi otadan bolaga meros bo’lib kelgan. Asli zardo’z bo’lgan oilaning ugil farzandi otasidan zardo’zlikni o’rganib, o’z navbatida u o’z bolalariga o’rgatgan. Pushti kamaridan o’gli bo’lmagan otalar bu kasbni eng yaqin qarindoshlariga o’rgatganlar. Kasbning avloddan-avlodga meros qolishi odatdagi hol bo’lganiga qaramay, zardo’zlik ham boshqa kasblar bilan bir qatordan o’rin olgan. Uning tarkibida biz misgarlarni ham, zargarlarni ham, dehqonlarni ham ko’rishimiz mumkin. Zardo’zlik kasbini o’rgatish uchun 10—12, ayrim hollardagina undan kattaroq yoshdagi bolalarni jalb etganlar. Bolani usta oldiga olib borish o’ziga yarasha tantana bo’lgan. Bolaning ota-onasi va qarindosh-urgrlari buy degan bo’girsoq va holvaytar qilib, ustaning huzuriga kelganlar va «bolaning gushti sizniki, suyagi bizniki», qabilida gaplar bilan uning ixtiyoriga topshirganlar. Keltirilgan pishiriqlar o’sha paytdayoq birgalikda tanovul etilgan. Usta bolaga hunar o’rgatishdan tashqari butun davomida uni oziq – ovqat bilan ta’minlab ham turgan. Ikkala kelishuvchi tomon orasida yozma ravishdagi shartnomalar bo’lmagan. Kasb o’rgatish tekin olib borilgan. Yangi shogirdga chinakam ta’lim berish ishlarini usta birdaniga boshlayvermagan. Dastlabki paytlarda shogird uy yumushlariga qarashgan, ustaxonani supurib-sidirgan, suv tashigan, bozor-o’char qilgan, tikuvchilarga yordam bergan, ondasonda ish orasida, uncha-muncha qatim tortib turgan. Oradan bir yil yo undan sal ko’proq muddat o’tgandagina unga tikish sirlari o’rgatila boshlangan. Shogirdga mablag to’lash borasida ma’lum qoida bo’lmagan. Hunar o’rgatish muddati ham cheklanmagan. Ta’lim berish 4 yildan 7 yilgacha davom etgan, bordi-yu, shogirdi o’ta qobiliyatli chiqib qolsa, bunday malakali ishchisidan mahrum bo’lishni istamagan ustoz uni 8—10 yilgacha ham saqlagan. Bunday paytlarda shogird oqsoqolni o’rtaga solib, ustasi tezroq ruxsat berishini so’ratgan. Bordi-yu, shogirdining talabi o’rinli bo’lsa, oqsoqol ustadan shogirdiga yo oq fotiha berishini yoki bo’lmasa mehnatiga haq to’lashi lozimligini aytgan. Albatta, shogirdga to’lanadigan hah xalfalarga tulanadigan haqdan ancha kam bo’lgan. Norozilik paydo bo’lmasligi uchun usta qisqa vaqt ichida zardo’zlik sirlarini puxta egallagan layoqatli shogirdlariga ahyon-ahyonda chetdan ish olishiga mone’lik qilmagan. Gap shundaki, tushgan daromadning kattagina qismi ustaning cho’ntagini qappaytirgan, undan ortgani shogirdga qolgan. Ta’lim muddatini o’tagan shogird ustozidan oq fotiha olgan. Shogirdning uyga qaytishi o’zi bir marosim bo’lgan. Uni «arvohi piri miyon bandon» deb atalib, kasb-hunar homiylarining ruhi qullab yursin degan ma’noni anglatgan. Bu marosim shogirdning zimmasiga tushib, zardo’zlik uyushmasi a’zolari ishtirokida uning uyida o’tkazilgan. «Shohi Mardon haqqiga belingga belbog bogladim»— deya fotiha o’qib usta shogirdining beliga belbog boglaydi va shu bilan unga zardo’zlik kasbi bilan mustaqil ish boshlayverishga ijozat beradi. Marosim kunida ustozga bosh-oyok; sarpo, tugun in’om qilingan. Bunday tugunlardan bobo, oqsoqol va poykor ham quruq hqoldirilmagan, albatta. Ba’zi hollarda bechorahol shogirdlarini uzatar chorida usta ularga ishni oson boshlashlari uchun kergi (chambarak), qaychi, tayyor gul singari ashyo va buyumlardan berib yuborgan. Bordi-yu, oq fotiha olgan shogird iqtisodiy jihatdan nochor bo’lib, mustaqil ish boshlashga ko’zi etmasa, ustozinikida qolib ishlashni so’ragan. Bunday holda unga xalfa tarzida ishlash huquqi berilib, har ikkala tomon ana shu shart asosida ish haqini kelishib olgan. Feodalizm davridagi har qanday hunarmandchilik singari zardo’zlik ham muqaddas sanalgan. Go’yoki, zardo’zlikning kelib chiqishi ham ilohiyona emish: hazrati Yusuf eng birinchi usta zardo’z va eng birinchi ustoz, goyibona homiy va pir bo’lgan emish. Bu havda uncha katta bo’lmagan risola mavjud bo’lib, unda bu kasbning kelib chiqishi, qoidalari, har bir ishni boshlashdan oldin qiladigan duolar berilgan. Zardo’zlik kasbining homiysi «arvohi pir»ga siginish uzoq vaqtgacha qoida bo’lib keldi. Ilk bahor kunlarida, xususan «guli surx» ayyomida hamma zardo’zlar Buxoro yaqinidagi Bahovuddin qishlogiga kelib, pirning haqqiga so’yib, xudoyi qilganlar. Usta zardo’zlarning aytishicha, yaqin-yaqingacha «pirzoda»lar bo’lib, ularni «risolachi» deyishgan. Haftada ikki marta, yakshanba va payshanba kunlari risolachi barcha zardo’zlik ustaxonalarini aylanib chiqqan va odamlarni to’plab, risola o’qigan, qilganlarini tafsirlab bergan. Odatda, qiroatxonlik dasturxon ustida davom etgan. Qiroatdan keyin risolachi tinglovchilardan tushgan uncha-muncha nazr-niyozni belbogiga tukkan-da, fotiha o’qib, navbatdagi ustaxonaga yo’l olgan. 1.3. Zardo’zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar. XIX—XX asr boshlaridagi zardo’zlik ishida chetdan keltirilgan turli xil fabrika materiallari singari mahalliy jaydari gazlamalardan ham foydalanilgan. Bizgacha etib kelgan zardo’zlik materiallarining juda ko’pchiligi, xususan, erkaklar choponlari chetdan keltirilga,n Barqutlardan tiqilgan. Bular ichida baxmal birishim eng a’lo navi hisoblanib, to’nlar uchun faqat shundan foydalanganlar. Baxmali farangi deb atalgan rus barquti ham keng iste’mol qilingan. Bu gazmol garbiy Evropadan Rossiya orqali keltirilgani uchun baxmali zagronish (zagranichniy) deb atalgan. Bunday Barqutlar sidirga rang, yo’l-yo’l, katak-katak, bosma gulli va hokazo navlarga ega bo’lgan. Sidirga Barqutlarning ba’zi afzalliklariga qaramay, sho’x gulli barqutlar ko’proq xaridorgir bo’lgan. Barqutlar goyat rang-barang tusda bo’lsa-da, biroq qizil, binafsha, yashil va ko’k rangdagilari kishilarga ko’proq eqqan. Qizil va binafsha rangdagi goyat tekis barqutlar ayollar va bolalar kiyimlari uchun hullanilgan. Sof ipak barqutdan tashqari baxmali musi degan silliq, yarmi ipak barqut erkaklar choponidan boshqa barcha buyumlar uchun keng qo’llanilgan. Zardo’zlik gullari tushirilgan Buxoro baxmali joydor (jaydari) barquti nisbatan keng qo’llanilganUning ikki rangdagisi, ya’ni to’q qizil va to’q yashil tusdagilari jul va poyafzal tikishda ishlatilgan. Zardo’zlik uchun barqutdan tashqari shoyi, atlas, doka, surp, movut, jaydari olacha va nihoyat, teridan foydalanilgan. Buxoroda ko’p miqdorda ishlab chiqariladigan jaydari tekis shoyilar kabi turli-tuman navdagi barcha shoyi gazlamalar ayollarning ustki kurtkasi, erkak va ayollar kiyimlarining ayrim qismlari (ro’mol va belboglar) tikishda ishlatilgan. Erkaklar zarboft to’nlarini tikishda shoyi kam qullanilgan, ayniqsa silliq yoki yo’l-yo’l urusiy shoyisi mutlaqo yaroqsiz hisoblangan. Atlas buyumlarga zardan gullar tiqilmagan, bu, ehtimol, atlasning zarga chidamsizligidan, sitilib ketishidan bo’lsa kerak. Sidirga va gulli atlasdan, asosan, ro’mol va belboglar tiqilgan. Buxoro zardo’zligida dokadan faqat salla qilingan. Buxoro shahar ahlining katta qismi fabrikada to’qilgan turli navdagi dokadan oq rang salla uragan. Zardo’zlik sallalar ichida Istambul (aftidan Angliyaniki bo’lsa kerak) dokasidan qilingan salla keng qo’llanilgan. O’zining mahkamligi, mayinligi bilan ajralib turuvchi bu gazmolni doka misqoniy yoki doka xanjariy deb atalgan. Barqutga nisbatan surp buxoroliklar turmushida juda kam qo’llanilgan. Zardo’zlikda surpdan faqatgina chakmon, jul, onda-sonda poyafzal tayyorlashda foydalanilgan. Faqat erkaklar ustki kiyimlari tikishda jaydari bilan bir qatorda hindlarning kashmiriyi singari chetdan keltirilgan movut keng qullanilgan. Buxoro ahlining faqat oliy saroy qatlamlarida mavjud bo’lgan Kashmir gazmollaridan qizil, ko’k, yashil tun va sallalariga zardan gullar tiqilgan. Jaydari movutlar zardo’zlik uchun ishlatilmagan. Yarim shoyi jaydari olacha gazmoli zardo’zlikda deyarli barcha buyumlar tayyorlashda ishlatilgan. Undan asosan uyro’zgor buyumlari: so’zana, takiyapo’sh, joynamoz, lo’la-bolishlar jildi tiqilgan. Olachadan erkaklar choponi kamdan-kam tiqilgan. U asosan, ayollar va bolalar kiyimi tikishda ishlatilgan. O’zining yuqori sifati bilan ajralib turuvchi Qarshi olachasi zardo’zlik uchun eng qulay gazmol hisoblangan, Usta Mullo degan qarshilik ustaning olachalari, ayniqsa mashhur bo’lgan. Turli-tuman ranglardagi sidirga olachalar zardo’zlikda keng qo’llanilgan, biroq sham’iy olachasi zardo’zlarning eng sevgan gazmoli bo’lgan. Zardo’zi teridan faqat ayollar kovushi tiqilib, uni mahsi bilan kiyilgan. Turli navdagi simli iplar zardo’zlik uchun asosiy xom ashyo bo’lib hisoblangan. Gazmollarga gul tushirish uchun foydalaniladigan zar va kumush iplar tayyorlash tarixi goyat uzundir. Bu usul qadimgi Misr va Vaviloniya (Bobil)da ko’pdan ma’lum edi. Dastlabki paytlarda «urama oltin» deb atalgan ingichka oltin sim ishlab chiqarilar edi. O’rta Osiyoda ham oltin ip ishlab chiqarilganmi yuqmi, bu savolga hali javob topilganicha yuq. So’nggi yillar ma’lumotiga ko’ra, bu mahsulot eng ko’p ishlab chiqarilgan joy Dehli shahri bo’lib, Hindiston chet ellarga shu mahsulotni ko’plab chiqarar ekan. Oltin iplarning bir navi sheroziy deb atalganiga asoslanib, u Erondan keltirilganini taxmin qilish mumkin. Biroq Buxoro zardo’z ustalarining ma’lumotlariga binoan XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab zar iplar faqatgina Moskvadan keltirilgan. Bundan bir oz muqaddam esa bu ip Angliyadan keltirilganligi haqida uzuq-yuluq ma’lumotlar uchraydi. Sharqdan Rossiyaga zar iplar XVII asr boshlarigachagina keltirilar edi. Bu davrda Moskva podshohlarining saroylarida nemis ustalari yordamida zar va kumush iplar ishlab chiqarish yo’lga quyilgan edi. 1623—1630 yillarda rus ustasi simgar Yuriy Kovalev nomi ham tilga olinadi. Buxoro bozorlarida o’nlab navdagi zar va kumush iplar keltirib sotilardi. Goyat momiq zar tolalar buxorolik zardo’zlar tilida kalyobatun nomi bilan mashhur bo’lib, u goh zar, goh kumush ip o’rnida qo’llanilavergan. U yoki bu navni ajratish zarurati tugilib qolsa zar ipga tilla, kalyobatun, kumush ipga kalyobatun safed (ok) deb atalardi. Kalyobatunning asosini tashqil etuvchi ipak ipning rangi turlicha bo’lgan. XIX asr 30—70 yillarda tiqilgan buyumlardagi zar ip ko’p hollarda turlicha tovlanuvchi sariq, ya’ni tillarang ipdan yigirilgan. 80-yillarda tuq sarih tusdagi ipak ip qo’llanilgan. U matoning rangi uniqqan joyida zarrin ip bilan birgalikda tiqilgan chogda ko’zga yaqqol tashlanib turgan. 90-yillar zardo’zligida esa tuq sargish tusdagi shoyi ip bilan qo’shib tiqiladigan tillarang ip iste’molda saqlanib qolgan, shu bilan bir qatorda qizgish-sariq va yarqiragan qizil tusga asoslangan zar tolalar ham paydo bo’lgan. Shu tarifa turli rangdagi iplardan tashqil topgan kalyobatun galma-galdan birgina buyumning o’zida uchrayvergan. 1900 yillar davomidagi zardo’zlikda alvon tusli ipni to’q jigarrang va och jigarrang tusdagi iplar egallaydi. XX asrning 10-yillaridan ipak kalyobatunning rang-barangligi bardam topadi va xuddi XIX asr 80-yillaridagi singari tuq sariq tusdagi iplar ishlatila boshlanadi. XX asrning 10-yillariga kelib, paxtalik sariq ipga qo’shib yigirilgan xiyla past navdagi zar ip paydo bo’ladi. Bu xildagi ip bilan erkak va ayollarning bosh kiyimlari tiqilgan. Boshqa turdagi har qanday zardo’zlik buyumlari oliy nav zar iplarda tiqilavergan. Oq va tillarang tusdagi yassilangan kumush tola sim deb atalib, u Buxoro zardo’zlari tomonidan keng qullanilgan. Kalyobatun bilan sim buxoro zardo’zligining asosiy xomashyosi hisoblangan. Ayniqsa, kalyobatun XIX asrning eng boshidan shu paytgacha bo’lgai davrga oid barcha buyumlarda uchraydi. Hatto bu nav ip Buxoroga dastlab keltirilgan 1893 yillarga oid zardo’zlyk buyumlarida ham uchraydi. Shundan keyin ham bu ikki tur ipning keng iste’mol qilinganini ko’ramiz. 1893 yildan keyingi Buxoro zardo’zligida ayrim gul va kashtalarda bir necha nav zar iplar qo’llanilgan. Bu ip kalyobatuni yak naxi o’rusi halli baland, ya’ni «obdon tilla suvi yugurtirilgan bir yo’lli rus kalyobatuni» deb atalgan. Bu ip odatdagidan ancha yo’gon bo’lib, tilla suvi yurgizilgan sof kumush simni alvon tusli ipak ipga qo’shib yigirilgan. Bu ipak ipning nomi esa kalyobatuni jingili o’rusi, ya’ni «jingalak rus zar ipi» deb atalgan. Tarkibi 84 prostentli kumush tolaga obdon tilla suvi yugurtirilib, tuz sariq yoki qizgish-sarih ipak ipga qo’shib yigirilgan. Uning xiyol gijim, to’lqin-tulqin sathiga ega bo’lishi silliq sathli odatiy zar ipdan farqlab turgan. Sherozi urusi du toba, ya’ni «sherozi urusi qo’shtanobi» deb atalgan ip ham tilla suvi yugurtirilgan yuqori nav kumush toladan qilingan. («O’rusi» so’zi «fabrika» o’rnida qo’ullanilib, u bunday iplarning qo’lda yigirilgan «sheroziy» nusxasidan boshqa ekanligidan nishonadir). Zar ipning likkak turi shoyi ip qo’shmay pishiq yigirilgan ingichka simdan iborat bo’lib, u Buxoro ustalari tomonidan onda-sonda ishlatilgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya fabrikalarida chiqarilgan zar iplar keng qo’llanila boshlandi. Buxoro bozorlarida dastavval Malyutin fabrikasining iplari paydo bo’lgan edi. Biroq yo’gon, zardo’zlikka yaroqsiz bu ip keyinchalik «Alekseev va K» fabrikasida chiqarilgan ancha mayin va tikishga qulay ip tomonidan batamom siqib chiqarildi. So’ngra esa V. Vishnyakov va A. Shamashinlarning savdo uyi ishlab chiqargan zar iplar paydo bo’ldi. Turli-tuman fabrikalardan chiqqan barcha zar iplarning bahosi bir xil bo’lib, ularni Buxoro bozorlarida attorlar sotishgan Zar iplardan tashqari zardo’zlikda jaydari rangdor npak iplardan ham foydalanilib, ular, asosan, gullarga qo’shimcha oro berishda hamda matoga zar yo’l tushirishda ishlatilgan. Bunday ishlar uchun zarning rangiga yaqin bo’lgan sariq, to’q sarih, qizgish sariq, jigarrang, ayrim hollardagina boshqa rangdagi ipak iplardan foydalanilgan. Ayniqsa, birishmi tillo chor tor, ya’ni «to’rt yo’lli zar ip» degan eng yaxshi sifatli ipak ip mashhur bo’lgan. Har bir ipak ip ikkiga bo’linib, ikkita qilib eshilgan. Kumushrang gullar tikish uchun oq ipak ipdan foydalanilgan. XIX asrning 90-yillari boshida zardo’zlikda 40-rasponi pechak galtak ip paydo bo’ladi. Ranglar tovlanishi xuddi ipakdagi singari bo’lib, faqat unga qizil va tuq qizil ranglar ham qo’shilgan. Ko’p o’tmay o’ta qimmatbaho zardo’zlik buyumlarida ishlatiladigan ipak o’rnini mana shu galtak ip egallaydi. Ba’zi hollarda bitta buyumning o’zida ham u, ham bu ipni kuzatish mumkin. Zardo’zlikda quyidagilar qullanilgan: barqut va ipak aralashma matosi, pulakcha deb ataluvchi o’rtasi teshik mayda oq, sariq piston (pirpirak)lar, mahalliy zargarlar ishlagan, odatda edra sir va feruza bilan bezatilgan, nafis gul naqshi tushirilgan zarhal tugalar, turli nav oltindan zardo’zlarning o’zlari yasagan zargarlik taqinchoklariga o’xshab ketuvchi olmos hubbalar deb atalmish bo’rtma naqshlar, dur va qimmatbaho toshlar. Zardo’zlik qurollari unchalik ko’p emas. Chambarak, ya’ni korcho’bning tun, jul va mayda-chuyda buyumlar uchun muljallangan uch turi ma’lum. Ular tuzilishi jihatidan bir xil bo’lib, faqat hajmlarining katta-kichikligi bilangina bir-biridan farq qiladi. Korcho’b uzunligi 320 santimetrgacha bo’lgan ikki tengyonli silliq yogoch dastadan iboratdir. Korcho’bning uchida joylashgan harakatlanuvchi shamshirak yordamida chambarakni istalgan kattalikka keltirish mumkin bo’lgan. Chambarakka bo’zdan qilingan kerish, ya’ni ta’var tortilib, u tikib tayyor bo’lgan buyum bilan birga chiharib olingan. Korchubda chordona kurgan holda erda utirib ishlangan. Ipni dumaloqlash (o’rash) uchun qattih yorochdan qilingan, uzunligi 20 santimetrdan bo’lgan, to’rt qirrali patiladan foydalanilgan. Ichiga qo’rgoshin solib vazminlashtirilgan bunday patilalar ipni zich qilib o’rashni ta’minlagan. Zardo’zlik ishi chogida ikki xil angishvonadan foydalanilgan. Biri oddiy fabrika angishvona bo’lib, uni qulning o’rta barmogiga, ikkinchisi tagsiz, qalin charmdan yasalib, chap qo’lning o’rta barmogiga taqilgan. Ikkinchi angishvonaning ba’zan fabrikadan chiqqani ham bo’lib, u metaldan yasalgan. Ikki xil qaychi bo’lgan: biri qaychi ushtur gardan, ya’ni «tuya buyin qaychi» bo’lib, egikligidan tuyaning buynini esga soladi. Ikkinchisi oddiy uy-ruzgorda ishlatiladigan metall qaychidir. Ignalarning fabrikadan chiqqan, o’rtacha kattalikdagilari ishlatilgan. 1.4. Zardo’zlik san’atida tiqish texnikasi. Poshsholik ustaxonalarida zardo’zlikka mo’ljallangan har bir buyum, tikuvchining qo’liga kelib etguncha, dastlabki, murakkab va uzoq davom etuvchi ishlovdan chiqarilgan. Ustaxona bichiqchisi xosai bardor har bir buyumni andozasiga moslab bichgan. Bichiqdan chiqqan mato qogozga chizilgan andoza tarhi bilan birgalikda ustaxonaga keltirilgan. Tarhkash tomonidan tayyorlangan andozalar amirga namoyish etilgan va uning ruxsati bilangina zardo’zlarga uzatilgan. Amir shaxsan istifoda etishi kerak bo’lgan har bir buyum uchun alohida andoza tayyorlangan. Mato bilan andozani olgach, ustalar andoza tarkibida bo’lgan kashtalarning ma’lum miqdordagi ayrimayrim qismlari uchun tayyorgarlik ko’rganlar, ya’ni tikish uchun to’shama (pilta) qilganlar. Buning uchun odatda qalin oq qogozga qora bo’yoqda chizilgan andoza shaklini igna bilan chekib chizilgan, uni teriga, kartonga yoki qalin qogozga yoyib, ustidan ko’mir kukuni sepilgan va shu tarifa andoza shakli ko’chirilgan. Ko’chirilgan shaklni qora buyoq yoki qalam bilan qaytadan chizib chiqilgan-da, tuya buyin qaychi bilan qiyilgan. Bunday ishni, odatda, gulbur bajargan. Bir kishi eplashi qiyin bo’lgan katta ishlarda tikuvchilar ichidan ba’zilari gulburga yordamlashib yuborgan. Gullar kesilib, chambarak tayyor bo’lgach (ya’ni ta’vor pishiq o’ralgan bo’lgach), korcho’blarda bichiqdan chivdan matoni tikishga kirishganlar. Odatda ta’vor ish batamom nihoyasiga etgandan keyin olib tashlanadi. Ba’zan ish engil kechishini uylab, bundan tashqari matoga zar qatim qalin tushishini nazarda tutib, bo’z taglikni tikishdan oldin olib tashlaganlar, Tiqilayotgan matoni tarang tortib va uni bo’z taglikka tengma-teng rostlab, korcho’bni har tomondan aylantirganlar. Tiqilayotgan mto faqat astar ustida barqaror bo’lishi uchun taglikni kiyib chiqqanlar. Goho buyum batamom qo’ldan chiqandan keyin bo’z taglikning bir kismini olib tashlangan. Bunday holda taglikning tikish uchun zarur qismi joyida qoldirilib, ortigi olib tashlangan. Erkak va ayollar kiyimi, ot jullari va ruzgororbop buyumlar (so’zana, yostiq jildlari, joynamozlar) alohida korchublarda yoki bitta korcho’bda qismlarga ajratib tiqilgan. Chopon tikishning uch yo’li mavjud bo’lgan: avval choponning yarmi, bir bari bilan orqasining yarmi tiqilgan. Bunda bar bilan orqani korcho’bga bor bo’yicha yoyib tortish mumkinligi ko’zda tutilgan. Choponning qolgan ikki yarmi elkaning o’rtasidan ulangan, andoza oxirigacha tushirilib, to buyingacha bo’lgan hamma joylar puxta tikib chiqilgan. Englar boshqa korcho’blarda alohida tiqilgan. Ot jullarini bitta korcho’bda ikki yo’l bilan tiqilgan, avval uning pastki qismi tiqilgan, uning yuqori qismini nay ichiga qayirib, tikib quyilgan. Kashtalari qo’ldan chiqan qismi esa buklab quyilgan. Ishning dastlabki jarayoni tugashi bilan julning yuqori, ikkinchi qismini tikishga o’tilgan. So’zana, yostiq jildlari va joynamozlar ham xuddi shu tarzda tiqilgan. Dastlabki tayyorgarlik ishlari bajarilib, mato taglikka yopishtirib bo’lingach, teridan, kartondan yoki hogozdan qirqilgan kashtaga yopishtirishga kirishganlar. Kashta hajmini zhoshiyadan hisob qilishgan. Bo’r surilgan qo’sh tanob bilan hoshiya chekkalarini chizib chiqqanlar. Hoshiyani har ikki tomondan chegaralab turuvchi ensiz obadan tikish ishi boshlangan, hoshiya ichlari zham shundan keyingina gulga to’ldirib chiqilgan. Mato ustidan quyilgan charm yoki qogoz gul bichihlari surilib ketmasligi uchun ular yirik qaviqlar bilan chatib qo’yilgan. Hoshiyalar tikib bo’lingach, kashtaning markaziy qismini to’ldirishga kirishilgan. Matoda gullarning o’rni-urnini topib qo’yish, xususan kiyimlardagi gullarni joylashtirib chiqish goyatda murakkab va mas’uliyattalab ishdir. Korchub tayyorlovchi usta sar korcho’b darkash matoga gullarni joylab chiqqan, buning uchun u zo’r o’quv va malakaga ega bo’lishi talab etilgan. U tez vaqt ichida va hech bir kamchiliksiz kashtalanishi kerak bo’lgan maydonni shunday to’ldirishi lozim bo’lganki, juda ko’p ayrim-ayrim tayyorlangan gul qismlaridan oxiroqibatda yagona mukammal kompozitsiya yuzaga kelgan. Buning uchun butunicha sigmay qolgan gullarning ayrim bo’laklari qo’yi qismga yoki ostidan tushirilishini nazorat qilib turganlarki, ular kiyimning ko’zga yaqqol tashlanishi mumkin bo’lgan ochiq joyida o’rnashib qolmasin. Xususan, amirning o’zi uchun mljallab tiqilgan buyumlarda bu narsaga juda ehtiyotkorlik bilan yondoshganlar. Aks holda kiyimni butunlay boshqqatdan bichib-tikishga tugri kelgan. Kiyimni necha bor haytadan tiqilgan dollar ham uchrab turgan. Mazkur albomning 8 raqamli rasmda kursatilgan choponlardan biri to rasamadida bo’lgunga qadar uch qayta tiqilgani ma’lum. Buyumga boshdan-oxir kashta tarhi tushirib bo’lingach, nihoyat, tikishga kirishilgan. Chambarak o’rnatilgan bitta buyumni qism-qismlarga aniq ajratib, bir necha tikuvchi tikkan. Katta korcho’blarda bir yo’la 10—12 kishigacha ishlagan. Zardo’ziy qilinayotgan chopon, mursak, kamzo’llarning eng nozik joyi eng uchi — no’gi osti va ko’ksi — sari dil bo’lib, kiyim kiyilayotganda «mo’’minlar hukmdori»nnng nigohi eng avval o’sha joylarga to’shar ekan. Shu boisdan ustalar eng mohir zardo’zlarga kiyimning eng va ko’krak qismlarini topshirib, alohida kunt bilan bu ishni ado etganlar. Shu narsani qayd etib o’tish joizki, zardo’zlik buyumlarining asosiy qismi shu qadar maxorat va nazokat bilan ado etilganki, ularni o’ta sinchkovlik bilan miridan-sirigacha o’rganib chiqilgandagina, shunda ham onda-sonda, bu bir kishining ijodi bo’lmay, ko’pchilik bir bo’lib amalga oshirganligiga arang ishonch hosil qilish mumkin. Zardo’zlik ishi quyidagi alfozda olib borilgan: dastlab yigirilgan yoki zarhal ip bilan asosiy gul tiqilgan, keyin eshilgan to’ftado’ziy yoki zarrin simdo’ziy zar ip bilan gulning qismlari tiqilgan. Bu iplarning kalyobatun jingili o’rusi, bireshimdo’ziy, ipak ip aralashgan zarrin sim kabi nomlar bilan atalishi oldindan ma’lum. Zargarlik ziynatlari, bo’rtma naqshlar va hokazolar tiki lishi odatiy bir hol bo’lgan. Shu tarifa gullarning barchasi tiqilib bo’lgach, uning qirgoqlarini pishiqqina yigirilgan zarrin ip tahrir bilan nozik yo’l qilib aylantirib chiqilgan. Bozorda chiqarib sotishga mo’ljallangan qimmatbaho buyumlardagi tahrir yo tahriri xom bilan, yo tahriri nimtoba bilan ishlagan. Bir necha yo’l zarrin ipni eshmasdan tikish tahriri xom, salgina eshilganini esa tahrirn nimtoba deyilgan. 4—8 yo’l ipni eshib tiqilgan tahrir eng keng tarqalgan usullardan bo’lib, buni taqiri yak toba deyilgan. 24 yo’l ipni ikki tanob bilan eshib tiqilgan tahrir tahriri sheroziy deb atalib, u faqat shohona buyumlardagina qo’llanilgan. Yaproqnusxa gullarni xorakdo’ziy (xorak—tikoncha degani) deb ataluvchi cho’zinchoq halqacha yordamida gardishlangan. Gullarning girdi esa faqat ip bilan tiqilgan. Geometrik kashtalarning girdi yo birgina tahrir yordamida yoki qobuliy deb ataluvchi qator halqachalar yordamida aylantirib olingan. Gullarning girdini aylantirish bilan baravariga tikuvchi tiqilmay qolgan joylarni ham margula, marguli nuktez, marguli dumchanyuk, tagalak (jingalak, uchli jingalak, dumli jingalak, spiralsimon jingalak va hokazo) nusxa gullar bilan to’ldirib borgan. Chopon yoki boshqa har qanday buyum batamom zardo’zning qo’lidai chiqgach, uni chambarakdan olib, pardozlarini nihoyasiga etkazish uchun poshsholik tikuvchilarga uzatishgan. Tikuvchilar buyumning ayrim-ayrim tiqilgan qismlarini bir-biriga ulab va astarini tikib, shoyi tasma (jiyak) o’rnatish uchun ayollarga berilgan. Erkak va ayollarga taalluqli ba’zi kiyim-kechak va buyumlar (belbog, salla, kulutapo’shak, ro’mol), uy-ruzgor buyumlari (so’zana, yostiq jildi, joynamoz) zardo’zlik ishi tugashi hamon korcho’bdan birato’la olingan. Jul, poyafzal, ko’ylak kashtalari, do’ppilar, ro’mollar va xaltachalar avvaliga qalinroq bo’lishi uchun teskari tomondan sirachda elimlangan. Ro’mol singari buyumlarni yana ham qalinroq qilish uchun esa teskarisidan bir necha qavat mato yo qogoz qo’yib elimlangan. Buxoro zardo’zlari zardo’zlik ishlarshsh bir necha qismga bo’lib chiqadilar: 1. Zardo’ziy zamindo’ziy — tagini yoppasiga zar bilan tikish. 2. Zardo’ziy guldo’ziy — charm, karton yoki qogozga tushirilgan andoza buyicha tikish. 3. Zardo’ziy bireshimdo’ziy — goh ipak ipda, goh zar ipda aralash tikish 4. Zardo’ziy pulakchado’ziy — pulakcha deb ataladigan piston hadab zardo’zlik tikishi. Zardo’ziy zamindo’ziy odatda bo’z yoki charmga tiqilib, onda-sonda karbos deb ataladigan mahalliy matodan foydalanishgan. Karbosdan faqat otlarga jul va mayda-chuyda buyumlar qilingan, xolos. Zamindo’zlikning ikki asosiy uslubi ma’lum: a) to’gridan-to’gri matoga tikish va b) siddiy deb ataluvchi to’shamaga tikish. Siddiy usuli, ayniqsa, mashhur bo’lgan. Bunday tikishda jaydari kalyoba ipidan foydalanilgan. Engilbosh singari nozik buyumlarni tikishda esa o’zining pishiqligi va silliqligi bilan ajralib turuvchi rasponi gazoriy nomli ip ishlatilgan. Rasponi farangiy fabrika paxta ipi to’shamalarni tikishda kam qo’llanilgan. Ancha oldingi zardo’zlik buyumlaridagi to’shamalarda jaydari shoyidan foydalanganlar.Xuddi shu yo’sinda tayyorlangan etiklar materiali va uslub xususiyatlari jihatidan taxminan XVIII asrga taalluqli bo’lsa kerak. (Mazkur albomda siz uni 50 raqami ostidagi suratda ko’rishingiz mumkin.) O’tgan asrning 70-yillarida yasalgan buyumlarning ba’zi qismlari tiqilishida, istisno tarzida, shunday to’shamalarga ko’zimiz to’shadi. To’shama uchuy tanlangan ip dastavval suvda ivitilgan, so’ng ikkitadan sakkiz qavatgacha qilib eshilgan. Shunday eshilgan ipdan keragicha tayyorlab va ularni patilaga o’rab, to’shamani boglashga kirishilgan. To’shamani boglash, siddiy boston — ikki xil yo’lda amalga oshirilgan: agar ip ingichka bo’lsa, uni matodan teshib o’tkazilgan, agar eshilgan ip yugon bo’lsa va matodan teshib o’tkazilayotganda uni yirtib yuborishi xavfi bo’lsa, uni mato ustidan ingichka ip bilan qadab-qadab quyilgan. Zardo’zlik to’shamalari ko’ndalangiga yonma-yon qilib quyilganki, zar ip bilan tikkanda baxyalar o’shalarga asoslangan bo’lgan. Eshilgan ip qanchalik ingichka va baxyalar qatori qanchalik zich qo’yilsa, chok ham shunchalik nafis va bejirim chiqqan. Zardo’zlik piltasining iplari sariq rangda bo’lgani uchun zarrin iplar bir-biridan qochganda oraliqlarda paydo bo’luvchi yoriqlar ko’zga darhol tashlanmagan. Iplarni tikuvchilarning o’zi zarcho’ba bilan bo’yaganlar. Piltasiz, shundoh matoning o’ziga qilingan zardo’zlikda ham mato sariqda bo’yalgan. Zar iplar faqatgina xom surp, doka, pardalik singari matolardan teshib o’tkazilgan. Buxoro zardo’zligida dokaga tikish xuddi qalin matodagidek amalga oshirilgan. Faqat eng keksa tikuvchilargina bir vaqtlar bevosita dokaga zar ip bilan tiqilganini eslaydilar. XIX asrning birinchi choragi oxiri va ikkinchi choragi boshida sallalarga xuddi shunday zardo’zi gullar tushirilganligi sathida ma’lumotlar bor. Tikuvchilar bu ishda tamburli ilgakdan foydalanilgani dahida taxmin hilsalar-da, bu ish qurolining o’zi bizgacha etib kelmagan. Qalin matodan zar ipning o’tishi qibin bo’lgan, o’tgan tahirda ham uzoqqa chidamagan, titilib ketgan. Shu boisdan zar ip pilta, ya’ni to’shama yo’llariga ko’ndalang tarzda qator qilib yotqizib chiqilgan, ustidan ipak yoki paxta ip yordamida ilib-ilib tiqilgan. Ular baxyalar orasiga joylashganidan chatilgan ilgaklarning turlicha joylashuvi o’ziga xos kashtani yuzaga keltirgan. Ipak yoki paxta ip zar ipni qisib turganidan qator chuqurchalar hosil qilib, ip o’tmagan joylar xiyol do’ppayib qolavergan, bu keng sath uzra to’lqinsimon chiziqlar hosil qilgani uchun tikuvchilar tilida mavj degan nom olgan. Chatib tikish zardo’zlarning ijodiy xayoloti va kashfiyotchiligi uchun keng imkoniyatlar turdirgan. Mavjning bir necha turi yuzaga kelganining boisi ham chatishni necha turda amalga oshirilganligidandir. Hosil bo’lgan naqshlar goh to’rtburchak, goh romb, goh sinyq chiziqlar va xokazo ko’rinishida bo’lgan. Shu tarifa xosil bo’lgan chokli kashtalar uchun Buxoro zardo’zlarining o’ziga xos va puxta ishlab chiqilgan iboralari bor bo’lib, ular avloddan-avlodga hech bir щzgarishsiz щtib kelgan. 1 Mavji yak ro’ya— bir yoqlama to’lqin. Bu eng oddiy va aftidan eng qadimiy gullardan biri. U Buxoro zardo’zligining bizga ma’lum barcha buyumlarida uchraydi. Bunda chatilgan halhachalar bir-biriga ko’ndalang, yonmayon chiziqlar shaklida joylashgan (IX—I). Qadimgi rus zardo’zligida bu gul «qatorchalar» eki «jo’n kesma qator» nomi bilan mashhur bo’lgan. Bu gul zardo’zlikning qariyb hamma qadimgi yodgorliklarida uchraydi va XII asr oxiri yoki XIII asr boshlariga kelib o’zining yuqori cho’qqisiga chiqadi. To’shama ustidan ingichka o’rilgan 4—5 qavat zar ip—sijiy quyilib, zardo’z uni ipak yo paxta ip yordamida har to’rt baxyaga bir yo’l qilib chatib chiyadan. Tikuvchi xalqachalarni zinapoyacha shaklida joylashtirishga alohida e’tibor bergan. Natijada buyumning yuzasini bir-biriga ko’ndalang qator yo’llar qoplab olgan. Qirgoqlarida esa turli uzunlikdagi ensiz yo’l — milk hosil bo’lgan. 2 Mavji du ruya—ikki yoqlama tulqin yoki mavji pushti mohiy — baliq tangachalari. Bu ham bir-biriga yonma-yon chiziqlar shaklidagi kashta bo’lib, ilgaklarining soniga ko’ra yo ko’prok;, yo ozroq darajadagi siniq yo’llarga ega. (IX — 2, 3, 4.) Qadimgi rus zardo’zligida bu tur kashtalar shaharcha yoki tuyoqcha deb atalgan. Bu tur XII asrda yasalgan buyumlarda uchraydi. 3 Mavji ocha-bacha — ona-bola to’lqin. Bu kashtani tikishda navbatmanavbat qilib to’shamaniig ikkita yoki to’rtta baxyasi bitta qilib olinadi. Natijada tiqilgan yuzada goh qator tor-tor, yassi va qoramtir, goh keng-keng, do’ppaygai va yarqiroq yo’llar hosil bo’ladi. Bu usul ikki xil yo’l bilan tiqiladi: yak ro’ya (bir yoqlama) (IX — 5, 6) va du ro’ya (ikki yoqlama) (IX —7, 8). 4 Mavji chashmi bulbul (bulbul ko’zi to’lqin)da chatish ilgaklari kichkinakichkiia to’rtburchak yoki rombchalar hosil qiladi. (X — 9, 10.) Mavji yak ruya bilai chashmi bulbul zardo’zlikda eig ko’p qo’llaniladigan gullardan hisoblanadi. Bu ikkala gul tiqilmagan bironta buyumii uchratish amri mahol. Chashmi bulbul aslida du ruya uslubidagi kashtachilik sirasiga kiradi. (IX—11, 12.) Qadimgi Rusiyada mazkur usuldagi kashtalarni meva yoki oddiy meva deb atalib, ular aslida Vizantiyadan kelib chiqqan va eng ko’p tarqalgan qadimgi kashtalardan hisoblangan. Chashmi bulbulni mavji yak ro’ya va mavji du ro’ya bilan chogishtirib tikkan zardo’z unga yaqin turli variantlar hosil qilgan (X — 1-9). 5 Shash xol (olti xol). Bir yoki ikki qator «tulqin» katakchasi orasiga joylashtirilgan gul (X—10, 11). Bu gulning ikkita varianti mavjud bo’lgan: olti baxyalik (shash xoli shishtai) va sakkiz baxyalik (shash xoli hashtai). Shash xol usuli ko’pincha chashmi bulbul kashtasi bilan chogishtirib tiqilgan. (X—12.) 6 Xishti haram (muqaddas gisht). Buxoro zardo’zlari mazkur iboradagi haram so’zini podshoning harami ma’nosida emas, balki arabcha haram (muqaddas) ma’nosida ekanini aytadilar. Bu kashta boshqa kashtalarga qaraganda juda ham chiroy li ekanini ham e’tirof qiladilar. Xishti haram kashtasini zardo’zlar bu xildagi kashtalar sirasiga kiruvchi jo’ngina xisht deb ataluvchi kashtasi bilan aslo aralash tirmaganlar kashtasi faqatgina ayollar uy va bosh kiyimlarining qirrohlarodni, ya’ni hoshiyalarini bezashda ishlatilib shash xol em — shoxchi shash xolnok (XI—21) bilan chorishtirilgan. 10 Kandoriydo’ziy yoki oddiygina kandoriy kashtasi Afgonistonning Kandahor shavdj nomidan olingan bo’lib, ustalarning ma’lumot berishicha, XIX asrning ikinchi yarmidan boshlab o’sha tomondan keltirilgan. Bu kashta kiyimlarning nisbatan kichik-kichik qismlarini tikkanda qo’llanilgan (to’rtburchak va romb ko’rinishidagi tor yo’llarda, kichik-kichik to’garaklarda, qirgoq (hoshiya)ning girdidagi yo’llarda va hokazo). Bundan tashqari ot junlari va erkakayollarning bosh kiyimlaridagi tagzaminni sidirga kashtalashda qullanilgan. Qandahorcha chok tikish matoga to’shamasiz tiqiladi. Patli (yungli) matolarning choki tagidan, zar ip orasidan patlarning chiqib qolmasligi maqsadida, oqiga kumushrang, sarigiga tillarang bo’z taglik quyilgan. Kashtaning ikki xili bo’ltan: kandori chor baxyagi—to’rt baxyali kandoriy (XI — 8, 9) v a kandori hasht baxyagi — sakkiz baxyali kandoriy (XI—10—13). Xiyla murakkab bo’lgan 8 baxyali kandoriy bilan qimmatbaho zardo’zi buyumlar tiqilgan. Bu kashta odatda tarhini tushirmasdan turib ham mavji xojariy singari tiqilavergan. Kandoriyning asosini to’rtburchakli xonacha tashqil etib, u chetidan o’rtasiga tomon jingalakjingalak bo’lib keluvchi zarrin kashta bilan to’ldirilgan. Natijada 4 baxyada tiqilgan xonacha salib ko’rinishida, 8 baxyada tiqilgan xonacha taralayotgan nur ko’rinishada joylashgan bo’lgan. 8 baxyada tiqilgan havihda, zardo’zlar nur va soyalar hosil qilish san’atida katta mahorat ko’rsatganlar. Mazkur uslubning bir necha turi mavjud bo’lib, shulardan eng ko’p qo’llaniladigani quyidagilardir: a) o’rtasida qo’ndirmasi bo’lgan kandoriy — kavdori dila xonanok, rangli eshilmagan ipakdan qilingan (XI —14, 16) va b) tangachali kandoriy zar simlardan qilingan. Tangachali kandoriy 8 baxyali tikishda uchraydi, xolos (XI— 15). Bu o’rinda biz eng ko’p qo’llaniladigan kashta gullarni va ularning turlarini sanab o’tdik. Ammo mohir zardo’zlar qayd etilgan uslublarni turli-tuman yo’llarga solib, ularning xillarini ko’paytirish imkoniga ega bo’lganlar. Guldo’ziy kashtasini tikishda andazasini qanday matodan qilinishiga ko’ra, kashta ancha-muncha tekkis chiqqan. Zardo’zlikning xiyla eskirgan, taxminan 1870—1875 yillarga oid buyumlarida biz tikishi juda a’lo chiqadigan oq mesh (zamsha) charmni uchratamiz. Bu usul tikishida esa ko’proq karton ishlatilgan. U qariyb butun XIX asr mobaynida charm bilan bir qatorda yasalgan barcha buyumlarda uchraydi. Bir yoki ikki qavatdan iborat yupqa ho’roz XX asrning 20- yillarida yasalgan buyumlarda foydalanilgan. Zargarlik taqinchoqlariga o’xshash mo’jazgina gullar tagiga ba’zan paxta qo’yib bir necha bor taxlangan matoga tiqilgan. Bunday gullar avval alohida tikib olingan, keyin matoning zarur bulgan joylariga chandib qo’yilgan. U yoki bu uslubning aralash texnikasida ijro etilgan zardo’zlikni zardo’ziy-guldo’ziy zamindo’ziy yoki zardo’ziy zamindo’ziyguldo’ziy deb atalgan. Zardo’ziy birishimdo’ziydagi rangli ipakda tiqilgan elementlar zar ipda tiqilgan elementlar bilan chogishtirilgan Uni tikishda andoza buyicha chatishga tiqilgan zar iplar singari qizgish, malinarang, qizil, to’q qizil, xil-xil tovlanadigan yashil, ko’k, moviy, onda-soida nopormon, ba’zida oq va sariq tusdagi eshilgan va eshilmagan ipak ip qo’llanilgan. Zardo’zlikda ipak ip bilan tikishning juda ko’p usullaridan faqat kashta, yurmado’zi va iroqi nusxalari qullanilgan. Kashtada kam tikkanlar. Yo’rmado’zilik bigiz yordamida tiqilgan. Gullarning ayrim qismlari alohida tiqilib, uni qirqib olingan va kerakli joyga chandilgan. Yo’rmaduzlikning nusxalari to’garak, to’griburchak, to’rtburchak shakllarida bo’lgan. Iroqida ham gullarning qismlari alohida tiqilgan. Bu usulda gilam deb atalgan Shahrisabz do’ppilari tiqilgan. Zardo’ziy birishimdo’ziy deb atalgan aralash nusxani biz XIX—XX asrga oid zardo’zlikning chopon va jullarida ko’rishimiz mumkin. Zardo’ziy pulakchado’ziyda pistonchalar guldo’ziy nusxasida bajarilgan tikishlarda chogishtirilgan. Pistonchalar, odatda, islimiy naqshlarning tagzaminini to’ldirishda ishlatilib, matoga zich qatorlarga terilgan va hech qanday gul shaklini bermagan. Ahyon-ahyonda gullarga qadalgan pistonchalar yulduzcha shaklini yoki to’rttadan salib shaklini ifodalagan. Goho jullarda ular bir yoki ikki qator islimiy naqshlarni ham aks ettirgan hollar uchraydi. Chopon, ba’zi ayollar buyumlari (kulutapo’shak bosh kiyimi va ko’ylak umizidagi tor yo’l—zei ko’rta) da 1$llaniladi. XIX asrning 30—40 yillaridagi kiyim-boshlarda pistoncha keng 1$llanilsa-da, keyinchalik biz uni faqat mayda-chuyda buyumlardagina uchratamiz. jullarda esa pistoncha zhamisha ishlatilib kelgan, u ham bo’lsa davri gardish deb ataluvchi bozorbop juldagina uchraydi. Marvarid bilan bezatilgan marvaridkori zardo’zlik buyumlari alohida o’rin tutadi. Marvarid va topaz, yoqut, olmos singari qimmatbaho toshlar bilan amirning tantanalarda, shahar tashqarisida uyushtirilgan sayillarda va ulug ayyom kunlarida kiyadigan dabdabali ust kiyimlari bezatilgan. Bunday kiyimlarni birovga tortiq qilib berilmagan, hattoki hukmdorning yaqin qarindoshlari uni kiyishi mumkin bo’lmagan. Choponlar, poyafzallar marvarid bilan ziynatlangan. Marvaridni bitta yo’l bilan aylantirilib tiqilgan. Toshlar esa to’p-to’p qilib, tekis zar gardish ichiga olib tiqilgan. Toshlar bilan bezatilgan zardo’zlik buyumlari saqlanib qolmagan. Zardo’zlik naqshlari va ularning tuzilishilari. Zardo’zlik san’atida qo’laniladigan naqshlarning mutlaq ko’pchiligi islimiy bo’lib, geometrik va shunga o’xshagan naqshlar undan keyingi o’rinda turadi. Islimiy naqshlar turlituman dastagullar, yaproqlar, butoqlar, daraxtlar, shoxlar, gulli guldonlardan iboratdir. Meva shakllaridan tuzilgan naqshlarda biz marvarid, turunj, anor, olcha, uzum (I — III va V — 7)larni ko’ramiz. Odam va hayvonot tasvirini inqilobdan oldingi Buxoro zardo’zligida sira uchratmaymiz. Bunday naqshlar faqat inqilobdan so’nggi davrlarda, o’z ham bo’lsa ayollarning uy ichida kiyadigan buyumlarida, xususan, do’ppilarda paydo bhldi. Masalan, bunday do’ppilarning tepa qismida tovus, ba’zilarining girdida qator hilib urdaknamo qushlar tasviri tushirilgan. Bunday buyumlar faqat maxsus buyurtma asosidagina tiqilib, bozorda sotuvga chiqarilmaganini zardo’zlarning o’zlari qayd etadilar. Buxoro zardo’zligida o’ziga xos va puxta ishlangan atamalar bo’lib, ular zardo’zlik sharoitining ayrim bosqichlarini anglatishdan tashqari bu san’atning uzoq davrlik taraqqiyot jarayonidan ham darak berib turadi. Gullar turidagi naqshlar uchun gul atamasi, barglar turidagi naqshlar uchun barg atamasi nam bo’lib qolgan. Bir qancha naqshlar guruhi uchun umumlashtiruvchi bo’lib xizmat qiladigan bunday atamalardan tashqari gul turidagilarga alohida, barg turidagilarga alohida mansub bo’lgan, aynan shularning o’zi uchun xos hisoblangan yana bir qancha nomlarni uchratishimiz mumkin. Masalan, guli chorbarg —to’rt yaproqli gul, guli shashbarg — olti yaproqli gul, guli hashtbarg — sakkiz yaproqli gul, lolagul va hokazolar. Yaproqlari sakkiztadan ortiq bo’lgan gullarni guli sadbarg — yuz yaproqli gul (V—2) yoki guli koshgariy — hayщargul deb atalgan. Keng hajmdagi gullar guli kosagul yoki guli qal’agi (V — 4) degan nomlar bilan yuritilgan. Barg turidagi naqshlar quyidagilarga bo’lingan: dona-dona yaproqlar — yakkabarg, juftjuft yaproq — dubarg, uchtalik yaproqlar — sebarg, majnuntol yaprogi — bargi majnunbed (VII— 1, 6, 9) va hokazolar. Aksariyat ornamental gul turlari o’zlarining uzoq davomli rivojlanishlarida shu thadar ko’p uslublarga va geometrik ko’rinishlarga ega bo’lganki, hatto ularning dastlabki islimiy shakllarini ilgab olish mushkul. Zamonaviy ustalar, ularni xohlagan maqomda talqin qila boshlaganlar. Masalan, to’rt yaproqli gul nayadni xudi ana shunday o’zgarishni boshidan kechirib, endilikda u kungirador peshtoqni eslatuvchi chor madoxil (to’rt darvoza) deb atala boshlandi. Agar bitta yaproqli gul naqshi ikkinchisiga ustma-ust qoldirilgan bo’lsa, uni chor madohili durun ba berun deyilgan (madoxil arabcha — kirish degani). Bunday gullar ko’pincha mayda islimiy naqshlar bilan tiqilib, eng uchida har ikki tomonga qarab turgan ikki dona yaproq tasviri bo’lgan. Odatdagidek, bu o’rinda ham islimiy naqsh o’zi uchun mutlaqo yot bo’lgan nom bilan atalgan (VIII — 5, 13 va 4, 8, 12). Zardo’zlikda keng rasm bo’lgan, chekkalari xiyol yuqoriga hayrilgan nozik yaproq naqshi bargi shullukiy — zulukbarg yoki hishacha shullukiy deb ataladi-yu (VII—7, 8, 2, 3, 10, 11), bari bir u yaproq shaklini o’zida sahlab holaveradi. Islimiy naqshlar, o’z navbatida boshqa tur naqshlarga ham ta’sir qilgan deb taxmin hilish mumkin. Masalan, yaproqlari nur yunalishida joylashgan ko’pbargli gul naqshidan nishon deb ataluvchi tamga belgisi bilan qo’shib yuboriladi. Bu atama XIX asrning so’nggi o’ttiz yilligida yuzaga kelgan bo’lishi mumkin. Uning rus ordenlariga o’xshab ketishini shu bilan izohlasa bo’ladi. Demak, bu naqshlar XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida zardo’zlikka kirib kelgan deb aytish mumkin. Kelib chiqishi turlicha bo’lgan gul turlaridagi bunday o’zaro bogliq islimiy va ularning atamalaridagi o’ziga xos xususiyatlarning yuqolib ketishiga sababchi bo’lgan. O’rta Osiyo chorvador qabilalari milliy naqshlarida keng tarqalgan qo’chqor shoxi tagalak, aftidan, bir qancha o’troq xalqlar san’atidagi islimiy naqshlarga kuchli ta’sir qilgan. Natijada novdalardan biri yangi nom bilan birga o’ziga xos uslublashuvga ham ega bo’ldi. Zardo’zlikda tagalak usuli kashtalarning orasidagi bo’sh qolgan tag zaminni to’ldirishda foydalaniladi. U o’rama ko’rinishida, ba’zan bir juft shohning bir-biriga o’ralib turganiga o’xshagan bo’lsa, boshqa «bir joyda u (ko’pincha katta-katta joylarni to’ldirilganda) xuddi uzum zangidagi naychani eslatadi. Bunga misol tariqasida ancha aniq qilib tiqilgan islimiy naqshli XVIII asr etiklarini keltirish mumkin. Tagalak yo’lidagi naqshlarni ham shunda yaqqol ko’ramiz. Gullarning qirroqlarini aylantirib tiqilgan ipda zardo’z bira to’la ta gzaminni ham tagalak nusxa kashta bilan to’ldirib chiqqan. Chinnigul, qashhargul singari kashtalar nomi qanday kelib chiqqanligi haqida aniq mulohazalar mavjud. Bunga, aftidan, xitoy chinnisidagi rasml ar aeos bo’lgan bo’lsa, ehtimol. Xitoy chinnilari O’rta Osiyoga ham keltirilar va goyat hadrlanar edi. Hatto XIX — XX asrlarda Buxoroning shahar boylari uyida ular keng rasm bo’lgan edi. Kalak (ayollar poyafzalining tovoniga taqaladigan nagal) guli ham xitoy chinnilaridagi naqshlardan olingan deb taxmin hilinadi. Mazkur gul xitoy chinnisida keng qo’llanilgan. Biz ularni IX—X asr sopolchiligida (keramikasida), VIII asr Rey sopolchiligi deb atalgan eron sopolchiligida ham uchratamiz. XIX asrning so’nggi httiz yilida zardo’zlik gullarining nusxasi O’rta Osiyoga ko’plab olib kelingan rus fabrika gazmollaridan olingan. Sharq xalqlariga mo’ljallab to’qilgan gazmollar o’zlarining chiroyli ko’rinishi, bo’yoqlarining yorqinligi va puxtaligi bilan ajralib turgan. Ular tezda xaridorgir bo’lib ketgan va Afroniston orqali keltiriladigan hind gazmollari bilan bemalol bas boylashar edi. Gazmollardagi yirik-yirik gullar zardo’zlikka ham ko’chib o’tgan va ularni nomlaridan bilib olsa bo’lardi. Guli qal’agiy (qal’a so’zidan) nomi zardo’zlarga yaxshi tanish. Buxoro savdogarlari chegarachi posbonlar bilan qo’riqlanadigan bu shaharga mol olgani borar edilar. Rang-barang naqshli, sirkor me’moriy yodgorliklar, ulardagi turli-tuman geometrik naqshlar zardo’zlik gullari va kashtalarini ijodiy jihatdan boyitishdagi boy materiallar bo’lib xizmat qiladi. Shu siraga kiruvchi mehrob naqshi odatda uchli ark ko’rinishga ega, kitoba naqshi yuzasiga chiroyli qilib arabcha yozuv bitilgan qator cho’zinchoq halqachalar bo’lib, ular turar-joy binolarining, maschid va madrasalarning devor bilan shifti tutashgan erida joylashgan bo’ladi. Qadimgi Buxoro me’morchilik yodgorliklari ham koshin degan gulning kelib chiqishiga sababchi bo’lgan va hokazo Zardo’zlik kashtalarini chizuvchi gulbur ustalar boqщa namunalarga ko’r-ko’rona tahlid qilmay, atroflicha uylab kurganlar, o’z kasb-hunarlarining an’analari va speqifik xususiyatlari asosida ijodiy ghayta ishlaganlar. Kashta naqshlarining tuzilishiga qarab, zardo’z ustalar buyumlarni ayrim-ayrim guruhlarga bo’ladilar. Bezak gullarining joylanish tartibiga ko’ra choponlar bir necha turlarga bo’linadi. Darham turidagi choponlar butun yuzaning bir sidra gul naqshlari bilan to’ldirganligi orqali ajralib turadi Bunda turli katta-kichiklikdagi rombalar, kvadratlar, to’griburchaklar va hokazolar yo’l-yo’l shaklda qator tizilib, zich islimiy naqshlar bilan to’ldirib chiqilgan. To’rt yaproqli qubba — madoxil (madoxili durun-badurun), uch yaproqli qubba — sebarg, uch-to’rt yaproqchali buta va butachalari—barg yoki bargi shulluki, majnunbed (majnuntol), ayrim-ayrim joylashgan olti va sakkiz yaproqli gullar, aksariyat lola ana shu naqshlar sirasiga kiradi. Ko’pincha gul va yaproq naqshlari doyra markazidagi gul yoki yulduz atrofida aylana shaklida joylashib, geometrik shakllar tag zaminini to’ldirib turgan. Bu tur naqshlardan biri darhami daraxt kompozitsiyasi bo’lib, unda ham kashtalar bir tekis tushgan, faqat oldingilaridan serjiloligi bilangina ajralib turadi. Gul tushiriladigan joy parchalanmay, bachkanalashmay, goyat erkin tarzda yirik bir yagona manzaraga biriktiriladi. Daraxt islimiy guli goyat uzun tanadan iborat bo’lib, unga gul va yaproqlar chatilgan, goho bo’lak-bo’lak shoxlardan tana hosil etilgan, pqo esa har tomonga osilib turgan katta-katta sallagul (piongul)lardan tuzilgan (bu, fabrika gazmolidan olingan bo’lsa kerak) chetlari hirhma keng yaproqlar juda ham o’ziga o’hshatib ishlangan. Gullar hulda shunday erkin va engil chizilganki, hech qanday rasmdan ko’chirib olinmagan va boshqa gulning takrori bo’lib qolmagan. Libos bezashning bu turi ancha boy va dabdabador bo’lgan. Amirning qimmatbaho, to’y tantanalarda kiyadigan kiyimlari shu bezaklarda tiqilgan. Bunday choponlarni tikish gulburdan katta ijodiy xayolot va tajriba talab qilgan, qattiq mehnat orqasida yuzaga chiqadigan bunday ishlar uchun ham ozmuncha harakat qilinmagan. Tayyor rasmga tikish bo’yicha o’rtacha murakkablikdagi tunlarni tayyorlash uchun to’rt kishi bir oy ishlasa, darxam xilidagi choponlar uchun o’n ikki odam uch oy mobaynida behad ko’p qimmatbaho ashyolar hisobiga ishlagan. Shunday to’nni tayyor qilish haqidagi hujjatda hammasi bo’lib 3233 tanga pul sarf etilgani qayd etilgan. Zamindo’ziy va guldo’ziy tarzida bajarilgan darham kompozitsiyasi chopon, poyafzal va jullardan boshqa zardo’zlikka oid hech bir buyumda qo’llanilmaydi. Bu xildagi san’at namunalari bizgacha goyat oz miqdorda etib kelgan. Yuza bo’ylab bir tekisda har tomonga yoyilib turgan bir dasta gul aks ettirilgan choponlarni butador deb atalgan. Gulning o’zini esa buta deyilib, unda gulning poyasi va yaproqlari, majnuntol novdalari, xurmo shoxlari, turli katta-kichiklikdagi girihlar, qush bodom va hokazolar ifodalangan bo’lishi mumkin. Bu tur kompozitsiyaga yana butadori tavqnok deb atalgan to’n ham kiradi. Bunday to’nlarning butun yuzasi buta naqshi bilan to’ldirilib, faqat elkasida—tavq (arabcha halqa) deb atalgan chiroyli gardishli turunji bo’lgan. Butadori chilyolak yoki jomi chilyolak deb atalgan tunlar ham shular sirasidandir. Ularning tiqiladigan butun yuzasi bir tekisda chilyolak degan halqachalar bilan to’ldirilgani uchun shunday nom bilan ataladi. Butadori daraxt kompozitsiyasi ham butador tipidagi guruhga mansub bo’lib, aslida darhami daraxtning variantlaridan biri hisoblanadi. Darhami daraxtdan uning birgina farqi shundaki, bunda ma’lum bir oraliqda tik joylashgan daraxt tanasi to’xtovsiz takrorlanaveradi. Buta tiqiladigan yuza buylab to’gri qatorlarga aksar holda shaxmat ko’rinishida joylashgan bo’ladi. Butador kompozitsiyasi ayollar libosida goyat noyob usul hisoblanib, u ko’proq katta yoshdagi erkaklar va bolalar buyumida qo’llanilgan. u kompozitsiyaning butadori tavqnok, butadori chilyolak va butador daraxt deb atalgan turlari nisbatan kam, shunda ham katta yoshdagi erkaklar va bolalar liboslarida hllanilib, ayollar libosida mutlaqo .hllanilmagan. Davhur (davri hur — hoshiyalangan so’zining bo’zib aytilishi) deb nomlangan thnlar goyat keng kulamda qo’llanilgan. Bunday tunlarning eng uchlari, barlari va quyi qismlari qur Kotinoy bilan aylantirib tiqilgan, to’n elkasiga esa turunj naqshi tushirilgan. Tavq turunji naqshlarining turli-tumanligi va talqini bilan ajralib turadi, ular ham ko’rinishlari, ham katta-kichikliklari bilan bir-biridan farq qiladi. Ularning o’lchamlari diametr da 36X45 dan 48X56 santimetr orasida hisob hilinadi. Tavq turunjlarining tuzilishi sistemasi buyicha ularni .ikki turga bulish mumkin. Birinchi tur turunjlariga yoyiq halqa ichida tuzilgan kompozitsiyalar kiradi. Eng keng rasm bo’lgan bu kompozitsiya yo umumiy markazga ega halqanamo kashtagullar bilan yoki oralari islimiy naqshlarga to’la oltiburchak qatlamlari bilan to’ldirib chiqilgan. Ba’zan bu oraliqlar qator yo’llarga ajratilib, butalar naqshi bilan bezab chiqilgan. Doyra ichiga ko’pincha olti yoki sakkiz qirrali yulduz (sakkiz qirrali yulduz ikki kvadratni bir-biriga mindirib yasalgan) shakli tushirilgan bo’lib, markaziy qismida burtma girihli halha aks ettirilgan. Naqshlarning har bir qismi mayda gul, yaproq, butoq va xurmo barglari shaklida tiqilgan. Yulduzli halqaning pastki qismida kashta bilan tiqilgan yarimoy nusxasi deyarli har ikki buyumdan bittasida uchrab turadi. Ikkinchi kategoriyadagi turunjlarning kashta gullari ba’zan jimjimador saliblar, sernaqsh yo’llardan yasalgan sakkiz qirrali yulduzlar, galma-galdan almashinib keluvchi gulli girih va butoqchalar kompozitsiyasi, guldon shakli ichiga joylashtirilgan, erga qaragan yarimoy qal’asiga kiydirilgan murakkab islimiy kompozitsiyalardan iboratdir. O’rtasida doyra shakli bor turunjlarning gardishi sirt tomonidan kunguralar bilan aylantirib chiqilgan. Kunguralar gardish qirrasi buylab, yakkabarg deb ataluvchi bir qator qilib tizilgan yakka-yakka yaproqchalardan yoki bitta yaproq va bitta bodomcha shaklidan tuzilgan. Ba’zan yakka-yakka yoki turkum-turkum holda keluvchi o’sha yaproqchalar ishtirokida ham turunjlar gardishining kungurador qilib aylantirib tiqilgan. Gulchambar yoki o’rilgan yaproqlar ko’rinishidagi murakkab islimiy naqshlardan ham kungura yasalgan. Juda kamdan-kam hollarda istisno qilmasa, aytarli hamma turunjlarning markaziy tik o’qi bo’ylab qo’shimcha bezak elementlari albatta, uchrab turadi. Yuqorida xurmo yaprogi, odatda goyat jo’n shakldagi 3—5 ta yaproq yoki elpigich ko’rinishidagi mayda uzum zanglari joylashgan. Turunjni bezab turgan elementlarning qanday gul shakli bo’lishidan qat’iy nazar toji gul nomi bilan ataladi, unga teskari tartibda joylashgan quyidagi naqshli bezak ka’bi gul (guldon) deb atalib, madoxil turidagi naqshlardan birining uslublashtirilgan ifodasidan iborat bo’ladi. Xalqa ichiga olinmagan kompozitsiyali turunjlarning toji guli hajm jihatidan yirik bo’lib, gohida gul, xurmo naqshi bilan, ka’bi gul esa baland guldon bilan boyitilgan (30 r.e.). Turunjlardagi bu detallar tavq uslubiga oid naqshlar islimiy xarakterdagi naqshlarga asoslanganligini kursatadi. Asta-sekin uzgara borgan tavq naqshlari ko’pgina hollarda o’zining dastlabki islimiy shaklini yuhotib, uning urnini geometrik shakl egallaydi. Islimiy talqinlarning o’ziga xos belgilari 'bul'mshi guldon va gulchambar endilikda yot unsurlargina bo’lib holadi. Davhur turidagi tunlarning hoshiyasi (jiyagi) ham kashtalarining rang-barangligi bilan ajralib turadi: oddiygina islimiy butogidan tortib eni 23—25 santimetrli murakkab va dabdabali islimiy kashtalarni kurishimiz mumkin. Oddiy jiyaklar oba deb atalgan ensiz yo’l bilan aylantiriladi. Khmmatbaho zardo’zlik buyumlarida jiyakning ichki tomonidan ham qo’shimcha kungura bilan aylantirib chiqilgan. Jiyakning ichki tomonidan obasi bo’lmay, faqat tanqi tomondangina obalansa, bunday jiyak oldi ochiq jiyak — kuripesh yala deb ataladi . Kashtasi boy va serbezak jiyaklar o’tgan asrning 80-yillaridagi tunlarda uchraydi. Jiyakning kashtasi turunjning naqshlariga mos bo’lishi talab,qilinsa-da, amalda ko’pincha bunga rioya qilinmagan. Katta yoshdagi erkaklar, bolalar to’nlari, mursaklar, kamzo’llarni bezashda asosan davhur kompozidiyasidan foydalanilgan. Kulucha mursagi zardo’zlik bezaklarining tuzilishi jihatidan ikki guruhga bo’lingan: butadori chilyolak va davqur. Butadori chilyolakxilidagi mursaklarning faqat beligacha oldi va orqasidan kashtalar bilan .bezatilgan. Tundan farqli o’laroq davhur mursaklarining turunji ham elkadan, ham ko’krakdan tiqilgan. Bunday mursaklarning chap barida, quyiroha, ko’ndalang bo’lib gul yoki butoq shaklida kashtasi bo’lgan. Mursaklar «eng zardo’zi cholvorlar (poyjomalar) bilan kiyilgan. Ularga lampasga o’xshash kashtalar tiqilgan, bu kashtalar ikki yon tomondagi yirmochlar bilan poyjomaning pochasini qamrab olgan. Old tomonning quyi qismida butoq, gul yoki turunj joylashgan. Mursakning belidan osma bezakli feruza qadamali, ba’zan qimmatbaho toshlar, sirlar bilan bezatilgan vazmin turali belbog taqilgan. Amir va uning amaldorlari bunday liboslarni shahardan tashqariga chiqan kezlarida va turli tantanali marosimlarda zardo’ziy ukchali etik va oppoq zardo’ziy salla bilan kiyganlar. Darbiy amaldorlar esa bunday libosni salla o’rniga chetlariga muyna solib tiqilgan zardo’ziy telpak bilan kiyganlar. Otlarning davriy usulida tiqilgan jullari, xuddi tunlar singari, amir saroy a’yonlarining tantanali kunlarda tutadigan buyumlari sirasiga kiradi. Ular ikki toifaga bulinadi: 1) xosagiy — amirning o’zi foydalanishiga mo’ljallangan va 2) in’omiy tortiq xilidagi boshqa zaruriy ashyolar qatorida o’rin olgan. Birinchi toifadagi jullar goyat boy naqshlangan, ko’pincha zargarlar tomonidan kumush va tillakori turalar qadab bezatilgan, popuklari kumushband bilan o’ralgan. Bunday jullar zinpush degan shohona egar yopqisi bilan birga qullanilib, yo’lda amir egardan tushgan chorlarda u egar ustiga tashlab qo’yilgan. Zinpush ham davriy bilan bir xil barqutdan va bir xil tarada ishlangan. Ikkinchi toifa jullar ko’p miqdorda bozorda sotishga .mo’ljallab yasalgan. Ular o’zlarining oddiy tiqilishlari va gullari bilan farqlangan. Jul ikki qismdan iborat: egar qoshiga kiygiziladigan turli burchakli kesmasi bor oldxoni zingi qismi, hamda ot sarrisini berkitib turadigan ort — chakkikoshi zin qismi. Julning, tabinyki, ko’proq ochiq, ko’zga ko’rinib turadigan qismlarida kashtalar mo’lroq bo’lgan. Suvoriy berkitib turadigan old qismining bezaklari xiyla oddiy bo’lib, o’rta qismda chiroyli, bejirim qaviqdan boshqa hech qanday bezakni ko’rmaymiz. Gul va naqshlarining turlari jihatidan jullar ham bir necha qismga bo’linadi. Darham turidagi jullar guldo’ziy tarzida ham, tagzamini tilla yoki kumush iplar bilan bir sidra tiqilgan zamindo’ziy tarzida ado etilgan. Tilla yoki kumush yuzalarda gullar teng qator qilib joylashtirilgan guldo’ziyzamindo’ziy tarzi yogщilar uchun eng ko’p qo’llaniladigan usul ohisoblanadi . Barcha guldor yuza handahor choki (tikishi) "bilan tiqilgan zardo’ziy buyumlarning yagona toifasi kandorido’ziy jullari bo’lib, ular ko’proh bozorda sotish uchun tiqilgan. Davri gardish deb atalgan jul guli darhami daraxt turlaridan biri hisoblanadi. Bunda daraxt yoki shox yirik jingalak butoq tarzida beriladi. Butoq uchida anorga o’xshagan, ammo zardo’zlar gul deb ataydigan yirik meva nusxasi ham bo’ladi. Bu toifa yophilar doim guldo’ziypulakchado’ziy tarzida ado etilgan (tagzamini sim ipda tiqilgan. Davri gardish yopqilari XIX asrning 80—90 yillarida bozorlarda sotish uchun ko’p miqdorda tayyorlangan. Biroq o’sha asrning 40—50 yillarida ular sal bo’lmasa amirning shaxsiy buyumi sifatida foydalaniladigan zardo’ziy yopqining yagona turi bo’lib qolgan edi. Bundan ancha vaqt muqaddam davri gardish jaydari (buxorocha) shoyi barhutga yuksak sifatli zar bilan tiqilgan. Ular tikishining puxtaligi, jiyaklarining bejirimligi, tagzamini kumush ip bilan kalin qilib tiqilishi ila ajralib turadi. So’nggi davrlarda xuddi o’sha jullarni yarim shoyi jaydari barqutga sifati past zarda tikishgan, gullarnning tarhi ham u qadar mukammal bo’lmagan Ish sifati ham o’rta darajada bo’lgan. Davri se gula jullari odatda yirik gul qubbasi yoki yirik bodom shakli, goho qo’sh bodom shakli bilan bezatilgan. Naqshlar yopqining markaziy qismida, burchaklarida o’rin olgan . Xuddi davhur turidagi to’nlarda bo’lganidek, gul naqshida ham dastlabki islimiy shakllar ozmi, ko’pmi yuqolgan, ammo ka’bi gul (guldon, islimiy talqinning asosiy belgilari saqlanib qolgan. Egщilarda ka’bi gul naqshining joylashuviga goyat qat’iy ravishda amal qilingan: markaziy gul hamisha bor buyi bilan pastga qaragan bo’lgan, qolgan ikkitasi esa burchaklarga tomon yunalgan . Se gula jullari faqatgina amirning buyrugiga binoan yoki unga in’om etish uchungina tiqilgan. Uni sotish uchun bozorga olib chiqilmagan. Bunday jullar katta amaldorlarga hadya etilgan. Zardo’zlarning guvohlik berishlaricha, bu toifa jullar XIX asrning 90-yillarida yuzaga kelgan. Biroh ular bundan ancha oldin paydo bulganini tasdiqlovchi dalillar ham yuq emas. XIX asrning birinchi choragi yoki ikkinchi choragining ayni boshlariga oid namunalarning birida mazkur toifa julning yaratilishiga asos bo’lgan namunasi »mavjud bo’lib, undagi bezak gullar o’zlarining islimiy shakllarini saklab qolganligi shundoq ko’rinib turibdi. XX asrning boshlarida jiga davri deb atalgan yangi nusxadagi jul paydo bo’ldi. U yarim doyra shaklida bo’lib, kashta, zargarlik kumush turalar, bandiga tilla qoplangan zar popuklar bilan obdon bezatilgan. Bunday yopqilardan bizgacha etib kelmagan. Zardo’zlarning gapiga qaraganda, ulardan bor-yugi 5 tagina tiqilgan ekan. Jira davriy juli se gula julidan ancha yuqori turgan. Xuddi to’nlarda bo’lganidek, se gula va jiga davriy jullari uchun ham maxsus gul naqshlar tuzilgan, holbuki boshqa har qanday turdagi jullardan bitta rasm andozasiga qarab bir nechtadan ishlangan. Erkaklar zardo’ziy poyafzali barqutdan tiqilib, ular bir qancha turlarga bo’lingan. Shulardan biri kavushi mirzoyi yoki kavushi xatirchigiy kavushlari bilan kiyiladigan mahsidir. Bunday mahsi-kavushlar bir xil rangdagi barhutdan tiqilib, bir xil gulda bezatilgan. Yana poyafzal turlaridan biri mo’za: tagcharmli, ukchasi past, o’rtacha yoki baland bo’lgan. Mo’za bilan mahsining yozgi — tobistoniy, qishki — zimistoniy turlari bo’lgan. Yozgi mahsilarga jaydari yarim shoyi mato — adrasdan astar quyilgan, qishqilariga muynadan astar quyilgan, ukchasi keng va past bo’lgan. Zardo’ziy poyafzalning uchinchi turi — kunji uzun, ukchasi baland mo’zi xatirchigiy bo’lib, ularni asosan suvoriylar, ovchilar, chavandozlar kiyganlar. Poyafzallardagi gul naqshlari butun yuzani bir tekisda qoplab olgan. Ular, odatda yo daraxt turidagi islimiy naqshlardan yoki gullardan, bir tekis sochilgan girih va halhalardan iborat kompozitsiyalar bo’lgan. Gul va girihlarning oralaridagi bo’shliq yaproq nusxalari yoki zar ipda tiqilgan bodom, turunj kashtalaridan iborat kompozitsiyalar bilan to’ldirilgan. Goho xuddi o’sha kashtalar yordamida guldonlardan «o’sib chiqqan» murakkab islimiy kompozitsiyalar ham uchrab turadi va nihoyat namunalari keltirilgan darham turidagi kompozitsiyalar mavjud. Bolalar zardo’ziy poyafzalining ikki turi ma’lum: mahsi va past, keng ukchali mo’za. Ayollariing faqat mahsisigina tiqilgan. Uni yo zardo’ziy barxut kovush bilan yoki zar gulli charm kovush bilan kiyishgan. Ayollar va bolalar poyafzali ancha oddiy girih va halqalar bilan bezatilib, ularning oralari yaproq nusxalar yoki tagalak gajaklari bilan to’ldirilgan. Bodom kashtasi kompozitsiyasi juda ko’p uchraydi, ayollar va bolalar poyafzali faqatgina guldo’ziy tarzida ado etilsa, katta yoshdagi erkaklar poyafzali ham guldo’ziy, ham zamindo’ziy tarzida tiqilgan. Erkak va ayollarning quyidagi buyumlari ham zardo’ziy usulida tiqilgan salla, kuloh, ayollar do’ppisi, peshonaband. Buxoro ayollari 40—46 yoshidan boshlab kiyadigan kultapo’shak — bosh kiyimi, sarandoz va rido — ro’mollari, miyonband — erkak va bolalar belbogi, ayollar kuylagi yoqasi girdini bezaydigan yo’l — zei kurta, eng uchlari — nugi, ostin, ayollar kamzo’lining yoqasi, paranjining peshak va dumi — paranji kashtalari, chashmband — yuz niqobi, qopchuq — hamyoni, shona xalta — taroq xaltasi, jildi soat — soat xaltasi, shaxsiy muhrini solib qo’yadigan muhrdon va boshqalar. Erkaklar zardo’ziy to’nlari odatda zardo’ziy kuloh ustidan zardo’ziy salla bilan kiyilgan. Kuloh to’nning rangidagi barqutdan tiqilib, islimiy naqshlar bilan oro berilgan. Bu naqsh uncha katta bo’lmagan butoq yoki guldan, ba’zan usimlik mevasi — bodom yoki zirkning badiiy uslublashtirilgan ifodasidan iborat bo’lgan. Khimmatbaho toshlar bilan bezatilgan, tunlar bilan kiyiladigan kuloh ham shunga munosib bo’lgan. Sallaning umumiy uzunligi 24 gaz (bir gaz —78 santimetr) bo’lib, shundan uchdan biri — 8 gaziga zardo’ziy bezak berilgan. Bir tomondan hirgori bhylab 8—10 santimetr enlikda juda halin qilib zardo’ziy kashta tiqilgan. Sallaning ikkinchi uchi — fachi salla 20—25 santimetr uzunlikda bodom nusxa yoki shunga uxshagan biron gul naqshi bilan bezatilgan. Sallani kuloh ustidan shunday o’ralganki, kashtasiz qismi kashtalik hoshiya tagida qolib ketgan. Uning ikkinchi uchi fachi salla nomoz uhilayotgan paytda chap tomondan tushirib huyilgan. Kallapushi zardo’ziy—erkaklar bosh kiyimini yoshroq odamlar, o’smirlar kiygan. Utgan asr oxiri va asrimizning boshlarida yasalgan bunday chubinamo bosh kiyimi ayollar kallapushidan tagining ancha baland kutarilib turishi bilan farqlanib turgan. Ayollar dupnisi dam, erkaklar do’ppisi dam sidirga rang barqutga tagidan zamindo’ziy, guldo’ziy tarzi bilan yaxlit gullar berib tiqilgan. Ancha engil va nafis bo’lganligi uchun ko’prohqguldo’ziy tarzidagi gullar ishlatilgan. Do’ppilarga boshdan-oyoq islimiy kashtalar bilan xam, turli kurishshdagi geometrik shakllar bilan dam oro berib chiqilgan. Geometrik shakllar olti va sakkiz dirrali shakllar bo’lib, ko’pincha ular bir-biriga qalashtirib tiqilgan va oralari gul va yaproq nusxa nadshlar bilan to’ldirilgan. Chorgul nadshi dam erkaklar, dam ayollar do’ppisida baravar ishlatilgan. Chorgul kompozitsiyasida zargarlikka yoki zardo’zlikka oid dubba — burtma tadinchogi dhllanilib, dar bir butod yoki gulga uch donadan duyib tiqilgan. Bunday do’ppilar chor guli duvozda dubba (un ikki qubbali to’rt gul) deb atalgan. Turli xildagi to’rt qirrali yulduzchalar. XX asr boshlaridagi erkaklar do’ppisi uchun xos kashtalardan hisoblanadi. Erkak va ayollarning cho’qqi do’ppilarining gardishi zar ipda tiqilgan yoki rangli shoyi jiyak bilan aylantirib chiqilgan . Peshonaband barqutga, shoyiga, guldor atlasga, aynnksa fabrikada thilgai atlas ro’mollarga tiqilgan. Keksa zardo’z ustalar XIX asrning 80-yillarida dizil alvonga (alvonisurx) zardo’ziy peshonabandlar tikish keng rasm bulganini eslaydilar. Peshonabandlar ensizgina bo’lib, kashtalari qator qilib terilgan 5 yoki 7 ta halqachalardan (chilyolak) iborat bo’lgan. Bizgacha saqlanib qolgan peshonabandlar, asosan, XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga taalluqlidir. Kashta 8 dan 11 santimetrgacha enlikdagi yo’l bo’lib, chorsi ro’molda ko’ndalang tarzda joylashgandir. Ro’molning ikki qarama-qarshi burchaklari bitta qilib buklanib, oldindan tayyorlab olingan tarh asosida kashtalangan, qolgan burchaklari esa bosh orqasiga boglash uchun qoldirilgan. Peshonabandlar kashtasi zamindo’ziy va guldo’ziy tarzlarida ado etilgan. Se kitoba (uch kitoba) deb atalgan kompozitsiya shu davr bosh kiyimlarini bezashda keng ishlanilgan. Bular yo cho’zinchoq doirayu to’rt yaproqli girihlar, yoki olti va sakkiz burchakli shakllardan iborat bo’lib, uchtasini bir qatordan qilib islimiy naqsh yoki yozuvlar bilan bezalgan barthut yoki zar tagzaminga joylashtirilgan . Ba’zan bunday kitobalar ichiga fabrikada ishlangan oltiburchakli metall yulduzchalari taqilgan halqachalar bilan bo’lingan. Yulduzchalar qimmatbaho toshlarga o’xshab ketadigan rangli shishalar bilan bezatilgan. Majnunbed (majnuntol) kashtasi peshonaband uchun eng sevimli mavzu hisoblangan, moh yarimoy kompozitsiyasi ham tez-tez uchrab turadi. Moh peshonabandi zargarlik turnorichlari bilan bezalgan. Uralgan. XIX asr boshlarida ayollar zardo’ziy do’ppilarining ikki xili mavjud bo’lgan. Xiyla eskiroqlari chuvdinamo bo’lib, uni tuppi kavushnok deyilgan, keyinroq, 90-yillarning so’nggiga kelib paydo bo’lgan, usti yassi va gardishi baland do’ppilarni do’ppi tahsimigiy deyilgan. Tahsimigiy do’ppilarning gardishiga shoyi jiyak tiqilmagan, zardo’ziy naqshlar esa butun gardishni hoplab, kungura ko’rinishi kasb etgan . Kungura nusxa kashta bilan tikish uzoqda bormay, taxminan XX asrning dastlabki un yilidayoq bardam topdi. Soch o’rimlarini qoplab turadigan uzun «dum»li kulutapo’shak bosh kiyimini yoshi katta ayollar kiyganlar. Sochlar har tomonga yoyilib ketmasligi uchun «dum»ning tagidan ikki-uch joyiga tugma ham hadalgan. Bosh qismining sirtiga guldo’ziy tarzidagi islimiy naqshlar bilan sidirga bezak berilgan. Gardishning old qismi va dumning hirroqlari islimiy yoki ishkandar pechak kashtalari yusinida qilib engilgina gullar tiqilgan. Gardish chekkalariga enli shoyi jiyak yoki zarrin jiyak qadab tiqilgan. Gulnining qo’yi yuza qismiga guldondagi gul tasviri tushirilgan. Gulning qirgoqlari ham jiyak va keng zardo’ziy yo’l bilan aylantirib chiqilgan. Bu xildagi zardo’ziy bosh kiyimlari ko’pincha piston qadamali pulakchado’ziy tarzi bilan qo’shib yuboriladi. Chorsi sarandoz ro’moli ham zardo’zlik kashtalari bilan bezatilib, turri ikki buklangan holda boshga tashlab yurilgan, bunda ro’molning to’rtala uchi ham orqaga tushib turgan. Sarandozni do’ppining ustidan, peshonabandning ostidan taqilgan. Uchburchak rido ro’moli esa peshonabandning ustidan tashlab, bir uchi orqaga, ikki uchi ko’krakka tushirib taqilgan. Sarandoz ro’mollari popukli kattakon fabrika atlaslaridan qilingan. Ular kashtalarining goyat oddiy va yaxlit tuzilishlari bilan ajralib turadilar, o’rtacha enlikdagi jiyak (hoshiya) bilan aylantirilib, islimiy naqshlar bilan to’ldirib chiqilgan, to’rttala burchagida buta kashtasi, o’rtada umumiy markazga ega bo’lgan halqalardan iborat kattakon doyra bo’lgan. Qalin to’qilgan, shoyi matodan qilingan rido larga burchaklarida bodom kashtasi va o’rtasidan yarim doyra nusxasi tiqilgan. Katta yoshdagi erkaklar va bolalar belbogi shoyi va atlasdan tiqilib, sarandozdagidek kashtalar bilan bezatilgan, faqat o’rtadagi doyra bo’lmagan, xolos. Kashtalarning jimjimadorlikdan xoliligi va tarhlarining oddiyligi ularni ro’mollardan farqlab turgan. Ayollar bayram liboslari uchun uni 7 dan 10 santimetrgacha bo’lgan zei ko’rta— yoqa tiqilgan. Bunday yoqaning uzunligi tizzagacha tushgan, ba’zan undan ham uzunroq bo’lgan. Unga tiqilgan gul va kashtalar o’zlarining rang-barangligi, serbezakligi bilan diqqatga sazovordir. Zardo’ziy zei kurtalarning haddan ortiq jimjimador kashtalari zardo’zlikdan taishqari yana bosma islimiy naqshlar tushirilgan yuщa zarrin kumush qoplamalari bilan \aы bezatilgan. Ayollar kuylagi engining nugi ostiniy alohida tiqilib, uni boshqa har ,qanday bayram libosiga kuchirib uthazish mumkin bo’lgan. Buxoro shaefi ayollari mehmonga borayotib bir nechta ko’ylakni ustma-ust kiyib olganlar. Ularning qimarilgan uzun englaridan nechta va qanaqa ko’ylak kiyganlari yaqqol ko’rinib turgan. Badavlat bo’lmagan ayollar bunday zardo’ziy ko’ylak o’rniga eng taqishgan. Englarni asosan shoyiga tikkanlar, kashtalari enli jiyak ko’rinishida oddiygina islimiy naqshlar bilan to’ldirib bezatilgan. Xuddi englar singari kamzo’llarning yoqasi ham alohida tiqilib, boshqa kamzo’lga kuchirib hthazish mumkin bo’lgan. Yoqalar silliq sidirga rang barqutga tiqilgan. Paranjining faqatgina ko’krak qismidagi (har bir tomonida bittadan) peshakka uncha katta bo’lmagan bodomnusxa zardo’ziy kashta tiqilgan yo’gon englari — dumi paranjining uchlarini biriktirib turadigan ensizgina yo’lga ham xuddi shunday kashta tiqilgan. Ot eli parda — chashmbandning pastki diomidan 8—10 santimetr enlikdagi zardo’ziy jiyak islimiy tarzidagi kashta bilan to’ldirib chiqilgan. Chashmband ham yuza qismidan, ham ochib yurilganda ko’rinib turgani uchun ichki qismidan kashtalar bilan bezatilgan. Tagzamin o’rnida nopormon barqutdan foydalanilgan. Pul, tarod, cho’ntak soatlar singari buyumlarni solib yuradigan turli xaltachalar bir xil rangdagi silliq barqutdan tiqilgan. Bunday xaltachalarga islimiy ko’rinishdagi butodcha, bodomcha nusxa kashtalar bilan bezak berilgan. Damyonlar har ikkala tomonidan, qolgan barcha buyumlarni faqat bir tomonidan kashtalar tiqilgan. Uy-ruzgor buyumlaridan sazana zardhzlik naqshlari bilan tiqilgan. Takiyapo’sh yostid jildi, lo’la-bolish gilofi, joynomozlar ham shunday usulda bezatilgan. Suzana va tadiyapushlar ko’prod nopormon barqutga guldo’ziy va guldo’ziyzamindo’ziy tarzida tiqilgan. Bu har ikkala buyum kashtalari goyat oddiy bo’lgan: islimiy naqshli o’rtacha enlikdagi jiyak dator tik butalar yoki burchak-burchagida islimiy naqshlardan iborat halhachalar markaziy maydonni qurshab olgan. Suzanadagi butalar orasida ochid qolgan qismlar ancha mayda butachalar bilan to’ldirib chiqilgan. Butachalar naqshi, ayniqsa, keng rasm bo’lgan. Lo’la-bolish giloflari guldo’ziy tarzida ko’proq butachalar naqshi bilan orolanib, tiqiladigan hamma joy baravar to’ldirib chiqilgan. Lo’laning qirrodlari islimiy kashtali ensizgina jiyak bilan aylantirilgan. Yuqorida batafeil bayon etilgan zardo’ziy buyumlar faqatgina O’ziga thq odamlarning uyida bo’lib, to’n pa tantanalarda (kelin tuyi, xatna to’yi, beshik to’yi va hokazolar) taqmonlarni ko’rpa-to’shakka to’ldirib, uyni kurkam qilishda foydalanilgan. Joynomozlar to’qsariq rangdagi Qarshi olachalaridan tiqilgan. Ularning kashtalari uchala tomondan kirroq bo’ylab aylantirib chiqilgan enli jiyaklarda uz ifodasini topgan. Jiyaklarning tagzamini, odatda, alohida joylashgan butalar bilan kashtalanib, buyumning o’rtasi ochiq qoldirilgan. Zardo’zlik terminlari lugati Almosiy (olmos)— girdobsimon gajakdor barglar turkumi ko’rinishidagi naqshning bir bo’lagi. Angur— Uzum gujumlari shaklining jilosi. Bayt — she’r — xashamdor yozuvlarga taqlid «kitoba» naqsh to’rini to’ldirish yo’li. Barg —xar qanday yaproq shaklida tiqilgan kashta. Bargi majnunbed — majnuntol. Bargi shullukiy — zuluk ko’rinishidagi ingichka egma yaproq tasviri. — shoyida tikish. Bodom birishimdo’ziy — bodom. Bodomi na’laknok — tana tasviri bilan to’ldirilgan bodom shakli. Bodomi xazonnok — bargi suligan bodom shakli. Bodomi shoxnok — bodom va shoxcha tasvirini beru Bodomcha — bodomcha. Buta — gulli buta. Butacha — butacha. Butador — yuza buylab bir tekis yoyilgan, gul dastalaridan tuzilgan bir butun nanqsh, «Buttador» usulida bezaklangan buyum turi. Butadori daraxt — bir butun naqsh, «darxami daraxt» varianti, bunda gul tik yo’l-yo’l qatorlar buylab joylashgan bo’ladi. Butadori tavqnok — bir tekis yoyilgan va orkasida katta «tavk» turunji bo’lgan bir butun naqsh. Butadori chilyolak — yuza buylab bir tekisda «chilyolak» halqachalari joylashgan bir butun naqsh. Gardish — «darxami daraxt» naqshining bir turi. Guli bibishak — ayollarning manglayga takadigan gulga o’xshash zargarlik takinchogi. Guli kal’agiy — nusxasi chet el idishlaridan olingan yirik gul shakli. Guli kashkariy — qarang: «guli sadbarg». Guli kosagul — karang: «guli kal’agiy». Guli sadbarg — yuz yaproqli gul — ko’p mikdordagi yaproqlardan tuzilgan gul naqshi. Guli chinni — xrizantema. Guli chorbarg — to’rt yaproqli gul naqshi. Guli xasht barg — sakkiz yaproqli gul naqshi. Guli shishbarg — olti yaproqli gul naqshi. Gul — xar kanday gul naqshi. Guldo’ziy — charm, karton yo qogozdan kiyib tayyorlangan rasmga tiqilgan kashta. Guldo’ziy zamindo’ziy — «guldo’ziy»ning «zamindo’ziy» bilan birikib, «guldo’ziy» xosil etuvchi aralash (murakkab) texnika. Daraxt — daraxt shakli ifoda etilgan kashta (gul). Darxam — butun tikish yuza buylab naqshi bir tekis joylashgan bir butun kashta. «Darxam» uslubida bezatilgan kiyim turi. Darxami daraxt — asosini daraxt shakli tashqil etgan, gullari barcha tikish yuzasi buylab bir tekisda joylashgan bir butun naqsh turi. Davkur (davri kur birikmasidan)— orkasida «tayok» turunji bo’lgan kiyimning jiyak guli. Davriy gardish — «gardish» usulida tiqilgan jul. Davriy se gula — «se gula» usulida tiqilgan jul. Dubarg — juft-juft gul. Jiga davriy — yarim doyra shaklidagi jul. Zamindo’ziy — zaminni bir tekkis zar ipda tikishning turli yo’llari. Zamindo’ziy-guldo’ziy — «zamindo’ziy» ustunligidagi aralash texnika. «guldo’ziy-zamindo’ziy». Zardo’z — zardo’z. Zardo’ziy — zarda tiqilgan. Zardo’ziy — berishimdo’ziy — zar va rangli ipak ipda tikishning aralash texnikasi. Zei ko’rta — ayollar kuylagining yoka va dagi kashtalar. Iroqi — salib ko’rinishidagi chok (tikish) turi. Islimiy — o’simlik navdasi ifodasi. Islimiy du raftora — bir-biriga o’rilgan ikki novda shakli. Islimiy yak raftora — yakka xoldagi novda shakli. Ishkandar pecha — «gajak». Ishkandarpechoni bodomnok — bodomli gajak shakli. Ishkandarpechoni tangachanok — tangachali gajak shakli. Ka’bi gul — guldon (arabcha ka’b — idish va forscha gul so’zlaridan). «Tavk» turunjining kuy i kismida joylashgan naqsh bo’lagi. Kalyobatun — zar yo kumush ip ko’shib yigirilgan ipak ipda chok tikish. Kalyobatuni safid — ipak ipning kumush ip ko’shib yigirilgani. Kalyobatuni tillo — ipak ipning zar ip qo’shib yigirilgani. Kandoriy — qarang: kandoriydo’ziy. Kandoriy dila xonanok — rangli ipak kalava qo’shib kanda\orcha tikish usuli. Kandoriydo’ziy — kandahorcha tikish, qatimlarning kesishuvidan xosil qiliigan kata- katak naqshlar. Zardo’ziy tangachanok — odatda sim zardan qilinadigan «taigacha» kandoriy Kandoriy hasht baxyagiy — sakkiz baxyali qandaxorcha tikish bo’lib, bir-biriga qalashgan kvadratlardan iborat. Kandoriy hasht baxyagiy dila xonanok — barkut, shoyi kabi mato parchalari huyib, sakkiz baxyali kandahorcha tikish usuli. Kandoriy qasht baxyagiy tangachanok —«tangacha»li sakkiz baxyada tiqilgan kandahorcha tikish. Kandoriy chor baxyagiy — kvadratlar turi yoki zanjiri qosil qilib, to’rt baxyada tiqilgan kandahorcha usul. Kitoba — me’moriy bezak elementlariga o’hshatib tiqilgan kashta. Yozuvli uzun to’rtburchakning ichi islimiy naqshlar bilan to’ldirilgan. Kobuliy — kobulcha tikish — baxyalar dumaloq qalkachalar ko’rinishida bo’ladi. Ko’shbodom — bir juft bodom nusxasi. Ko’shbodomi xazonnok — barglari suligan bir juft bodom nusxasi. Qoshin — sirli sopol naqshlarga o’hshatib, buyumga kadab tikish usuli. Qubba—bo’rtik zargarlik yoki zardo’zlik bezagi bo’lib, kashta yo gulga qo’shib kadaladi. Kungura — dumaloq yoki tugri chiziqli tishlar. Qo’r — bezakli xoshiya. Qo’ri pesh-yala—«oldi ochiq hoshiya»—faqat bir tomonidan obasi bo’lgan, ikkinchi tomoni umumiy bezaklarga kushilib turadigan x,oshiya. Lolai qal’agiy — nusxasi Rossiyaning fabrikada tuzilgan gazmollaridan olingan lola shakli. Lolagul—lola naqshi bezagi. ____ Majnunbed — majnuntol naqsh bezagi. Madoxili durun ba durun — karang: «chor madoxili durun ba durun». Madoxil — yaproqnusxa ark shaklini eslatuvchi naqsh bezagi. Karang: «chor madoxil». Margula — gajak. Margulay dumchanok — dumli gajak. Margulai nuktez —o’tkir uchli gajak. Mavj —to’lqin tikish bezagi. Mavji du ro’ya — ikki taraflama to’lqin—ko’ndalang yunalishda yurgizilgan kush yo’lli ilonizi tikish bezagi. Mavji ocha-bacha — ona-bola to’lqin biri tor va yassi, ikkinchisi keng va bo’rtiq (shu boisdan u yarkirab turadi) ikki yo’ldan tashqil topgan kashta guli. Mavji pushti mox,iy «balik tangachasi», karang: «mavji duruya». Mavji xanjariy — uchburchak maydonni to’ldirib turuvchi tikish bezagi, baxyalar bir-biriga yonma-yon xolda turli-tuman tomonlarga yunalgan bo’ladi. Mavji bulbuli — ikki taraflama bulbul ko’zi tulqini. Mavji chashmi bulbuli chorta—to’shamaning to’rttadan ipiga bulbulko’zi to’lqin tushirilgan tikish bezagi. Karang, «chashmi bulbuli chortai». Mavji chashmi bulbuli shishta — to’shamaning oltitadan ipiga bulbulko’zi to’lqin tushirilgan tikish bezagi. Karang: chashmi bulbuli shishtai. Mavji chashmi bulbul — bulbulko’zi — mayda kvadrat va romblar kosil qiluvchi naqsh bezagi. Mavji chor dar chor — to’rtga to’rt to’lqini — urimlarga uxshagan naqsh bezagi. Mavji yak ruya —bir taraflama to’lqin — ko’ndalang yurgizilgan kush yo’l ko’rinishidagi kashta bezagi. Mox — yarimoy. Mashrafa — ko’za. Mexrob — yaproqnusxa ark. Na’lak — tak, yurak shaklidagi juft gajak. Na’laki nuktez — taka. Nim gisht — yarimta gisht — ko’ndalangiga kesilib, ikkita uchburchak xosil qiluvchi kvadrat. Nishon — nur yunalishida joylashgan va orden shakli bilan yugrilgan yaproqchalar. Oba — hoshiya qirgoqparidan yurgizilgan yo’l, suv. Obi chor dar chor — mavji chor dar chor varianti buyicha tukima savatga o’xshash ensiz yo’l ko’rinishidagi kashta guli. Pulakcha —tangacha. Turli rangdagi va buyumga qadash uchun o’rtasidan teshikcha qilingan metall pistoncha. Pulakchado’ziy — pistoncha kadab zarda tikish. Se barg — uch barg. Se gula — uchta guldan tashqil tovgm naqsh, kashta. Se kitoba — uch «kitoba»— cho’zik doyra, to’rt yaproqli naqsh yoki ko’pburchakli shakllardan tashqil toptan, xar qatorida uchtadan joylashtirilib, islimiy yo xusnixat bilan tikib chiqilgan kashta. Siddiy — bir necha kat ipdan eshilgan va matoga yonma-yon qilib kuyiladigan erish. Sim — ok yo zarrin tovlanuvchi yassi kumush ip (sim), Simdo’ziy — kumush ipda kashta tikish. Tagalak — olkor shoxi — o’rama shaklidagi naqsh bo’lagi, ba’zan bunday shoxlar juft-juft holda tiqiladi. Tangacha — kichkina doirachalar shaklidagi naqsh. Tahrir— kashta chekkalarini aylantirib chikishda ishlatiladigan, zar tolalardan eshilgan ingichka ip. Tahriri du bardor tuftagiy — karang: «tahriri sheroziy». Tahriri du toba — karang: «tahriri du bardor tuftagiy». Tahriri nim toba — zar tolalardan salki qilib eshilgan ip. Tahiri xom — xom taxrir — bir necha kavat zar toladan iborat kalava. Taxriri sheroziy —4—6 dan 24 qavatgacha toladan ikki yo’lda eshilgan ip. Tahriri yak toba —4—8 toladan oddiy yo’lda eshilgan ip. Tavk — (arab. — xalka) — chopon elkasida joylashgan keng turunj. Toji gul — gultoj — «tavk» turunji bezab turadigan xurmo bargiga o’xshash shakl. Tuftado’ziy — eshilgan zar ipda tikish usuli. Turunj — zirk butasi shaklida ifodalangan kashta, gul. Turunji na’laknok — zirk va taka shakllarining birgalikdagi shakli. Xazon — sulgin, suligan (barg). Xazoni du raftora — ikki taraflama urilgan sulgin barglar. Xasht barg — sakkiz yaproqdan nborat naqsh. Gisht — gisht —to’rtburchak shakl. Gishti xaram — mukaddas (arab. — xaram) risht — bir-biriga qalashtirib tiqilgan to’rtburchak shakl. Xorakdo’ziy — (xor — tikan) odatda eshilmagan zar yo kumush ipda kashta bulbuli— karang: «mavji chashmi bulbuli du ruya». Chashmi bulbuli chortai — qirgoqlarini du ruya ensiz tarang tugunchalar bilan aylantirib chiqish. Chashmi erishi to’rt kavat ipdan tashqil topgan bulbulkuz kashta guli (karang: «siddiy»); baxyalar 4 ipdan iborat erishni kamrab olib, kvadrat yo romb shaklidagi kashtalar qosil qiladi. Chashmi bulbuli shishtai — erishi olti kavat ipdan tashqil topgan bulbulkuz kashta guli, karang: «chashmi bulbuli chortai». Bu erda baxyalar 6 kavatli ipdan iborat erishni kamrab oladi. Chashmi bulbul — karang: «mavji chashmi bulbul». Chilyolak — xalqa — gullar bilan to’ldirib chiqilgan kubba. Chorgul—to’rtta guldan iborat bir butun naqsh. Chor madoxil — to’rt kirish yo’li (arab, madoxilu — kirish)—yoy o’qining uchi ko’rinishidagi to’rtta yaproqdan tashqil topgan gul shakli. Chor madoxili durun ba durun — bir-biriga qalashtirib tushirilgan arklar tasviri. Shash xoli du mavja — kush to’lqinli olti xol (karang: «shash xol» va mavji du ruya»). Shash xoli kashtai — erishning sakkiz ipiga tiqilgan «shash xol» gul naqshi (karang: «siddiy»). Shash xoli yak mavja — bir qator to’lkinli oltita xol (karang: «shash xol»). Shash xol — «olti xol» — bir yoki ikki qator to’lqinlar orasiga joylanib, tur hosil qiluvchi kashta guli (karang: «mavj»). Shox — Shoxcha shash xolnok — «shoxcha» bilan «shash xol» elementlarining birikuvidan xosil shox shaklida ifoda etilgan gul, kashta. Shoxcha — shoxcha — baxyalari archa shaklini xosil qiluvchi kashta guli. Bunday bezakli kiyim – kechaklar amir saroyining ehtiyoji uchun ishlatilgan, faqat oz miqdorigina sotilgan. XIX-XX asr boshlaridagi zardo’zlikning o’ziga xos maktabi yaratildi. O’zbekistonda Buxoro, Samarqand, Farg’ona va boshqa joylarda zardo’zlik maktablari ochilgan. Qimmatbaho matodan tayyorlanadigan zardo’zi kiyimlar mahalliy aholining turli tabaqalari o’rtasida keng tarqalgan. Qo’li gul ustalar amir saroyining ahllari uchun chakmon, kamzul, poyafzal, belbog’, chalvor, salla quloq va jul tikkanlar. Zardo’z buyumlarda lola, oftob, bodom, Minorai Kalon, ”Somoniy” maqbarasi kabi naqsh va rasmlar aks ettiriladi. Turli navdagi simlar, iplar zardo’zlik uchun asosiy xom ashyo bo’lib hisoblanadi. Qadimda Misr hamda Bobilda zar va kumush ip tayyorlash texnologiyasi ma’lum bo’lgan. O’rama zar simlar dastlab Dehli shaharida ishlab chiqarilgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Buxoroga zar iplar faqat Moskvadan, keyinchalik Angliyadan, hozirda YAponiyadan keltirilyapti. G’oyat momiq zar tolalar Buxorolik zardo’zlar tilida kalyobatun nomi bilan mashhur bo’lib, u goh zar, goh kumush ip o’rnida qo’llaniladi. U yoki bu navni ajratish zaruriyati tug’ilib qolsa, zar ipga tilla kalyobatun ingichka metall ip bo’lib, shoyi ipga puxta o’ralgan. Kalyobatun tayyorlash uchun kumush qotishmasini oz emas , ko’p emas 84 % gacha ishlatilgan. “Tilla“ kalyobatun qilish uchun sim ipiga tilla suvi yugurtirilgan. Kalyobatunning asosini tashkil etuvchi ipak ipning rangi turlicha bo’lgan. Kalyobatun bilan sim Buxoro zardo’zligining asosiy xomashyosi hisoblangan. Zardo’zlikda po’lakcha, olmos qubbalar, zarhal to’g’alar va boshqalar ishlatiladi. Zardo’zlikda o’ziga xos asbob-uskunalar ishlatiladi. Naqsh kompozitsiyalari chizish uchun chizg’ichlar, yumshoq va qattiq qora qalamlar, daftar, albom, o’chirg’ichlar, shaffof, karton qog’ozlar kerak bo’ladi. Zardo’zlik qurollari unchalik ko’p emas. CHambarak, yani korcho’p, uning to’n nimcha va mayda buyumlar uchun mo’ljallangan uch turi ma’lum. Ular tuzilish jihatidan bir xil bo’lib, hajmlarining katta–kichikligi bilangina bir-biridan farq qiladi. Chambarakka bo’zdan qilingan kerish (mato) tortilib u tikib tayyor bo’lgan buyum bilan birga chiqarib olinadi. Zardo’zlikda qadimdan patila degan asbob ishlatiladi. Patila qattiq yog’ochdan uzunligi 20 santimetr bo’lgan, to’rt qirrali va nafis qilib tarashlangan, ichini kovlab qo’rg’oshin quyib vazminlashtirilgan bo’ladi. Unga to’rt qavat qilib zar ip o’raladi. Bunday patilalar ipni zich qilib o’rashni ta’minlagan. Zardo’zlikda angishvona ham ishlatiladi. Angishvona - qo’lga igna kirib ketmasligi uchun barmoqqa kiyiladigan metall g’ilof. Uning nomi forscha - ang, angusht, ya’ni barmoq; vona, bona- saqlovchi degan ma’noni bildiradi. Angishvonaning usti va yoni ignaning keti qadaladigan, ya’ni igna toyib ketmasligi uchun, chuqurlardan iborat bo’ladi. Zardo’zlik ishida ikki xil angishvonadan foydalaniladi. Biri fabrika angishvona bo’lib, uni o’rta barmoqqa, ikkinchisi tagsiz, qalin charmdan yasalib, chap qo’lning uchta barmog’iga taqib ishlanadi. Charm angishvonaning fabrikada metalldan ishlangani bo’ladi. Zardo’zlikda ikki xil qaychi bo’ladi. Qaychi ushtur garden, ya’ni “Tuya bo’yin qaychi” degan ma’noni beradi. Tuya bo’yniga o’xshash qaychi bo’lib, gul qirqishda ishlatiladi. Oddiy ro’zg’orda ishlatiladigan metall qaychilar ham ishlatiladi. Ignalarning o’rtacha kattalikdagilari ishlatiladi. Zardo’zlik–zar ip bilan naqsh (kashta) tikish kasbi. U forscha zar (tilla), do’zi (tikmoq) so’zini anglatadi. Zardo’z quyidagi tartibda ishlaydi. Tikiladigan har bir buyum uchun alohida andoza tayyorlanadi va bichiladi. Axta va xoka yordamida kartonga naqsh tushiriladi. Naqsh gullarini tuya bo’yin qaychi yordamida kesib olinadi. Bunday ishni gulbur bajaradi. Hozirda kartondan foydalaniladi. Kartonning yuziga sariq bo’z yopishtirilsa, bu holatda karton sinmaydi va bir tekisda chiqadi. Kartondan gul kesish tez va oson, zar bilan tikish qulay hamda sifatli bo’ladi. Gullar kesilib, chambarak tayyor bo’lgach, unga bo’zdan qilingan kerish tortiladi. Kerish (mato) ustiga tikiladigan buyum gazlamasiga qarab bichiladi. Gazlama ustidan qo’yilgan gul bichiqlari surilib ketmasligi uchun ular yirik qaviqlar bilan chatib qo’yiladi. Odatda, mato ish batamom nihoyasiga yetgandan keyin olib tashlanadi. Usta zardo’z ikkita angishvona yordamida ikki qo’l bilan tikadi, uning ignasi kalta va nozik bo’lishi lozim. Tilla rangli zarni qizil, sariq iplar bilan, kumush zarni oq ip bilan tikiladi. Zar ipni to’rt qavat qilib patilaga, ya’ni zar ip o’raydigan cho’pga o’raladi. Keyin maxsus kartondan kesilgan gullar ustidan tikib chiqiladi. Zardo’zlik ishi quyidagicha olib boriladi: dastlab zar ip bilan asosiy gullar, keyin to’ftado’ziy yoki simdo’ziy zar ip bilan gulning qismlari tikiladi. Bu iplarni ipak, sun’iy ipak, ip aralashgan zarrin sim kabi nomlar bilan ataladi. Zargarlik ziynatlarini tabiiy va sun’iy toshlar, shishadan tayyorlangan munchoqlar, metall po’lakcha, bo’rtma naqshlardan tikiladi. SHu tariqa gullarning barchasi tikilib bo’lgach, qirg’oqlarini pishiqqina yig’ilgan zarrin ip-tahrir bilan nozik yol qilib, qator xaltachalar shaklida aylantirilib chiqiladi. Gullarning girdini aylantirish bilan baravariga, tikilmay qolgan joylarni ham marg’ula, tagalak (jingalak, spiralsimon jingalak) nusha gullar bilan to’ldirib bezatiladi. Zardo’zlikda o’ttiz xil klassik tikish usullari mavjud. Bu usullar o’ziga xos tomonlarining nomlari bilan bir-biridan farq qiladi. 1) Zardo’ziy zamindo’ziy-tagini yoppasiga zar bilan tikish. 2) Zardo’ziy guldo’ziy-bunda tikilayotgan naqshning tagi ochiq qolib, faqat gul naqshlarining o’zi zar bilan tikiladi, biroz bo’rtma naqshgul hosil bo’ladi. Guldo’zi usulida karton gullar yuzasi to’rt qavat qilib o’ralgan zar ip bir tekisda, hamda zar ip matodan o’tmaganligi sababli karton tomoni oddiy iplar bilan tikib chiqiladi. 3) Zardo’ziy birishimdo’ziy-goh ipak ipda, goh zar ipda aralash tikiladi. 4) Zardo’ziy pulakchado’ziy – pulakcha deb ataladigan piston qadab zardo’zlik tikish. Zamindo’zlikning ikki asosiy usuli ma’lum: a) To’g’ridan-to’g’ri matoga tikish. b) Siddiy deb ataluvchi to’shamaga tikish. Siddiy jaydari ipakdan tayyorlanadi birinchi navbatda ip 4 yoki 5 qavat qilib, keyin ikki qavat qilib eshiladi. SHu hosil bo’lgan ingichka shnurni zardo’zlikda siddiy deb yuritiladi. Zardo’zlik buyumlarida lola, oftob, bodom, Minorai Kalon, “Somoniy“maqbarasi kabi naqshlar aks ettiriladi. MAVZU: O‘ZBEK MILLIY XALQ HUNARMANDCHILIK TURLARIDAN KASHTACHILIK SAN’ATI REJA: Kashtado‘zlik san’ati tarixi, uning rivojlanish bosqichlari, hozirgi ahvoli va imkoniyatlari. Kashtado‘zlik maktablari va ustalari. Kashtachilik mahsulotlari turlari va uni tayyorlashda ishlatiladigan jihoz va moslamalar. Kashtachilikda ishlatiladigan naqshlarning ramziy ma’nolari, mahsulotlarni bezash yo‘llari. Kashtachilik san’ati tarixi. O’zbek milliy kashtachiligi amaliy san’atning eng qadimiy turlaridan biri bo’lib u xalqning o’z turmushini go’zal qilish istagi natijasida yuzaga kelgan. Kashta (fors tilida – chizilgan, tortilgan) amaliy bezak san’atining keng tarqalgan turi: igna bilan tikib tushirilgan gul, tasvir, naqsh. Arxeologik topilmalar kashtado’zlikning deyarli barcha xalqlarda qadimiyligini, iqlim, tabiiy sharoit muhit bilan bogliq holda har bir xalqning madaniyati, san’ati, kasb hunar turlari bilan birga ularning ta’sirida rivoj topganini ko’rsatadi. Kashtado’zlikning paydo bo’lishi teridan qilingan buyumlarda boglash va choklarning yuzaga kelishi bilan bogliqdir. Kashtado’zlik taraqqiyotini Qadimgi Osiyo, Evropa, Amerika madaniy yodgorliklari adabiy manbalardagi kashtalar tasvirida, shuningdek, saqlanib qolgan kashtado’zlik namunalarida kuzatish mumkin. O’zbekiston hududidagi kashtachilik namunalarining eng qadimiysi saqlanmagan. XIV – XV asrlarga mansub minaturalar orqali kashtachilikning juda qadimdan rivojlanganligini ko’rish mumkin. Ispan elchisi Rui Gonzalis de Xlavixo Amir Temur saroyida o’zbek milliy kashta bezaklarini ko’rganini kundaligida yozib qoldirgan. 1467 yili Kamoliddin Bekzod “Zafarnoma”ga ishlagan “Temur taxtda” minaturasida chodirga ishlangan kashtani ham aks ettirgan. XIX asrning ikkinchi yarmida kashta tikish mashigasining ixtiro qilinishi kashtachilik korxonalarining vujudga kelishiga asos soldi. Mashinada kashtalarning ko’p ishlab chiqarilishi ularning badiiyligiga putur etkazdi. Qo’l kashtalari unutila boshlandi. Lekin ayrim xillarigina saqlab qolindi. O’zbek kashtachiligi qo’shni xalqlar kashtachiligi ta’sirida boyidi va rivojlanadi. O’zbek kashtalariga nazar solsak, unda Hind, Xitoy, Rus, Afgon, Qozoq, Qirgiz va Tojik kashtachiliklarining usul va uslublarini o’rgatamiz. Chor Rossiyasi bosqimnidan so’ng qardosh xalqlar madaniyatining ta’siri kuchli bo’ldi. Bu san’atda bir millatning o’ziga xos eng ko’p qo’llaydigan Qozoq va Qirgiz kashtachiligida esa ko’proq hayvonlar, shox va tuyoqlarni eslatuvchi elementlar tasvirlanadi. Qadimiy an’analarga ko’ra o’zbek qizlari – bo’lajak kelinchaklar seplari har xil kashtachilik buyumlarini o’zlari tayyorlaganlari lozim edi. Kashtalar qanchalik nozik, chiroyli bo’lsa qayliq shunchalik yuqori baholanar edi. Qizlar 7 – 9 yoshdan boshlab kashta tikishga o’rgatilar edi. Ular 3 – 4 yildan keyin mustaqil kashta tika boshlaydilar. 1.8. O’zbekiston kashtachilik san’ati maktablari Kashtachilik – O’zbekiston amaliy bezak san’ati turlari orasida o’zining qadimiy an’analariga ega bo’lgan san’at turi hisoblanib O’rta Osiyoning yirik savdo hunarmandchilik markazlari va qishloqlarida keng tarqalgan. San’atning ushbu turi o’zining poetik rang – barangligining saqlab qolishi bilan birga xalq orasida qadrlanib, o’z mohiyatini yo’qotmadi. Kashtachilik asosan 6 ta hududiy guruhlarga, ya’ni maktablarga bo’linadi. Jumladan, Nurota, Buxoro, Samarqand, Shahrisabz, Toshkent hamda Fargona kashtachiligi maktablaridir. Kashtachilikning yirik markazlaridan biri sanalgan Nurota asrlar mobaynida kashtalarning mukammalligi, aniq ifodaliligi, tasvir aniqligi, o’simlik naqshlarining serjilvaligi bilan boshqa maktablardan ajralib turadi. XIX asrda Nurota kashtalari gulli guldastalar bilan bezatilib matoning oq foniga tigiz to’ldirilmagan. Nurota kashtachiligi o’zining gullarning serjiloligi Kompozistiyaning bunday turi Nurotada “Chor shohu yak moh” – “4 ta shohu bitta oy” degan ma’noni anglatadi. Shu turdagi so’zanalarga XIX asrning o’rtalarida Nurota kashtachiligi tomonidan yaratilgan, hozirgi kunda esa O’zbekiston Davlat San’at muzeyida saqlanib kelinayotgan ajoyib so’zana o’zgacha engilligi va gulli naqshlarning serjilvaligi bilan ajralib turadi. So’zana ornamentining ayrim joylarida guldastali guldonlar hamda guldastaning o’rtasida anor shaklini ko’rishimiz mumkin. Mallarang, tillarang, havorang, pushti, nofarmon och yashil ranglar bir – birlari bilan uygunlashib, so’zanaga o’zgacha bagridillik baxsh etadi. Naqshlari romb shaklida tuzilgan hamda tishli barglar bilan bezatilgan. (“Tobadoni” – katakli, panjarali) so’zanalar ham Nurota kashtachiligining yana bir turi hisoblanadi. Uning kataklari shoxli barglar, shoxli gullar va kosagullar, hamda qushlar va hayvonlarning shakli bilan to’ldirilgan. Shunday so’zanalar ham borki, ular mato fondidan ayrim gulli motivlar shaxmat tarzida joylashgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Nurota kashtachiligida keskin pasayishi seziladi. Gulli motivlar detallarning rang – barangligini yo’qotib, bir xil doiralarga aylanib qoladi. Nurota kashtalari asosan “bosma” uslubi bilan tikiladi va naqshlarning cheti zanjirsimon uslub bilan aylantiriladi. Kashta ranglari och ranglar bilan tikilgan. Nurota kashtachiligida quyidagi kashta turlari va badiiy buyumlar tikiladi: so’zana, nimso’zana, takiyapo’sh, joynamoz, joypo’sh, zardevor, gulko’rik, dastorpech, belbog, qo’lro’mol, yostiq, oynaxalta, choyxalta, choyshab. Kashta asosan bo’z, chit, satin, shoyi, baxmal movutga tikiladi. Iplari ipakdan yigirilib, bo’yoqlari tabiiy o’simliklardan olinadi. Lekin hozirgi kunda sun’iy toladan yigirilgan va kimyoviy bo’yoqlar bilan bo’yalgan iplar kashtachilikda ishlatilmoqda. Nurota kashtalarini engil, yorqin tonlar: qum, oltin, havorang, malina, pushti, och ko’k roangli iplari bilan tikilgan. Samarqand kashtachiligi yorqin va o’ziga xosligi bilan alohida ahamiyatga ega. Buxoro, Nurota, Shaxrisabz kashtachiligini an’anariga yaqin bo’lishiga qaramay Samarqand kashtachilik maktabi o’zining badiiy mahobatliligi, ranglarining qat’iyligi, tozaligi, shakllari harakatchanligi bilan alohida ajralib turadi. Samarqand kashtalari Nurota va Buxoro kashtalaridan farq qiladi. Ularning guli yirik va uygundir, hamda ko’pincha “bosma” chok qo’llanilgan. Samarqand kashtalarining asosiy motivi barglar bilan o’ralgan doira – turunjdan iboratdir. Eski kashtalar kishiga nozikligi va gullarining xilma – xilligi , batartibligi hamda ranglarining bir – biriga monandligi bilan ta’sir etsa, yangi kashtalar kishilarni formalarining kuchi o’ynoqligi, dadilligi, ifodaliligi va gullarining rango rangligi bilan kishini maftun etadi. Samarqand kashtalarida mahobatlilik va fikrini ochiq ijod qilishi sezilib turadi. Buni doira – turunjlarining aniq ritmik, qora jimjilarining aniq, erkin soyalari ta’minlaydi. O’rta Osiyoning qadimiy shaharlaridan biri Shahrisabz kashtalari diqqatga sazovordir. Shaharda ko’zlarni yashnatuvchi gullar va yaxshi o’simliklar ko’p bo’lganligi uchun u “yashil shahar” nomini olgan. XIX asrda Shahrisabz Buxoro amirligi tarkibidagi bekliklardan biri edi. Beklar va amirlar saroylari kashtalarga buyurtma beruvchi asosiy iste’molchilar edi. Shuning uchun Shahrisabz ayollari mayda kashtachilik mahsulotlaridan sanalgan so’zana, to’n, shuningdek, ot yopgichlariga bezaklar tikishar edi. Shahrisabz kashtalari shahar muhitining estetik didini aks ettirdi. Chunki ular saroy ustaxonalarida ishlagan ustalar va rassomlarning ijodiy ishi. Xalq bezagi an’analari shahar kashtachiligi uchun asos bo’lgan. O’rtada gul ko’rinishidagi asosiy nishon, uning atrofida turli naqshinkor gul shaklidagi bezaklarni tushirib, ishlov berish shahar kashtalarining asosiy xususiyati edi. Odatda, asosiy markaziy va eniga ko’ra kashtaning o’rta qismidagi qayishmaydigan 2 ta ingichkaroq qo’shimcha hoshiya qatordan iborat. Bunday kompozistion qurilmalar gilamlar uchun xos bo’lgan kashtalar tayyorlash uchun qo’lda tikilgan paxta yoki moyi mato shuningdek, ipak va jun iplardan foydalanilgan. Shahar kashtalari yuqori sifatliligi bilan ajralib turgan. Shahrisabz chevarlari kandaxayon chokidan ko’proq foydalanilgan. Shuningdek, ular bosma, yo’rma, iroqi choklari ham ishlatilgan. Tadqiqotchilar, Shahrisabz kashtalari gul bezaklarining mo’lligiga ko’ra Buxoro va nurota kashtalariga yaqin turadi. Bunda tag matoning ayrim qismlarigina ochiq qolgan. Kashtachiligida hamda saroy san’atida keng tarqalgan edi. Ular Shahrisabz yodgorliklari me’moriy bezaklarida ham o’z aksini topgan. Shahrisabz kashtachiligi uchun hoshiyaga tushiriladigan chohor, chiroq usuli xos xususiyat hisoblanadi. Bu usul turmushda ishlatiladigan chiroq shakliga monand ishlangan. Shahrisabz kashtalarida ko’p sonli gul bezaklari orasida bir qarashda ko’zga tashlanmaydigan qumgon, xo’roz, anor kabi tasviriy vositalar ko’p uchraydi. Toshkent Davlat san’at muzeyi kollekstiyasida saqlanayotgan XIX asr oxiriga oid kashta bunga misol bo’la oladi. Shahrisabzning bu qadimiy kashtasi ko’pgina maqola bu yoki tadqiqotlarda tilga olinadi. Bu kashta faqat bezakdorligi va tasvir qatori bilangina emas, balki qo’shimcha qiya hoshiya bo’ylab, arab harflarida tilak ifoda etilgan yozuvi mavjudligi bilan ham e’tiborni tortadi. Shahrisabz bezakchiligida keng tarqalgan yo’nalishlardan biri ko’p mayda gullar bilan bezatilgan gullayotgan novda ko’rinishdir. Kashtachilik o’zaro qarama – qarshi ranglar bilan kashtaning go’zal bo’lib ko’rinishiga erishgan. XIX asr so’ngida anilin bo’yoqlaridan foydalanish Shahrisabz kashtalari sifatiga salbiy ta’sir qiladi. Garchi kashta tikishda safsr moviy rang, yashil kabi ranglardan foydalanish imkoniyati paydo bo’lgan bo’lsada, kashtalari o’zigagina xos bo’lgan tabiiy ranglarning nozik uygunligidan mahrum bo’ldi. Xususan, to’q qizil rangni och ko’k bilan yoki yorqin qizil rangni sariq rang bilan ishlatish odat bo’lgan. Yana bir kashtachilik markazlaridan biri Toshkent kashtasi hisoblanadi. Toshkent kashtalari ikki tipga bo’linadi: bu palak va gul ko’rpadir. Toshkent kashtachiligidagi palak va gulko’rpalarni bezashda ko’p mativlar masalan, yulduz, katta – katta doiralar, gulli shaxchalar ishlatilardi. Tikishda asosan “bosma” chok qo’llaniladi. Toshkent palaklarining kompozistiyasi to’q qizil rangli bir – bir tekis tikilgan doiralardan iborat. Doiralarning soniga qarab masalan “olti oylik kapalak”, “o’n ikii oylik kapalak” va hokazo deb yuritiladi. Gul esa markazdagi yulduz yoki doira va gulli shoxlardan iborat bo’lib, fonining ko’p eri tikilmaydi, bo’sh qoladi. Hozirgi kunda Toshkent kashtalari butunlay o’zgarib ketdi. Doiralar soni kamayib, o’lchami kattalashdi, ular qatori o’rnini yangi usuldagi bitta katta doira egallaydi. Bunday palaklar “oy palak”, “qiz palak” va “tohora palak” deb ataladi. Ular bir tekis fonida ochiq joy qolmaydigan qilib tikiladi. Kashta ranglari bir – biriga umuman qarama – qarshidir. Kashta ranglari bir – biriga umuman qarama – qarshidir. Kulrang chiziklar tikilgan, qolgan joylari bir tekis to’q qizil rangli iplar bilan to’ldirilgan. Fargona vodiysi kashtachiligi ham eng diqqatga sazovor kashtachilik markazlaridan biri hisoblanadi. Fargona vodiysi - kashtalar shoxsimon grafik gul yoki konstentrik aylanalardan, doira turunjlaridan iborat bo’lgan va yaxshi yigirilgan ipak bilan “vosita” chokda tikilgan, shuningdek kompozistiyasi fonida ko’p bo’sh joy qolishi bilan ajralib turadi. Fargona kashtalari to’q ko’k yoki binafsha rang shohi va satinlarga tikilgan bo’lib, gullar yuzaga erkin joylashgan va ular juda nafisliligi bilan ajralib turadi. Ro’yjo uchun qayrishma gulli kungurali buta motivlarining qaytarilishi xarakterlidir. Fargona kashtasi asosan qora fonga yorqin ipaklar bilan tikilgan, qizil malina rang gulli oq qizil malina rang oq sariq butalarning galma – gal qaytarilishi natijasida rangdor ritmli hosil qilinadi. Hamda Fargona do’ppilarini eslatadi. Mahalliy kashta maktablari orasidagi farqni gapirar ekanmiz Surxondaryo kashtachilik san’ati bilan ham tanishishni joiz topdim. Surxondaryo kashtalari o’troq va ko’chmanchilik madaniyatining qorishuvini ifodalovchi ranglar jilosi, kompozistion tuzilmasi, bezak lavhalari tizimida o’z ifodasini topadi. Surxondaryo kashtachiligida XX asr birinchi yarmida o’simlik va geometrik bezaklardan keng foydalanilgan. Ilon izi chiziqlar, gullar tasviri, qo’chqor shoxlari to’lqin ko’paytiruv alomatlari shular jumlasidandir. Hozirgi paytda O.Shoyqulova, N. Qurbonova, U.Jo’raeva, Z.Murodova kabi Surxondaryolik kashta chevarlar an’anaviy kashtachilik davomchilari hisoblanishadi. Ular o’ziga xos unsurlarni saqlagan holda kashtachilikda lola gul, egizgul, oygul, paxta gul kabi zamonaviy talqinlarni qo’llamoqdalar. Surxondaryo viloyatining Boysun degan tumanidagi deyarli har bir uy o’ziga xos xalq madaniyati. Ularga mayda nuqtalar tushirilgan yoki qush va jonivorlar shakli qo’shib tikilgan. So’zanalar o’ziga xos alohida boy manzarani namoyon etgan, ularda dunyoning yaratilishi, tabiat, baxt va muhabbat haqida asrlar davomida yuzaga kelgan tasavvurlar she’riy shalda aks ettirilgan. O’rtada odatda, aks quyosh va oyni mejozit aks ettiruvchi ulkan doiralar joylashadi. Doiralar oraligida bodomgul, lolagul, atirgul kabi ismli naqshlar erkin joylashgan, butalarda qaldirgoch va bulbullarning turli maqomdagi tasvirlari aks ettirilgan. Butun manzara she’riy ramzni namoyon etib turadi. Xalq ustalari, jannatni ana shunday tasavvur qilishadi. Manzaraga qanotli jonzotlar shakli kiritilishi bejiz emas, kashtachilar ularni farishtalar deb atashadi. So’zana chetlaridan “obiy – suv yo’li” o’tadi, u go’yo ertaklar olamini ramziy tarzda chegaralab turadi. Joynamozlarning bezagi ma’lum darajada cheklangan – namozxon oyogi turadigan joy odamda gulsiz qoladi. Chetlar esa gul bilan bezatiladi. Surxondaryo viloyatining boysun degan tumanidagi har bir uy o’ziga xos xalq madaniyati muzeyiga ega bo’lib, ularda xilma – xil kashtachilik buyumlari, gilamlar, kigizlar namoyish etilgan. 2003 yilning yozi va kuzida Boysunning Ko’chkak, Bogibola, Labisoy, Ariqusti, Machay, To’da, Duoba, Och machit, Dadband kabi qishloqlariga qilingan bir qancha ekspedistiyalar natijasida qayd etilgan kashtalarning asosiy tarkibi 1960 yillardan hozirgi vaqtgacha yaratilgan buyumlarni o’z ichiga oladi. Ularni orasida eng ko’p tarqalgan buyumlar borpo’li, bo’gjama, zardevor, joynamoz, bolinpo’sh, belbog, oynaxalta, choyxalta, so’zana va hokazolar sanaladi. Yorqin kalorit va o’ziga xos gullar Boysun kashtalarining yorqin ko’zga tashlanuvchi xususiyatlaridir. Qizil, yashil, sariq, ko’k ranglarining mo’lligi hayratomuz engillik va nafislik ila Boysun kashtalarida ajoyib uygunlik kashf etadi. O’zbekistonning boshqa tumanlarida bo’lganidek, Boysun kashtachiligida ham ishlash va handasaviy naqshlar ustunlik qiladi. Joynamozlarda ko’pincha anor va lola tasviri aks ettiriladi. Choyxalta, oynaxalta, belbog, dastro’mol va sochiqlar ham gul bilan to’ldirilib chiqiladi. Kashtachilik san’atining qadimgi maktablaridan bo’lmish Buxoro viloyatining milliy kashtachilik, san’atini o’ziga xos xususiyatini, tabiiy bo’yoqlarini qo’llanilishi texnologiyasi va bezaklarining qadimiy nusxalarini tikilishi, shu kunda xalqimiz diqqat e’tiborini o’ziga tortdi. Buxoro kashtachilik san’ati bilan tanishish, uni o’rganish yoki avlodga etkazish kerak. Buxoro kashtalarining o’ziga xos belgilaridan biri ularda “yo’rma” choki mahorat bilan qo’llanilishida va havo rang, gul rang,binafsha rang, pushti va och sariq rang, qizil malina va ko’k ranglar bilan uygunlashidadir. Buxoro kashtalarida “yo’rma” chokdan tashqari, kompozistiyasi, tuzilishi va gullarni ham juda xilma – xildir. Mato yuziga bir tekis joylashgan ingichka shoxdagi gullar shoxlar bilan o’ralgan yo’rma do’zi qilinganligi bilan ajralib turadi. Buxoro maktabida esa, ko’proq igna bilan birga yo’rma choki bajarilgan. Gijduvon chevarlari ipak ipni chap - rost qilib chillikda tob berib bajarsalar, buxoroliklar birishim iplari bilan chap rost toblamasdan kashta tikishgan. Gijduvon kashtalari asosan oq, kulrang, malla, tabiiy rangli karbos, qizil satin, oq surp va qo’ngir rang rensga tikilgan bo’lsa, Buxoro kashtalari oq karbos, rangli adras, shoyi va hisori matolarga bajarilganligi bilan farqlanadi. Gijduvon so’zanalari joypo’sh va joynamozlari kompozistiyasi an’anaviy markaziy maydon, keng hoshiya va 2 ta tor hoshiyalardan iborat, markaziy maydonda simmetrik naqshlar ketma – ket holatda joylashtiriladi. Keng hoshiyada asosan markaziy maydondagi naqshlar simmetrik holatda takrorlanadi yoki “islimiy” holatda takrorlanadi, naqshdan iborat bo’ladi. Ikkita tor hoshiyada bir – biriga o’xshash geometrik “islimiy” ngaqsh, “miandr”, “mavj” yoki “sebarga”dan ikki yoki uch qator yo’rma chiziqlari o’tkazilgan. Kompozistiyani birinchi holatda asosan geometrik doiralar, “to’pbarggullar”, butalar va shoxchalar tashkil qiladi. Ochiq qolgan joylarga barg, shoxcha, ko’zacha, oftoba, ayrim hollarda qushlar tasviri tikib to’ldiriladi. Kashtalarda – butagul, gul daraxt, qo’shko’rak, tagalak, anguri, shobarg kabi shaqshlar uchraydi. Ba’zi hollarda katta binolarning arab yozuvida forsiy va turkiy tillardagi baytlar tikib bezatishgan. Odatda, yirik katta buyumlari nusxalarini maxsus tajribaga ega bo’lgan chizmakash – nusxachalar chizishgan. Chizmakash naqshlarni “rangli siyo” – qora tabiiy bo’yoqlar bilan chizgan. Kashta kompozistiyasi chizilayotganda, matoh yaxshi taxta qilib tikilgan, uning dioganallari bo’yicha qatlab markazi topilgan, keyin asosiy maydon va keng hoshiyaga ajratilgan. Har bir kashta nusxasini yaratish chizmakash uchun ijodiy jarayon hisoblangan. U hech vaqt tayyor ulgudan nusxa kuchirmagan. Ammo u kashta nusxasini kashtachiga ham chizma tariqasida bermagan. Uning hunari shaxsiy sirga ega deb hisoblangan. Kashtachilar kashta tikishda ayrim unsurlarni tikmay qoldirishgan. Buning ma’nosi, kashtachi chevarga ko’z tegmasin. “Chashmi bulbul”, “dandon”, “dutarafa dandon”, “zanjiri”, “barra tishi” naqshlari kashta qismlarini chegaralashda qo’llanilgan. Gijduvon kashtachilari ranglarni mahalliy tilda: pistoqi yashil, nofarmon – siyohrang gulobi ko’k, shirchoyi – nilobi, gilosi – to’q qizil, kabo’ti – yashil, siyoh – qora, zard – sariq, xokistar – kulrang. Ipak iplari tabiiy bo’yoqlarga bo’yash uchun ip kalavalari achchiq tosh eritilgan suvga solib qo’yilgan, keyin tozalab olingan, rangga solib qaynatilgan va sirkali suvga botirib olib quritilgan. Quritilgan ip qayta kalava qilinayotganda “xor – cho’p” silliq tayoqcha bilan tekislangan. Tekislangan ip igna teshigidan yaxshi o’tgan. XX asr boshlarida kelib tabiiy ranglar o’rnini anilin bo’yoqlar egalladi. Gijduvon kashtalari, o’zining mayin rangini yo’qotib, oftobda tez oqaradigan sun’iy ranglarni ko’proq ishlata boshlashdi. Bu esa Gijduvon kashtalarining ham qimmatini pasaytirishga sabab bo’ldi. 1.9. Kashtachilik san’ati turlari va tikish uslublari O’zbek xonadonining asosiy bezaklaridan biri – kashtadir Ayniqsa, bayram, to’y, marosim paytlarda ular o’zbek xonadonida alohida ahamiyat kasb etadi. Zardo’zlik – kashtachilikning muhim turlaridan biri hisoblanadi. Zardo’zlik O’zbekistonda, ayniqsa Buxoroda qadimdan rivojlangan. Zardo’zlikda oltin va kumush suvi bilan ho’llangan, shuningdek zanglamaydigan ingichka metall simlar, hollangan ip (zar ip) lardan foydalanib kashta tikiladi. Ipak, paxta iplari ham ishlatiladi. Kashta guli shakli avvalo, karton, charida qirqib tayyorlanadi, u kashta tikiladigan matoga tikib yoki elimlanadi, ustidan kashta tikiladi. Kashtachilikning yana bir turi applikastiya bo’lib, asosiy matoga boshqa rangdagi mato parchasi, qirqimi, movut, charm kabilar qadam atrofi kashta choklarida tikib chiqiladi. Bu usulda kashta tayyorlash o’zbek kashtado’zlari orasida rivoj topmagan. Hamma xalqlarda ham kashtado’zlarning asosiy ish qurollari igna, ilmoqli va ilmoqsiz bigizlar, angishvona, to’gnagich, qaychi va chambaraklardan iborat. Kashta tikishdan avval kashta tikiladigan mato, kigiz, charm va shu kabilarning qalin yupqaligi, tikiladigan kashta xarakteriga qarab ip hamda igna tanlanadi. Tikish qulay bo’lishi uchun ip uzunligi 50 – 60 sm dan ortiq bo’lmasligi qaychi esa o’tkir uchli bo’lishi kerak. Chambarak asosan yogochdan yasaladi. U doira, to’gri to’rtburchak shaklida bo’ladi. Kichik kashtalarga doira chambarak ishlatiladi. Chunki u qulay. Umuman, qo’lga tikiladigan kashtaning ikki turi mavjud a) bezatiladigan matoning arqoq hamda o’rim iplarini sanab kashta tikish; b) matoga gul tasviri konturi chizilib, kashta erkin tikilaveradi. Arqoq va o’rim iplarni kesishtirib to’qilgan matolarga ishlatiladi. Buning sababi tikishga qulaydir. Sanama kashta turi O’zbekistonda keng tarqalgan. Sanama kashtaning iroqi turi ancha keng ishlatiladi. O’zbek kashtachiligida – yo’rma, ilma, iroqi, bosma, xando’zi, chaman chippa xayol, baxya, kanda xayol, chinda xayol, ko’ppa, qarsdo’zi dol tashlab tikish usullari mavjud. Yo’rma choki – yo’rmaki, ilmoqli bichiq yoki igna bilan matoning o’ng tomonida xalqalar zanjiri hosil qilib tikiladi. Bigizga o’tkazilgan ipak matoning sirtidan chap qo’l bilan ushlab turiladi. Sanchilib chiqqan igna bilan esa xalqa hosil qilinadi. Yo’rma choklari bilan yirik kashtalarning hoshiyalari gul va barglarni asosiy shoxga ulaydigan bandlar tikiladi. Yo’rma chokdan Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo kashtado’zlari ko’p foydalanadilar. Ilma chokning 2 turi mavjud. Ilma bir tarafa, ilma ikki tarafa. Ilma bir tarafa choki gorizontal yo’nalishda chapdan o’ngga yoki yuqoridan pastga tomon tikiladi. Ilma ikki tarafga chokining ikki xil bajarish usuli bor. Birinchi xili – bir tomoni changdon o’ngga xalqa qilib tikib chiqilgach, keyin kashtani o’chirib, qolgan tomoni ham shu tarzda halqa qilib tikib chiqilgach, keyin kashtani o’chirib, qolgan tomoni ham shu tarzda halqa hasil bo’ladi. Ikkinchi usulda ip o’tkazilgan igna gazlamaning o’ng tomonidan qadab, yotiq chiziq bo’ylab, chap tomonidan sugurib olinadi. Chap qo’l bosh barmogi bilan ilib orqaga surilgan ip igna ostida qolishi kerak. Shu tarzda bir yoqlama halqa hosil bo’ladi, so’ngra o’ng tomondan yana igna qadab, chapdan yotiq holatda sugurib olinadi. Lekin bu ikkinchi va undan keyin o’ng tomonga uriladigan ignalarni sal qiyaroq tushuvchi vertikal ipdan yuqoriga avvalgi halqa chokning ichkarisiga qadaladi. Shu tarzda o’ng tomon halqasi hosil qilinadi. Ilma choklari odatda bosma choki bilan tikilgan kashtalarni hoshiyalashda ishlatiladi. Ilma choki, Fargona vodiysida ko’proq tarqalgan. Ilmoq choki – tikilish usuli igna bilan tikiladigan yo’rma chokiga yaqin, bunda ham yuqoridan pastga tomon tikiladi, igna yonma – yon ikki qatorda sanchilishi bilan yo’rma chokidan farqlanadi. Iroqi choki – ikki xil bo’lib, kashta butun va yarim xochlar tizmasidan tashkil topadi. Chokning ikkinchi turi mavjud, ular terma iroqi va iroqi deb yuritiladi. Terma iroqi bir – biri bilan ko’ndalang kesishadigan qiya chiziqchalardan iborat bo’lib kashtado’zlar odatda bu chokka pastdan yuqoriga qarata tikadilar. Terma iroqining ham ikki xili mavjud: sanama iroqi. Bu chokda ishlatiladigan to’rga yoki arqoq va o’rishidan ip tortib olinib, to’r shakliga keltirilgan matoga kesma chiziqlar sanab gul tikiladi, chizma iroqi xili esa matoga qalam bilan chizilgan naqsh gul ustidan tikiladi. Iroqining boshqa turida esa mato ustiga ip to’shalib, u maydpa choklar bilan bir tekisda kesib chiqiladi, keyin uning yoniga yana ip to’shalib, shu tarzda kesib tikib chiqiladi. Bu chok qadimdan Qashqadaryoda rivoj topgan. Bosma chok – tik yoki yotiq to’shalgan ip ustidan kesib tikib chiqiladi, mato sirtqi sidirga qoplanadi, o’ng tomondan chapga, so’ng chapdan o’ngga, yana o’ngdan chapga va shu tarzda ip to’shalib ustidan bostirib chiqilaveradi. Kanda xayol – chokida ip to’shama yoki yotiq bo’ladi. Bu chokning ham 2 xili mavjud. Bir xilida to’shama ip ustidan chatiladigan chok qiyalatib ustma-ust to’shadi, kashta tayyor bo’lganda novdadan to’qilgan savatga o’xshab ko’rinadi. Ikkinchi xilida kashtado’z birinchi qatorni oldingi kashta xili tarzida tikib chiqqach, ikkinchi katorni tikayotganda oldingi qator ostki qismidan o’tkazib tikiladi, shunday qilib, choklar to’shama ip ustiga dioganal yo’nalishdagi ilon izli chiziqlar hosil qilib tushadi. MAVZU: O‘ZBEK MILLIY XALQ HUNARMANDCHILIK TURLARIDAN QUROQCHILIK SAN’ATI REJA:
2. Quroq tikishga tayyorgarlik, gazlamalar xususiyatlari va ular bilan ishlash 3. Naqsh gullari turlari 4. Quroq tikish texnologiyasi 5. Quroqchilik texnikasida tayyorlangan buyumlar Ko’p asrlik rivojlanish yo’lini bosib o’tgan o’zbek xalqining turli-tuman hunarlari o’ziga xos qadimiy an’analarga ega bo’lib, Markaziy Osiyoda xususan hunarmandchilik rivojlangan o’lkalaridan biri hisoblangan Boysunda ham avloddan-avlodga, ustozdan shogirdga meros tarzida o’tib hozirgi kungacha saqlanib kelinmoqda. O’zbekistonda o’tkazilgan arxeologik tadqiqotlar Boysunda uch ming yillar ilgari keng rivojlangan, hunarmandchilik mavjud bo’lgan. Bu davrda sinfiy qatlamlar paydo bo’lib, yirik mehnat taqsimoti negizida hunarmandchilik mustaqil soha bo’lib ajralib chiqdi. Oqibatda Boysun shahrida savdo-sotiqning rivojlanishi ro’y berdi. Butun yirik shaharlar nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy, balki siyosiy va madaniy markazlarga aylangan. Ayniqsa Boysunda IX-XII asrlarda hunarmandchilik keng miqyosda rivojlanib, O’rta Osiyoning shu jumladan o’zbek elining chet ellar bilan iqtisodiy-madaniy aloqalari avj oldi. Mahalliy hunarmandchilik mahalliy an’analarning zarur mahsulotlarini ishlab chiqarish yuksak darajaga ko’tarildi. Boysunda hunarmandchilikning eng qadimiy va noyob buyumlar topilgan. 1897-yili birinchi aholi ro’yxati vaqtida O’zbekiston hududidagi katta shaharlarda aholining ko’pchilik qismi hunarmandlar hisoblangan. Shuni alohida qayd qilish lozimki, o’tmishda o’troq o’zbeklar nafaqat qo’shni ko’chmanchi elatlar maxsulotlarini iste’mol qiluvchilari, balki ular uchun zarur bo’lgan hunarmandchilik mahsulotlarini yetkazib beruvchilar sifatida ham nomoyon bo’lgan. Shuning uchun mahalliy ustalar ko’plab teri va jundan, yog’och va metallardan, paxta va ipakdan, tabiiy materiallardan turli buyumlardan kiyim-kechaklarni ishlab chiqib bozorlarda sotganlar. O’rta asr hunarmandlarining yana bir xususiyati bu o’ziga xos jamoatchilik an’analariga tayangan holda savdo sotiq ishlarini olib borgan. Quroqchilik san’ati ildizlarini sharqda topish mumkin. Masalan Yegipetda, ya’ni Kair shaxrining chekka qishloqlarida bu usul bilan 3000 yil avval tikilgan buyumlar topilgan edi. Quroq tikish texnikasi bilan yer yuzining barcha burchaklarida ham shug’ullanib kelishgan. Keyinchalik o’rta ta’minlangan oilalarda uylar bezatilib va ro’zg’orda maxsulotlar tayyorlanib asta–sekin dunyo bo’ylab xamma xalqlar orasida tarqalib ketgan va amaliy san’atga aylangan. Bunday bajarilgan ishlar Angliya, Amerika Shvesariya, Germaniya va Avstraliya muzeylarida joy topgan. O’rta Osiyoda xam bu san’at keng rivojlangan. Bu san’at haqida xech bir tarixlarda yozilmagan, lekin xalq orasida keng tarqalgan. Bu san’at usulida tikilgan buyumlar yuqori didni, g’zallikni, tadbirkorlikni, mehnatsevarlikni talab qiladi. Bizda bu tikish usuli quroq deb ataladi. Milliy quroqchilik san’ati bu o’lmas san’atlardan biri. Bu san’at bundan keyin xam davom etib keladi. Qadimda bu san’at momolarimizning eng sevimli ishlaridan biri bo’lgan. Bu san’at bilan ular o’z uylarini ajoyib qadimiy dizayn asosida bezatishgan. To’y-xashamlar uchun yani qiz uzatib, o’g’il uylantirmoqchi bo’lsalar ular quroq ko’rpacha, yostiqlar va har xil quroq bezaklar tikishgan. Bu ishlar bilan ular keyinchalik avlodlarga shu quroqchilik san’atini meros qilib qoldirishgan. Har bir quroq buyumidagi naqsh o’z ma’nosiga ega bo’lgan. Masalan “ quyosh “ naqshning ma’nosi shu oilada doimo yorug’lik, ya’ni tinchlik bo’lsin deganini anglatadi. Momolarimizni shu quroq ko’rpachalarini tikishlarining sababi quroq san’atida qiyinchiliklar bilan ulanib tikilgan xayotlari davomida esa shu quroq san’atidek, qapishib uvali, nevara-evarali bo’lsin deb tikiladi. O’zbek hunarmandchilgining yana bir xususiyati, uning ko’p sohalarining bevosita uy-ro’zg’or xo’jaligi bilan bog’langanligi edi. Ko’p hunarmandlar asosiy kasbidan tashqari ayniqsa qishloq sharoitida dehqonchilik, bog’dorchilik va sabzavotchilik bilan ham shug’ullanib kelganlar. Bunday holat qishloq jamoatchiligi an’analari bilan bog’liq bo’lib, hunarmandchilikning ip yigirish, to’qish, kigiz bosish, kashtado’zlik, quroqchilik kabi kasblar bilan shug’ullanganlar. Ish qurollarining oddiyligi texnikaviy jihatdan qoloqligiga qaramay o’zbek hunarmandchiligining ko’p sohalari nihoyatda yuksak san’at namunalarini yaratgan ajoyib amaliy kasb-hunar sifatida tanilgan. Har bir xalqning ijtimoiy-madaniy hayotida azaliy an’ana, urf-odatlar, milliy hunarmandchiligimiz alohida o’rin tutadiki, bu insonning tug’ulishi bilanoq uning ongida shakllanib, umri davomida o’chmas iz qoldiradi. Inson hayoti mobaynida shu urf-odatlar va an’analarga amal qilishga urinadi. Chunki har bir inson o’zidan oldingi ajdodining ijodiy yo’lidan borishga va unga amal qilishga undaydi va intiladi. Ajdodlar urf-odatiga hurmatsizlik qilish yoki unga amal qilmaslik xolati jamiyatda qoralangan. Bunga tarixda juda ko’p misollar keltirish mumkin. Bu borada birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Bugun O’zbekiston xalqi ulug’ ajdodlarining an’analarini urf-odatlarini davom ettirib, taqdirini o’z qo’liga olib, qaddini rostlab, el yurtimizda osoyishtalik, barqarorlikni, millatlararo ahillikni fuqorolar totuvligini avaylab asrab yangi tarixiy sharoitga kelajagini qurmoqda, milliy davlatchiligini tiklamoqda”, degan edi. Shunday ekan xalqlar madaniyatida urf-odat, an’analar va hunarmandchilikning ahamiyatini inkor etib bo’lmaydi. Xalq hunarmandchiligi avloddan-avlodga o’tib taraqqiy etgan va asrlararo ajdodlar fikrini orzu o’ylari va boshqa qadriyatlarini mujassamlashtirgan boy merosga aylangan. Odatda ko’pchiligimiz hunarmand deganda yirik sanoat korxonalari bilan tuzilgan shartnoma asosida uy sharoitida maxsulot ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi kishilarni tushunamiz. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolar jamiyatini rivojlantirishda hunarmandchilikning muhim tarmog’i bo’lgan quroqchilik alohida o’rin tutadi. Tadbirkorlik faoliyatida quroqchilikdan samarali foydalanish nafaqat oilalar, balki davlat farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi, albatta. Xususiy tadbirkorlik faoliyatida va aholi bandligini ta’minlashda quroqchilikning tutgan o’rni juda muhim. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng barcha sohalarda bo’lgani kabi, xalq hunarmandchiligining “Quroqchilk” sohasiga alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan “Ta’lim to’g’risidagi qonun”,“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da hamda “umumiy o’rta ta’limining davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi” ning qabul qilinishi bu sohada olib borilayotgan ishlar namunasidir. Hozirgi kunda ota –bobolarimizning, momolarimizning qadimiy odatlari, milliy qadriyatlarini va kasblarini hunarlarini o’rganish muhim vazifalardan hisoblanadi. Qadimiy Turon xalqlari yaratgan madaniy meros boy va rangbarangdir. Asrlar davomida shakllanib, mazmunan boyigan. Bu ma’naviy xazinaning asosiy qismini xalq amaliy san’ati tashkil etadi. Asrlardan-asrlarga meros bo’lib kelayotgan xalq amaliy san’ati turlari o’ziga xosligi bilan mashhurdir. Hunarmandchilik so‘zining asl ma’nosin izohlaydigan bo‘lsak, har xil mehnat qurollari yordamida mavjud xomashyodan chiroyli buyumlar ishlab chiqariladigan hunarlarning umumiy nomi hunarmandchilik deb yuritiladi. O’zbekistonda “Quroqchilik” san’ati xalq amaliy san’ati turlari ichida alohida o’rin tutadi. Mato parchalaridan ip va igna mo’jizasidan yaralgan bu quroqchilik san’ati barchani lol qoldirmay qoymaydi. Quroq – bu matoga bir materialni har xil rangdagi qirqimlarini yopishtirish yoki tikish orqali badiiy bezak hosil qilinadi. Quroqchilik u o’ziga xos tayyorlash jarayoniga ega. Quroq tikish jarayoni o’rganayotgan kishining qobilayatini sobir-toqatini yangilik yaratish sezgisini rivojlantiradi. Bu quroqchilik usulida tikilgan buyumlar yuqori didni, go’zallikni, sabr-toqatlilikni, mehnatsevarlikni talab qiladi. Bizda bu tikish usuli “Quroq” deb ataladi. Milliy quroqchilik san’ati bu o’lmas san’atlardan biri ya’ni xalq amaliy san’atlaridan bir hisoblanadi. Quroqchilik san’ati tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak bu quroqchilik usullarin ildizlarini sharqdan topish mimkin. Masalan Yegiptda ya’ni Kair shahrining chekka qishloqlarida bu usul bilan 3000 yil avval tikilgan buyumlar topilgan. Quroq tikish usuli bilan yer yuzining ko’pgina joylarida ham shug’ullanib kelingan. Keyinchalik o’rta ta’minlangan oilalarda uylar bezatilib va ro’zg’or mahsulotlari tayyorlanib asta-sekin dunyo bo’ylab hamma xalqlar orasida tarqalib ketgan va amaliy san’atiga aylangan. Bunday bajarilgan ishlar Angliya, Amerika, Shvetsariya, Germaniya, shvetsiya va Avstraliya muzeylarida joy topgan. O’zbekistonning barcha viloyatlarida jumladan Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlarida xalq amaliy san’atining “Quroqchilik” usuli bilan shug’ullanishadi. Surxondaryo viloyatida viloyatida xalq hunarmandchiligi hisoblangan quroqchilikning “kvadrat”, “mag’izli kvadrat”, “olma”, “yulduzcha”, “shaxmati”, “turna” va ularning xakozo shakllaridan foydalaniladi. Gazlama qoldiqlarini isrof qilmasdan ko’rpa-ko’rpachalar, yostiqlar, chimildiqlar, poyandozlar, dasturxonlar, divan-kreslo jihozlari va xakozo. Uy ro’zg’or buyumlari va xonalarni bezash uchun kerakli bo’lgan buyumlar tayyorlanadi. Quroqchilik buyumlarini tayyorlashdan maqsad unutiladyotgan “Quroqchilik” amaliy san’atimizni qayta tiklash va istiqomat qiladigan, xordiq chiqaradigan ya’ni yashab turgan uyimiz shinam, qulay va albatta chiroyli bo’lishi kerak. Bunday sharoitga erishish uchun qimmat baho matolardan tikilgan uy ro’zg’or buyumlari sotib olish shart emas, balki ularni o’z qo’limizbilan yarartishimiz ham mumkin. Bunda uy bekalari uchun nafaqat yangi gazlamalar, balki avval ishlatilgan yoki gazlama chetlaridan ortib qolgan mato qoldiqlari kiyishga yaroqsiz bo’lib qolgan buymlardan ajoyib antiqa uy anjomlari tayyorlash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Buning uchun ulardan sabr-toqat ishga ijodiy yondoshish va mavjud bo’lgan xomashyodan unumli foydalanish talab qlinadi. Uy anjomlarini ko’p qismini gazlama qoldiqlaridan tayyorlash mumkin. Quroq – mayda bo‘laklarni ulab, to‘plab, bezak yaratish, shu usuda yasalgan bezak, buyum ham quroq deb ataladi. Quroq – bu bitta buyumdan rang va shakl turiga bo’lgan gazlama qoldiqlarini birlashtirishdir. Bu usul bilan yostiq jildlar, divan va stol uchun g’iloflar, gilamchalar, to’shama shuningdek, kiyimlar uchun bezaklar tayyoralsh mumkin. Quroq usullaridan istalgan gazlamadan ham yangi yoki avval ishlatilgan gazlamalardan foydalanish nazarda tutiladi. Yangi gazlamani ishlatishdan abvval dekatrofka (ipak va jun gazlamalarni kirishmaydigan qilish uchun bug’ yoki qaynoq suv bilan ishlov berish usuli) bug’lash lozim. Chunki, bitta buyumlardan tayyorlanganda bir necha xil gazlama ishlatilishi natijasida buyum yuviladi, so’ng o’z ko’rinishini o’zgartirishi mumkin. Avval ishlatilgan gazlama bo’laklarini esa kraxmallash va dazmollash kerak. Paxta tolali gazlama qoldiqlarini ishlatish uchun qulay xisoblanadi. Ulardan “Lola” tasviri tushurilgan suratlarni quroq usulidan foydalanib tikish yoki gazlama qoldiqlaridan har xil gullar, tabiat manzaralari, hattoki insonlarning tasvirini ham tushurish mumkin. Tikilayotgan gazlama qoldiqlarining pishiqligini orttirish maqsadida ularni asosga biriktirish. Asos bo’lib vatin, sintipon yoki qalin zich gazlama xizmat qiladi. Ko’pincha naqsh gullari bir xil shaklli, o’lchamlari alohida elementlardan iborat bo’ladi. Bichishda qulay bo’lishi uchun karton yoki qattiq qog’ozdan shablonlar tayyorlanadi. Karton kerakli elementni (kvadrat, uchburchak va xakozo) chok haqqisiz chizib olinadi, so’ng hamma tomonidan 0,5-1 sm chok haqqi qoldirib ikkkinchi chiziqni o’tkazamiz. Shundan so’ng ichki va tashqi kontir chiziqizlari bo’yicha extiyotkorlik bilan qirqiladi. Gazlama qoldiqlaridan tayyorlanayotgan quroq yostiqlar shu ketma-ketlikda tayyorlanadi. Quroq - bu bitta buyumda rangi va fakturasi turlicha bo’lgan gazlama qoldiqlarini birlashtirishdir bu usul bilan yostiq jildlari ko’rpa divan va stul uchun g’iloflar, gilamchalar shuningdek kiyimlar uchun bezak va to’ldiruvchi detallar tayyorlash mumkin. Quroq texnalogiyasida istalgan gazlamadan ham yangi ham avval ishlatilgan gazlamadan foydalanish nazarda tutiladi. Yangi gazlamani ishlatishdan avval dekatrovka (ipak va jun gazlamalarini kirishmaydigan qilish uchun bug’ yoki qaynoq suv bilan ishlov berish usuli) bo’g’lash lazim chunki bitta buyumda ikki xil gazlama ishlatilishi natijasida buyum yuvilgandan so’ng o’z ko’rinishini o’zgartirishi mumkin. Avval ishlatilgan gazlama bo’laklarini esa kraxmallash va dazmollash kerak. Paxta tolali gazlama qoldiqlarini ishlash uchun qulay xisoblanadi ulardan ushlagich, salfetkalar, choynak uchun isitgichlar ko’rpa gilamcha yostiq jildlari va hatto kiyimlar ham tayyorlash mumkin. Matoli gazlamalar yumshoq va egiluvchan bo’ladi ularni gilamlar stullarga g’iloflar qalin jun ro’mol va pannolar tayyorlash uchun ishlatiladi. Shoyi gazlamalarni kraxmallangandan keyin huddi paxta tolali gazlama qoldiqlaridan tayyorlanadigan buyumlarda ishlatish mumkin. Lekin ular uzoqqa bormaydi. Agar tayyorlanayotgan buyum uchun turli fakturali gazlama bo’laklarini birlashtirish shart bo’lmasa uni bir turdagi gazlamadan tayyorlangani yahshi bo’ladi. Ko’p xollarda sidirg’a gazlama bilan turli fakturadagi gazlamalarni birlashtirish yaxshi natijalarni beradi. Tikilgan gazlama qoldiqlarining pishiqligini ortirish maqsadida ularning asosga biriktirish kerak. Asos bo’lib vatin sintepon yoki qalin zich gazlama xizmat qiladi. Kiyimlarning qiytiqlaridan bezashda turli hil tesmalar ham qo’llanadi. Ko’pincha naqsh gullari bir xil shakilli va o’lchamli aloxida elementlardan iborat bo’ladi. Bichishda qulay bo’lishi uchun karton yoki qattiq qog’ozdan shablonlar tayyorlanadi kardonda kerakli elementni (kvadrat, uchburchak, oltiburchak va xokozo) Chok haqqisiz chizib olinadi so’ngra hamma tomonidan 0, 5-0,7 santimetr chok xaqqini qoldirib ikkinchi chiziqni o’tkazamiz shundan so’ng ichki va tashqi kontur chiziqlari bo’yicha ehtiyotkorlik bilan qirqiladi. Gazlama bo’ladigan kerakli elementni bichish uchun gazlamaning teskari tomoniga shablonni qo’yib ham ichki va tashqi, konturlarini qalam bilan chiziladi. Tashqi konturi bo’ylab qirqiladi ichki konturi bo’ylab esa ikkita detal birlashtirib tikiladi. Qalin gazlamalar yonma yon qo’yilib tutashtirma chokda tikiladi. Bunig uchun avval detallar chetlarini to’g’ri chokda so’ngra ikkala detalni egallangan xolda ularni “ zig-zak “ chokda tikiladi, bu xolda element uchun chok xaqqi qoldirmay bichiladi quroq texnikasida hamma giometrik naqshlarni uchta guruhga ajratish mumkin. Quroq uy ro’zgor buyumlari va kiyimlarni bezashda keng qo’llanib kelinmoqda. Quroq ipak, paxta, zig’ir, sun’iy va kiyoviy tolali matolardan tayyorlanadi. Paxta tolasining pishiqligi uning pishiganlik darajasiga bog’liq. Paxta tolasi yorug’lik ta’sirida pishiqligini asta-sekin yo’qotadi. Quyosh nuri 940 soat ta’sir qilib turganda tolalarning pishiqligi 50% pasayadi. Zig’ir tolasining fizik xossalari paxtaning xossalariga yaqin. Normal sharoitda gigroskopligi 12%. Zig’ir namlikni tez shimiydi va tez ketkazadi. Suv ta’sirida tolalarning pishiqligi oshadi. Zig’ir tolasining o’ziga xos xususiyatlaridan biri issiqlikni yaxshi o’tkazuvchanligidir. Shuning uchun zig’ir tolalari paypaslab ko’rilganda barmoqlarga sovuq unaydi. Sharq xalqlari san’atidagi naqshlarning moxiyati qadimdan odamlarning borliq haqidagi taassurotlarini mujassamllashtirilgan belgi ramzlarning o’ziga xos tizimini namoyon etadi. Quroq naqshlari asosan koinot, bizni o’rab turgan olamni eslatuvchi o’simlik va xo’jalik buyumlari bo’ladi. Bularning barchasida mavjud olamning tasviri yotadi. Qadimgi quroqchilik usullarini zamonaviylik usullari bilan uy’g’unlashtirib milliy liboslarni tayyorlash mumkin. Qadimda oilada qiz uzatilayotganda albatta quroqlar bilan bezatilgan buyumlar tayyorlanib, seplarga qo’shib qo’yilgan va bu muhim an’analardan hisoblangan. Quroqchilik qo’l ishi bo’lib O’zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida saqlanib qolgan. Quroqchilik san’ati O’zbekistonda ko’p yillar davomida rivojlangan. Respublikamizning har bir viloyatida o’ziga xos naqshli quroqlar vujudga kelgan. Quroqchilik bilan Toshkent, Buxoro, Samarqand, Shahrisabz, Farg’ona, Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlari keng rivojlangan. Quroqlar asta-sekinlik bilan yaxshilanib bormoqda, bu takrorlanmas xarakterga ega bo’lgan quroq namunalari vujudga kela boshladi. Agar quroq san’atining markazlarini alohida qarab o’tadigan bo’lsak, u holda Surxondaryo vohasiga xos bo’lgan quroqchilik naqshlarida ma’lum bir ma’nolarni aks ettirgan hayot, tun, kun, yulduz, osmon, yer, tabiat ma’nolarini bergan. Bunday naqshlar bilan kelgusi avlodlarga milliy qadriyatlarni yetkazish bo’yicha fikrlar yuritilgan. Surxondaryo vohasiga xos bo’lgan quroqlarning shakllari har bir detali ya’ni matolarning rangi har xil ma’nolarni bildirgan. Masalan: qizil – hayotning yangi sifatlarini ochish va avlodlar bardavomligini ta’minlahni bildirgan. Oq rang – yangilanish, ezgulik ma’nolarin ibildiradi. Tillo rang – quyosh nuri va barhayotlik, yorqinlik ma’nolarini anglatadi. Quroq naqshalrida shuni aks ettirishga harakat qildim ya’ni tabiatga bo’lgan cheksiz muhabbatni, turli shakllarda ya’ni “Dondana” shaklida. Bu shaklda quyoshni aks ettirganman, undagi ranglar ketma-ketligi kamalak ranglarida aks etgan. Quroqchilikda qilgan yangiliklarimdan biri “Lola” tasviri, bunda tabiatimizning, borliqning cheksiz chiroyini, go’zalligini tasvirladim. Odamlarni daryolarning musaffoligi va tuproq unumdorligi haqida g’amxo’rlik qilishga da’vat etgan zardo’shtiylik aynan bizning zaminimizda vujudga kelganligi tasodifiy emas. Boshqa ta’limotlar – buddizm va man xeylik ham tabiatni avaylab-asrash ideal jamiyatga olib boradigan eng muhim yo’llardan biri ekanligini targ’ib qilgan. Inson bilan tabiatning uyg’un munosabatlari to’g’risidagi ana shu g’oyalar Movorounnahrda musulmon uyg’onish davriga juda katta xissa qo’shgan. Markaziy Osiyodagi sufiylik ta’limotlarida ham uchrashi tasodifiy emas. Mana shu misol biz uchun chuqur ramziy ma’noga ega. Quroqchilik san’ati shunday san’atki, unda avvalambor ranglar turli xilda jilvalanadi, yana bu san’at tejamkorlik iqtisod masalasini nozik didli bo’lishni va albatta milliylikni o’rgatadi . Bu san’atni bizdan keyingi avlodlarga yetkazish har birimizning burchimizdir. Quroqchilik - bu umuminsoniy madaniyatning bir bo’lagi sifatida odamzotga qadimdan xamrox bo’lgan. quroq san’ati xalqimizning o’tmishi, turmush tarzi ko’zguda aks etilganidek, o’z ifodasini topgan, shu bilan birga xalqning qadimdan avaylab saqlangan, uning necha-necha ming ma’naviy mulkiga aylanib kelgan, biroq stalinizm qatg’onlari turg’unlik yillarida etiborsizlik va befarqlik natijasida kamsitilgan, rivojlanishdan to’xtab qolgan milliy an’analar, betakror urf odatlar, diniy rasm-rusumlar, boshqa ma’naviy qadriyatlarni tiklash, ularga erkin amal qilish va ravnaqiga keng yo’l ochib berish milliy tuyg’u inson uchun tabiydir, chunki ota-onalardan meros qilib olingan va bola ota- onasiga, butun dunyoga aytgan birinchi so’zidan ifodalanadi. Ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishning eng muhim tarkibiy qismi mehnatni ilmiy tashkil etishdir. U bir korxona doirasida mehnat taqsimoti va kooperasi-yaning rasional formalari joriy qilinishi, ish o’rinlarini uyushtirish va ularga xizmat ko’rsatish yaxshilanishini mehnatning ilg’or usullari hamda metodlari o’rganilishi va yoyilishini kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish yaxshilanishini mehnatni normallashtirish va unga haq to’lash takomillashtirilishini, mehnat sharoiti yaxshilanishini, intizom mustahkamlanishi va mehnatga ongli ijodiy munosabat tarbiyalanishi nazoratda tutiladi. Mehnat individual va kollektiv yo’sinda tashkil etilishi mumkin. U yoki bu ishni bajarish uchun mehnat normalanadi. Normalashning bir necha ko’rsatkichlari mavjud. Vaqt normasi- mahsulot birligini tayyorlash yoki bitta operatsiyani bajarish uchun belgilangan vaqt, vaqt normasi soatlar, daqiqalar va sekundlar bilan belgilanadi. Ish normasi – ishchi vaqt birligida tayyorlaydigan mahsulot (tonnalar, metrlar, donalar va hokazolarda) yoki bajaradigan operasiyalar miqdori. Bu norma vaqtning turli qismlari (soat, smena, oy) uchun belgilanishi mumkin. Vaqt yoki ish normasini har doim ham hisoblash mumkin emas. Masalan texnikada xizmat ko’rsatishda, uni remont qilishda va sozlashda shunday bo’ladi. Bunday hollarda xizmat normasi–ishchi muayan vaqt ichida necha asbob-uskunaga yoki qaysi ishlab chiqarish uchastkasi (maydoniga) xizmat ko’rsatishi kerakligi belgilanadi. Mehnat unumdorligi, anchagina omillarga yangi texnika va ilg’or texnologiyani joriy etishga, ishlarni yaxshiroq tashkil qilish, mehnat intizomini mustahkamlash, ishchilarning malakasini oshirish mehnat unumdorligini oshirish iqtisodiy o’sish va xalq farovonligi yuksalishining asosiy omilidir. Xulosa qilib shuni aytish joizki, hozirgi kunda yoshlarga bilim berish bilan birgalikda, ularni hunarga o’rgatish, milliy urf-odatlarimizni hurmat qilishga o’rgatish, tarixi, hayotda o’z yo’llarini topib qiynalmasliklari uchun ham har xil to’garaklar ish olib borilmoqda. Yurtboshimiz tomonidan yaratib berilayotgan ta’lim sohasiga katta shart-sharoitlarning hammasini yoshlar uchun desak hato qilmagan bo’lamiz. MAVZU: NAQQOSHLIK VA YOG‘OCH O'YMAKORLIGI SAN’ATI
REJA:
1.Naqqoshlik san’ati tarixi, uning rivojlanish bosqichlari, hozirgi ahvoli va imkoniyatlari.
Yog‘och o‘ymakorligi ham O‘zbеkistonning barcha viloyatlarida qadimdan kеng tarqalgan. Mazkur o‘ymakorlikka oid bo‘rtiq (georеlеf) naqshlar uy-ro‘zg‘or buyumlarida va mеmorchiligida, ayniqsa, eshik, darvoza, ustunlar, har xil to‘sin, xontaxta, quticha, qalamdon, egar kabilarda ishlatilgan. Mohir ustalar yaratgan bizgacha yеtib kеlgan ayrim buyumlar hozirgacha o‘zining nafisligi, tabiiyligi va murakkabligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Yog‘och o‘ymakorligi namunalari ilk o‘rta asrlarga oid Surxondaryo vohasidagi Yumaloqtеpadan, Buxoro, Xiva, Samarqand, Shahrisabz va boshqa joylardagi qazilmalardan topilgan. Tadqiqotchilarning takidlashicha, arablar kеlishidan oldin yog‘ochdan yasalgan mabuda (xudo) ni har bir xonadonda uchratish mumkin. Odatda bundan mabuda eshik tеpasiga qo‘yilgan va u eskirsa xonadon sohibi yangi mabuda harid qilib, almashtirib turgan. Arab istilosidan kеyin islom aqidalariga binoan tasviriy sanatning bunday turlari, ayniqsa haykaltaroshlik butunlay barham topadi. Endilikda usta naqqoshlar yog‘och buyumlarga gеomеtrik shaklda oddiy chiziqlardan murakkab shakllar yasashga, tabiat manzarasi va o‘simliklar aksini ifodalashga o‘tdilar. IX—X asrlarda O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbеkistonda yog‘och o‘ymakorligi yana ham rivoj topadi. Bu davrga xoslik shundan iborat ediki, o‘ymakor ustalar yaratgan naqsh zaminida qandaydir ramziy mano, ezgu tilak, orzu va go‘zal niyatlar ifodalangan. Ularning naqshlarida hatto timsol, duo-afsunlar, tashbеh va tanosiblar ancha ko‘p bo‘lgan. Kеyingi davrda (XI—XIII asrlar) xalq amaliy sanatida murakkab gеomеtrik naqsh, yani girix naqshi asosiy o‘rinni egallab, uy-ro‘zg‘or buyumlari, mеmorchilik naqshlari yanada badiiyroq va nafisroq bo‘lib sеziladi. Bunga misol qilib XI—XII asrlarga oid Samarqanddagi Shohizinda dеvorining orasidan topilgan yog‘och o‘ymakorlik namunasini, Ko‘hna Urganch obidalaridagi naqshli eshik va ustun namunalarini kеltirish mumkin. Tеmuriylar davrida yaratilgan yog‘och buyumlarda hattoki tirik mavjudotlar o‘yib tasvirlanganligini ko‘rish mumkin. Samarqanddagi Ruhobod maqbarasining eshigidagi baliq tasviri, ayrim buyumlardagi qush, ilon kabi jonzotlarning tasviri bunga dalildir. Buxoro yog’och o’ymakorligi Buxoro yog’och o’ymakorligi – amaliy san’atning Buxoroda keng tarqalgan turlaridan biri. O’rta asrlarda barpo etilgan masjidlarning yog’ochdan yasalgan ustunlari, eshik va darvozalariga o’yilgan chiroylik naqshlar fikrimiz dalili bo’lib xizmat qiladi. Ayniqsa,Buxorodagi Shayx Sayfiddin Boxarziy (XIV asr) maqbarasidda yog’och o’ymakorligi namunalari g’oyat murakkab va nafisdir. Xo’ja Zayniddin va Baland masjidlari (XVI ars) hamda Baxouddin Naqshband majmuasidagi ayvon shiftlari va ustunlari, Baloxovuz masjidi ayvoni (XX asr)dagi yog’och o’ymakorligi namunalari Buxoro o’ymakorlik maktabining XVIII – XX asrlarda nihoyatda rivojlanganligidan darak berib turipdi. Buxoroda hunarmandchilikning barcha turlari qatorida,yog’och o’ymakorligi ham rivojlanmoqda. Buugungi kunda yog’och o’ymakorligi an’analarini qayta tiklashda Shvakat Ashurov , Shonazar Jumayev va Akmal Muxiddinov kabi hunarmandlar jonbozlik ko’rsatib kelmoqdalar. Ular Bahouddin Naqshband majmuasida o’z san’atlarini yaqqol namoyon etishdi. Chinor daraxti yog’ochidan ishlangan darvoza, yog’och eshik va ustunlarda sirli naqshlar muxrlangan. Buxoro shahrida qurilgan yangi binolarda ham ular tomonidan tayyorlangan yog’och o’ymakorligi durdonalari savlat to’kib turipdi. Xiva, Qо‘qon, Buxoro xonliklari davrida xalq amaliy san’ati ustalari shu shaharlarga yig‘ila boshladilar. XIX_asr arxitektura yodgorliklarni kuzatsak, ular bir xil uslubda yaratilganligini kо‘ramiz. Chunki о‘sha vaqtlari naqqoshlar ish axtarib boshqa shaharlarga borar edilar yoki buyurtma bо‘yicha boshqa shaharlarga borib binolarni bezatar edilar. Kо‘pincha Farg‘ona va Buxoro naqqoshlari Samarqand, Qо‘qon, Marg‘ilon ustalari Toshkentga kelib kо‘pgina binolarni bezar edilar. Bu esa naqqoshlik maktablarining yanada rivojlanishiga о‘ziga xos kompozitsiyalarning yaratilishiga, ranglar majmuasini yanada boyitishda juda katta rol о‘ynadi. Lekin bu naqshlar bir-biriga о‘xshasada har bir shahar va har bir ustaning о‘ziga xos rang majmuasi, koloriti, uslubi, kompozitsiyasi jihatidan farq qiladi. Farg’ona naqqoshlik maktabi. Farg‘ona naqshi Xо‘jand, Marg‘ilon, Qо‘qon, Farg‘ona, Andijon, Namangan, Chust, Quva, Oltiariq va Rishton shaharlarida vujudga kelgan uslublardan iborat. XIX asr va XX asr boshlariga mansub bо‘lgan naqshlar kо‘plab osori atiqalarda saqlanib qolgan. Qо‘qondagi Madalixon dahasi va Dahai Shohon, Xudoyorxon о‘rdasidagi va boshqa naqshlar о‘ziga xos kо‘rinishga ega bо‘lsada, Farg‘ona naqshlarida kо‘proq Buxoro, Xiva naqshlarining ta’siri bor. Hattoki rus naqqoshlarining uslubi ham undamunda uchrab turadi. Chunki о‘sha vaqtlarda usta naqqoshlar ish axtarib boshqa shaharlarga borar edilar yoki buyurtma bо‘yicha boshqa shaharlarga borib, naqsh bilan binolarni bezatar edilar. Lekin Farg‘ona vodiysida о‘ziga xos naqqoshlik maktabi rivoj toptan edi. Farg‘ona naqqoshlari girix, о‘simliksimon (islimiy) va gulli girix naqshlarini bezaklarda qо‘llaganlar. Kompozitsiyalarning simmetriyali bо‘lish prinsipiga amal qilganlar. U boshqa naqqoshlik maktablaridan naqshlarining tabiatga juda yaqinligi, erkin ishlanishi, ranglarining kontrastligi bilan farqlangan. Bulardan tashqari Farg‘ona naqshlarida tabiatdagi gul, barg, g‘uncha va boshqalardan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri foydalanilgan. Chunonchi Farg‘ona naqshlariga qarasak, pista gul, anor, atirgul, majnuntol, bodomgul va boshqalarni kо‘rishimiz mumkin. Farg‘ona vodiylaridagi naqsh kompozitsiyalarning tabiatga juda yaqinligi Toshkent, Xiva va Samarqand naqshlaridan ajralib turadi. Farg‘onada naqqoshlar chetlari chiroyli qilib, ichiga islimiy shakl tushurilgan qizil, yashil bо‘yoqlar bilam turunjni afzal kо‘radi. Farg‘ona maqqoshlik maktabining na-moyandalaridan biri Saidmahmud Norqо‘ziyevdir. Toshkent naqqoshlik maktabi. Toshkent naqshlari о‘zining nafisligi va rang-larning bir-biriga asta-sekin о‘tishi, aniq bir koloritga qat’iy rioya qilinishi, geometrik va о‘simliksimon naqshlarning kо‘p ishlatilishi bilan ajralib turadi. Naqshlar kо‘pincha yashil gammada ishlanadi. О‘simliksimon naqshlardan oygul, paxta, bofta, uch barg, shukufta, bargli gul va boshqa elementlar aniq stillashtirilgan. Murakkab geometrik naqshlar ishlanadi. Naqqosh ustalardan Jalil Hakimov, Toyir Tо‘xtaxо‘jayev, Olimjon Qosimjonov, Yoqubjon Raufov, Anvar Ilhomov, Komil Karimov va boshqalar Toshkent naqqoshlik maktabining assoschilaridirlar. Xiva naqshlari umuman madoxili naqshlar asosida tuziladi. Keyin esa islimiy naqsh spiralsimon mayda qilib ishlanadi. Xiva naqqoshchilik mak-tabining namoyandalari Abdulla Boltayev, Rо‘-zimat Masharipov, Odamboy Yoqubov, Eshmurod Sapayev va boshqalar. Buxoro naqqoshlik maktabi. Buxoro naqshi hamma naqshlardan naqsh kompozitsiyalarining murakkabligi, mukammalligi va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Buxoro naqshlarida murakkab girihlar aniq, puxta о‘lchamda ishla-tilishi о‘simliksimon naqshlarning о‘ziga xos san’at bilan ishlangani naqshlarning yaproq, meva, gul barglar ritmiga alohida e’tibor berilishi bilan farqlanadi. Samarqand naqqoshlik maktabi. Samarkand naqshlari Toshkent, Farg‘ona naqshlariga ‘x-shab ketadi. Samarqand naqshlari о‘ta guldor-ligi barg va gullarining badiiy harakat-chanligi, jonliligi bilan farq qiladi. Unda murakkab girihlar, Farg‘ona naqshlariga о‘simliksimon naqshlari bilan aniq bir ritmik tak-rorlanuvchan naqshlar kompozitsiyasi bilan Toshkent naqshlariga о‘xshash. Avval zangori rang gammasida kо‘p naqsh bajarilgan bо‘lsa, hozir esa yashil rang gammasida kо‘proq naqshlar bajariladi. Samarqand naqqoshlik maktabini yaratishda «Usta Rahmonxol, usta Jamoliddin (Mirjamol), usta Mahmud, usta Abdujabbor, usta Abduzohid, usta Sharif, usta Aminjonlar katta xizmatlar qilganlar. Naqqoshlik va yog’och o’ymakorligi san’atining rivojlanishi. Mavzu: Yog‘och o‘ymakorligi san’ati Mavzu rejasi: Yo`g`och o`ymakorligi san’ati maktablari va ulardagi o‘ziga xosliklar. Naqsh turlari va ularda foydalaniladigan elementlar. Xalq hunarmandchiligi, amaliy san’at va dizayn mahsulotlarida milliy naqshlardan foydalanish. 1990 yillar О‘zbekiston yog‘och о‘ymakorligi va naqqoshlik san’ati tarixida yangi bosqich bо‘ldi. О‘zbekiston yog‘och о‘ymakorlik va naqqoshlik maktablarini asosan Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Samarkand va Xiva maktablari tash-kil etmoqda. Ushbu maktablarning texnik, us-lubiy va kompozitsion tomonlarida kо‘pgina о‘xshashliklar bilan birga, farqli tomonla-ri ham mavjud. Masalan, Toshkent yog‘och о‘yma-korligida, "pargori" uslubi keng tarkalgan bо‘lib, "pargor" yoki "pargol" sо‘zlarining о‘zi uslubga qaraganda kо‘proq naqshlar rо‘yxati-ga mos ibora hisoblanadi. U sirkulda chi-zilgan degan ma’noni anglatadi. Shu sabab-li, yog‘och о‘ymakorligi va naqqoshlik kompo-zitsiyalarida keng tarqalgan doyra yoki ayla-na kо‘rinishidagi nakshin gullarni "pargoriy" deb nomlashadi. Bu uslub deyarli hamma ustalarning asarlarida uchraydi. Lekin asrimizning boshlarida Toshkentlik usta S.Xо‘jayev ijodida u о‘zining yuqori chо‘qqilariga erishgan. Farg‘onalik ustalarning naqqoshlik asarlarida "buta", "guldastalar"ga keng о‘rin be-riladi. Lekin ular ushbu maktabda birmun-cha yaxlit, naqshlarning orasi ochiq, yirik-yaxlit kо‘rinishlarda ishlanadi. Bundan tash-kari, Farg‘ona naqqoshligida Rishton kulol-chiligiga xos moviy bо‘yoqlar kо‘p ishlanib, unda asosan о‘simlik dunyosi naqshlari yetak-chilik qiladi. Chunki, aynan ularda mahalliy aholining "jannat bog‘i" va kosmogonik, diniy falsafa haqidagi tushunchalari о‘zining ifodasini topgan. Samarqand va Buxoro yog‘och о‘ymakorligi ham kо‘p tomonlardan Xiva maktabining an’analariga yaqin bо‘lsada, ushbu viloyatlarning naqqoshligi о‘zidagi kompozitsiya va ranglar majmuasi bilan Farg‘ona — Toshkent maktabiga yaqindir. Chunki, naqqoshlik san’atidagi maktablar bir-biridan asosan naqshlar tizimi va har bir kompozitsiyaning tasvir-lanishi bilan farqlanadi. Masalan, Tosh-kentda о‘yiladigan gullarning orasi ochiq, tas-virlar birmuncha erkin bо‘lib kо‘rinsa, Xorazmda birmuncha zich, novdalarning orasida-gi bо‘sh joy koldirilmasligiga katta ahamiyat qaratiladi. U l ar da ishlatiladigan ranglar deyarli barcha viloyatlar uchun о‘ziga xos. Xiva maktabida kо‘p hollarda me’morchilik koshinlarida keng tarqalgan mayda gul va novdalardan iborat islimiy naqshlar kо‘p uch-raydi (islimiy-morgula, islimiy-zanjira, islimiy-shobuta va boshqalar). О‘tmishda xalq san’atining boshqa turlari kabi yog‘och о‘ymakorligi va naqqoshligi san’atlarida ustalar asosan "usta-shogird" an’anasi orqali taiyorlanadi. Bu an’ana hozirgi davrgacha saklangan bо‘lib, shu bilan birga san’atning ushbu turlariga sezilayotgan ehti-yojdan kelib chiqib, sohaga moslashtirilgan qator kollejlar ham professional ustalar tayyorlashga kirishdilar.(O’zbekistan Badiiy Akademiyasining Toshkent shahri va viloyatlardagi tasviriy va amaliy san’at bilim yurtlari). 90-yillarga kelib, mustaqil ijod bilan shug‘ullanayotgan "professional" xalq ustalarining aksariyati, markaz va uyushmalar tar-kibiga a’zo bо‘lgan holda ijod qilmokdalar. Respublika maxsus ijodiy-ishlab chikarish "Usto" birlashmasiga a’zo bо‘lgan ustalar Davlat ahamiyatiga molik yirik obyekt va qurilishlarda qatnashsalar, "Musavvir" va "Xunarmand" ilmiy-ishlab chiqarish markaz-lariga a’zolari uyda ijod qiladilar va mah-sulotlarini mana shu markazlar orkali tar-qatadilar. Markaz esa ularga metodik yordam kо‘rsatadi, ustalar ijodini keng omma ora-sida, respublika va xorijdagi yirik kо‘rgaz-malarda targ‘ib kiladi va hokazo. Hozirda yog‘och о’ymakorligi va naqqoshlik san’ati о‘zining avvalgi davrlardagi mavqei-ni qayta tiklamokda. Toshkent shahri va res-publikaning boshqa yirik shaharlarida qurib, foydalanishga topshirilayotgan yoki qayta ta’-mirdan chiqarilayotgan qator diniy va dunyo-viy xarakterdagi qurilishlarda unga bо‘lgan talab kun sayin ortib bormokda. "Usto" bir-lashmasining Toshkent shahri va viloyatlar-dagi bо‘linmalarida ishlayotgan ustalar, oxir-gi о‘n yil orasida kо‘plab yirik obyektlarda muvaffaqiyatli qatnashdilar: O’zbekiston Prezidentining "Oq saroy" qarorgohi (1998 — 99), Oliy Majlisning yangi binosi (1997), Temuriylar tarixi Davlat muzeyi (1996), "Turkiston" konsert zali (1994), Toshkent shahar hokimligining yangi binosi (1996 — 98), O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi binosi (1995), Bekobod shahridagi metallurgiya kombinatining oromgohi (1993), "Algoritm" zavodi (1994), Rossiya-ning Voronej va Moskva shaharlaridagi "O’zbekiston" va "Namangan" magazinlari (1989 — 92), Uzbekiston Banklar Assotsiatsiya-si (2000), O’zbekiston Tashki ishlar vazir-ligining qabul l ar uyi (1993), O’zbekiston Prezidenti Apparatining Matbuot markazi (1998), "Yunusobod" tennis korti (1994), "Gu-liston" sport majmuasi (1997), Davlat "Sirk"i binosi (1999), "Sheraton — Toshkent" mehmonxonasi (1999), "Xotira maydo-ni" (1999), Uzbekiston Respublikasining Hindiston (2000), Germaniya (2000), Malayziya (1993) davlatlaridagi elchixonalarining binolari, Toshkent shahridagi Sayilgoh kо‘cha-sidagi choyxona ayvoni, Samarqand viloyati-dagi Imom al-Buxoriy, Farg‘ona viloyatida-gi Ahmad al-Farg‘oniy majmualari (1998) va boshqalar. M.Ibrohimovaning Oliy Majlis binosi uchun ishlagan eshiklari Malayziyadan keltirilgan palma daraxtidan (subtropik zona) tayyorlangani sabab, faqatgina an’anaviy be-zak vazifasini bajarib qolmay, zamonaviy boshqa talablarga xam javob berdi. Ular 2,5x8,2 m., qalinligi 40,5 sm. о‘lchamda bо‘lib, sirtiga asosan "о‘simlik-islimiy", "gajak-simon" va "zanjira" naqshlarining turlari о‘yilgan. Oliy Majlis binosining markaziy Majlislar zalida, Toshkent naqqoshlik maktabi-ga xos bо‘lgan "kundal"ning xuddi Temuriylar tarixi Davlat muzeyi gumbazidagi vari-anti uchraydi. Keyingi yillarda gumbaz l arii bezashda moviy rangdan umumiy fon tari-qasida foydalanish ommalashib ketdi. Asli-da, ushbu holat zamonaviy jarayonda yangilik emas. XV —XVI asrlardagi Temuriylar davri qurilishlaridagi gumbazlarda boshqa ranglar qatorida moviy rang yetakchilik kilgan. Shu bilan birga, "kundal" XIX asrning oxiri — XX asrning boshidagi qurilishlarda asosan tillaqalda bajarilardi. Hozir esa ustalar-ning texnik imkoniyatlarining kengayishi oqibatida tilla suvidan foydalanmoqdalar. Farg‘ona naqqoshligida ham xuddi Toshkentda bо‘lgani kabi, kо‘p uchraydigan element-larni "mehrob", "madohil", "bodom" va "buta" naqshlari tashkil etadi. Undagi asosiy naqshlarning atrofida yordamchilari — "chorgul", "shobarg", "oygul", "zanjira" naqshlari tur-lari hamkorlik qiladi. Naqqoshlik san’a-tida ijod qilayotgan har bir usta, amaliyot davomida, mavjud an’analarni о‘zlashtirib, ish jarayonida klassik naqshning juda kо‘p kо‘rinishlariga muvaffaq bо‘ladi. Naqshdagi bir arzimagan chiziq ham naqshning shakl-shamoyilini yoki tasvirdagi mazmun-mohiyat-ni tubdan о‘zgartirib yuborishi mumkin. 90-yillardan boshlab qurilayotgan bir qancha madaniy-maishiy xizmat kо‘rsatish binolarida va maishiy xarakterdagi buyumlardagi naq-qoshlikda ushbu vaziyat namoyon bо‘lmoqda. Ikkinchi jahon urushi kezlari halok bо‘lgan hamyurtlarimiz uchun qurilgan "Xoti-ra maydoni" xam yirik obyektlar qatoriga kiradi. Obyektning g‘oyaviy mazmuni bо‘yicha, unda Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Uzbe-kistonning hamma viloyatlari uchun maxsus pa-vilyonlar ajratilgan bо‘lib, ularning har birida urushga ketib, qaytmagan kishilarning ism-shariflari kо‘rsatilgan. Maydonning ikki tomonida usti yopiq, har bir tomoni 17 yog‘och ustundan iborat ayvonlar mavjud. Undagi yog‘och о‘ymakorligi naqshlari turli maktablarga taalluqli. "Xotira maydoni" Mustaqillik maydonidagi ochiq maydonda joylashgan. Obyektning atrofidagi tabiat manzarasi bilan bog‘liqligini saqlab qolish maqsadida, undagi "qosh", "havoza", "vassa" va boshka qismlar uchun о‘simlik-islimiy naqshining bir kancha turlari tanlab olingan. Shu orqali mualliflar tabiat bilan obyekt orasidagi о‘zaro uyg‘unlashuvni saqlab qolishga muvaffaq bо‘lganlar. Bundan farqli о‘laroq, Samarkand viloya-tining Chelak tumanida kad roslagan Imom al-Buxoriy majmuasida boshqacharok manzara uchraydi. Majmua butkul me’morlik san’a-tining namunasi bо‘lib, u о‘z navbatida naq-qoshlik, ganchkorlik va toshtaroshlik san’at-larining uyg‘unlashuvidir. Masjit majmuadagi yog‘och о‘ymakorligi asarlarini yuqoridagi "Xotira maydoni "da bо‘lgani kabi, ustun-peshtoqlar, hamda 3,60x5,5 metrdan iborat katta darvoza tashkil etadi. Darvoza M.Ab-rorov boshliq guruhning mahsuli bо‘lib, u yog‘och о‘ymakorligining "choka pardoz" va "lо‘la pardoz" uslublarida bajarilgan. Zamonaviy sayyohlikning rivojlanishi oqibatida, sovg‘abop buyumlar ishlab chiqarish ham kun sayin ommalashmokda. Bunda "Musavvir" ilmiy-ijodiy-ishlab chiqarish markazi a’zolari - O.Fayzullayev, A.Azlarov, E.Aliyev, A.Saydaliyev, Z.Alimboyev, S.Rahmatullayev, M. Jalolov, H.G‘aniyevlarning, naqqoshlardan - M.Tо‘rayev, A. Ilhomov, S.Mahmudov, Q.Shoislomov, A.Asqarov asarlarini eslab о‘tish maqsadga muvofiqdir. Bu ustalar nafakat respublika balki xorij kо‘rgazmalarining ham faol katnashchilari (Germaniya, Yaponiya, Shveysariya, Turkiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Belgiya, Hindiston, Yaponiya va boshqalar). O.Fayzullayevning asarlarida an’anaviy о‘simlik naqshlari bilan birgalikda geometrik naqshlarga ham keng о‘rin beriladi. Us-taga 1995 yil 26 oktabrda Toshkent shahrida о‘tkazilgan birinchi respublika xalq amaliy san’ati yarmarkasida "Xalq ustasi" sertifikata berildi. Shu bilan birga, 1994 yili Pokistondagi 46 musulmon mamlakatlari qat-nashgan amaliy san’at ustalari festivalida O.Fayzullayev tо‘rtinchi faxriy о‘rinni egallab qaytdilar. A.Asqarovning naqqoshlik asarlarida nafaqat vodiy, balki О‘zbekiston naqqoshligi-ning yetuk ustalari O.Qosimjonov, T.Tо‘xtaxо‘jayev, J.'Hakimov, Z.Qodirovlarning eng yaxshi an’analari davom etmoqda. Ushbu manzaradan kо‘rinib turganidek, oxirgi о‘n yil mobaynida yog‘och о‘ymakorligi va naqqoshlik san’ati haqiqatan ham rivojlanib, unutilib borayotgan ba’zi uslublarini qayta tiklayotgani, naqshlarning rо‘yxati yil sayin kengayayotgani va islimiyning bir necha turlari uyg‘unlashayotganining guvohi bо‘lmoqdamiz. Birgina yuqorida keltirib о‘tilgan "pargori" uslubini olsak, u XIX — XX asrning boshlaridagi Toshkent maktabida ayniqsa mashhur bо‘lib, sо‘nggi paytlarda esa deyarli qо‘llanilmayotgandi. Hozir esa u qayta tiklandi. Xom ashyolardan mahalliylariga bо‘lgan talab katta: yong‘oq, chinor, qayrag‘och, nok, о‘rik. Chetdan keltiriladiganlari orasida Ruminiya buki, dub kabi yog‘och sortlari ham kо‘p ishlatilmoqda. Ustalar yuqoridagilar bilan birga, buyurtma bо‘lgan taqdirda, asosiy yо‘nalishla-ridan tashqari, iste’molchining talabidan kelib chiqqan holda, xohlangan о‘lcham va uslubdagi buyurtmalar ustida ham ishlamoq-dalar. Yevropa andozalaridagi bufet, tryumo, servant, stol va stullarning tо‘plamlari fik-rimizning dalilidir. Ularda о‘yiladigan naqshlar an’anaviy yoki buyurtmachi tomonidan takdim etilgan chizmalar asosida, yevropaliklarning amaliy san’atiga xos naqshlar ham bо‘lishi mumkin. Shular bilan birgaliqda, О‘zbekiston hukumati xalq san’ati va hunarmandchiligi an’analarini asrab-avaylash borasida ham kо‘pgina xayrli ishlarni amalga oshirdi. Ustalarning daromad solig‘i va boshqa boj-xona tо‘lovlaridan besh yilga ozod qilinishlari xalq hunarmandlari qatorida yog‘och о‘ymakorligi bilan shug‘ullanadigan ustalarga qator qulayliklarni yaratmoqda. Naqqoshlik sa’natining turlari San‘at tarixida Kamoliddin Behzod davri nafaqat miniatyura rangtasvirning balki naqqoshlik san‘atining ham mislsiz rivojlangan davri bo‘lib keldi. Behzod singari boshqa miniatyurachi-rassomlar ham kompozitsion miniatyuralar yaratish sir asrorlarini mukammal egallab olgan edilar. Shuningdek, bu davrda faqat naqqoshlik bilan shug‘ullanuvchi rassomlar bo‘lib, ular qo‘lyozmalarning sarvaraqlari, unvonlari va sahifa matnidan tashqari bo‘sh joylarni naqshlar bilan bezatishgan. Eng mohir naqqoshlar mahobatli binolar, gilamlar, matolar, kandakorlik buyumlarni bezab turuvch naqshu nigorlarning andozasini chizib berishgan. Natijada, bezak ishlarining umumiy uslubi Sharq musulmon san‘atining barcha turlarini birlashtiruvchi yagona bezak uslubi vujudga kelgan. Naqsh ma‘lum hudud badiiy madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlarini namoyon etuvchi muhim manba bo‘lib kelgan. Uning umumiy tarzda tarqalishi ilohiyatni sheriyatda ifodalangan singari qiyofalashtirish bilan bog‘liq bo‘lib, bu islom dinining muhum xususiyatidir: Olloh inson singari aniq bir qiyofaga emas ekan rassomlar tasavvuridagi olam ham mavhum shakllar orqali timsollashtirilgan. Islomda borliqni tasirlash man etilgan. Aksicha islom madaniyatida naqshlarda ideallarni mujassamlashtirilgan shaklda timsollashtirilishi talab etilgan. Islom san‘ati uchun xos naqshlar uslubi X-XII asrlarda yuzaga kelgan. Dastlabki naqsh andozalari qo‘lyozmalarni bezash uchun mo‘ljallangan. Bir vaqtning o‘zida naqsh me‘moriy binolar tekisliklarini ham ―zabt etdi‖. Nihoyat XIV-XVI asrda yangi texnalogiya qo‘llanilishi tufayli san‘atning barcha turlarida naqsh ifodalana boshlandi. Shunday qilib XIV asrdan e‘tiboran me‘moriy inshootlarda sirlangan g‘isht va kamsonli o‘yma qismlar bilan bir qatorda, devor sathini to‘la egallaydigan murakkab shaklli o‘simlik shoxlari va gullarini tasvirlashga imkon beradigan yangi turdagi sirli spool mozaika va guldor sirli sopollar qo‘llanila boshlangan. Gilamchilikda esa XV asrda girihiy naqshlar o‘rniga egiluvchan, nafis chiziqlardan iborat o‘simliksimon naqshlar ishlatilgan. Islomda ikki xil naqsh uslubi mavjud; xandasaviy-girihiy (girih-arabcha ―tugun‖) va o‘simliksimon-islimiy. Xandasaviy naqshlar asosan me‘moriy inshootlarda qo‘llanilgan. Binolar devorlarini bezashda ular shakl uyg‘unligi va aniq hisobga erishish imkonini bergan. Girihiy naqshning mukammallashishi matematika fani taraqqiy etishi bilan bog‘liqdir. Nafis va jozibador o‘simliksimon naqshlardan san‘atning deyarli barcha turlarida foydalanilgan. Musilmon olamida turli davrlarda o‘simliksimon naqshlar muhim va yetakchi o‘rin egalladi; dastlabki bosqichlarda uEvropa madaniy an‘anasida rangtasvir qanday o‘rin egallagan bo‘lsa, aynan shu ahamiyatni kasb etdi. Farq shaklu-shamoyil va kompozitsiyaning qonuniyligida bo‘lsada, uslubning o‘ziga xosligi, ideal go‘zallik haqidagi tasavvurlarga o‘xshash edi. Tabiatiga ko‘ra islimiy naqsh Sharq musiqasi va she‘riyati singgari Sharqqa xos xususiyatlarning mahsuli edi. Naqishlarning nafis o‘yinlari, to‘lg‘onayotgan chiziqlarning osuda harakati maqomlarning zikriy ohanglariga, g‘azal va ruboiylar hijolariga hamohang bo‘lib, ular vazmin va mushohadakor Sharq hayot tarzining umumiy manzarasini namoyon etadi. Musulmon hukmdorlari saroylari qoshidagi, shuningdek, badavlat homiylar ustaxona-kutubxonalarida ishlayotgan rassomlar naqshlar tuzilishini ishlab chiqarish bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Bunday ustaxonalar o‘ziga xos ijodiy tajriba maskani bo‘lgan. Musilmon san‘ati ravnaqida saroy ustaxonalarining o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. O‘ziga xos bezak uslubiga ega, namunali kompozitsiya va naqsh unsurli, o‘ta nafis va nozik chiziqlarga boy islom san‘atining mumtoz namunalari aynan shu joyda yaratilgan. Yagona din va o‘ziga xos yagona estetikaning joriy etilishi natijasida barcha musilmon davlatlarida yagona uslubga erishilgan. Bunda ustalarning o‘z davlatlaridan boshqa davlatga ko‘chib o‘tishlari ham muhim ahamiyat kasb etgan. Naqshning paydo bo‘lishi ijtimoiy va siyosiy jihatdan turlicha bo‘lgan musulmon olamidagi yagona estetik ideallar talabi bilan bevosita bog‘liqdir. O‘rta asrda yashagan mashhur olim Qozi Ahmad ―Xattotlar va rassomlar haqida risolasida naqsh haqida so‘z yuritib, quyidagilarni yozadi: ―Yozuvdagi olti uslub singari san‘atda ham islimiy, xitoyi, farangi,fasali, abr, akri, salami singari yeti uslub qadrlanadi. Bu haqda uning zamondoshi Sodiqbek Ashurov ―Qonun us-suvor risolasida: ―Naqsh asosi yettitadan ortiq emas-islimiy, xitoyi, abr, vaq, nilufar, farangi. Ularning har birini eslab qol hamda bandi-rumi haqida ham unutma,-deb yozadi. Islimiy, xitoyi, abr, farangi naqsh turlarining har ikkala muallif risolasida ta‘kidlab o‘tganligi ular rassomlar uchun muhim sanalganligi, qolgan naqsh usullari esa yordamchi xususiyatga ega bo‘lganligidan dalolatdir. Islimiy deyarli barcha kompozitsiyalarda uchraydigan naqsh turidir-(Yevropa adabiyotlarida ―arabisk deb yuritiladi). Islomiy-ayri barg singari-qo‘sh naqshning bir-biriga yaqinlashgan joyi gullayotgan palma va o‘simlik barglari bilan bezatilgan yirik turunjga asoslangan o‘simliksimon kompozitsiyadir. Ayribarg mavzusi qadimiy mavzular sirasiga kiradi. Unga o‘xshash unsurlarni ellin naqshdir, sak-skif san‘ati namunalarida uchratamiz. Biroq islom badiiy madaniyatida barg muhim ahamiyat kasb etgan. Naqshning ―islimiy‖ deb nomlanishi, albatta, dinning nomi bilan ham bog‘liq. Islimiy naqsh ko‘rinishi go‘zallik va nafosat haqida tasavvur uyg‘otadi, shu boisdan islimiy ilohiy olam, jannat bog‘i bilan aloqador, deyiladi. Islimiy naqsh unsurlarining tabiatdagi mavjud shakllardan boshqacha (tabiatda islimidagi barg nusxasini toppish mumkin emas) ko‘rinishi islom estetikasi bilan bog‘liq. MAVZU: GANCHKORLIK SAN`ATI Mavzu rejasi: Ganchkorlik san’ati tarixi, O‘zbekistonda ganch o‘ymakorligi san’atining rivojlanishi, ganch o‘ymakorligi turlari. Ganch o‘ymakorlik maktablari va ustalari. Ganch o‘ymakorlikda ishlatiladigan Xalq amaliy bezak san’ati kishilarning man’aviy olamini boyitadi, badiiy didini shakllantiradi, ruhiyatini tarbiyalaydi. Shuning uchun ham o’zbek xalq amaliy san’ati kishilarni axloqiy, umuminsoniy tarbiyalab, ularilmiy dunyoqarashlarini shakllantirishda hamda madaniy darajasini yuksaltirishda eng zarur manbalardan biri hisoblanadi. Diyorimizning qadimy tarixida bezak san’atining xilma-xil turlari mavjud bo’lib, shulardan biri ganchkorlik san’atridir. Ganchkorlik qadimiy san’at turlaridan biri bо‘lib, о‘z aksi husn-jamolini dunyo me’morchiligida, shu jumladan О‘rta Osiyo, Eron, Turkiya, Arabiston, Afg‘oniston va boshqa Sharq mamlakatlari me’morchiligida namoyon etib kelmoqda. Ayniqsa, О’rta Osiyoda yaratilgan asarlar о‘ziga xos badiiyligi kompozitsiyasi va ishlanish uslubi bilan farq qiladi. Ganchkorlik-sanatimiz faxri, beqiyos va bebaho xazina. Hech shubhasizki, uni chuqur о‘rganish ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Ganch о‘ymakorligi san’ati asrlar davomida о‘ziga xos uslub bilan rivojlanib keldi. Bu san’atning eng qadimgi, о‘rta asrlardagi va XX asrdagi rivojlanishini kо‘zdan kechirib, о‘rganib chiqsak bu davrlardagi ganch о‘ymakorligi bir-biridan mutlaqo farq qiladi. Qadimgi ganch о‘ymakorligi hajmiy bо‘lib, realistik tasvirlar asosida ishlangan. Ularda kо‘pincha odamlar, hayvonlar, qushlar tasviri ishlatilgan. Eramizning birinchi asrlaridayoq kishilar ganchni ajoyib xususiyatga ega ekanligini bilib, qal’alar, karvonsaroy va boshqa joylarni bezay boshlaganlar. Bо‘lib о‘tgan janglar oqibatida ular vayronaga aylanib, faqat qoldiqlari saqlanib qolgan. III asrda Tuproqqal’aning serhasham saroy mehmonxonalari о‘yma ganch bilan bezatilgan. Varaxsha shaharchasida juda katta ahamiyatga ega bо‘lgan va eramizdan avvalgi III — IV asrlarda ishlangan ganch о‘ymakorligi namunasi topilgan. Unda о‘simliksimon naqshlar, geometrik shaklli naqshlar ganchdan ishlangan. Varaxshadagi topilmalardan VII—VIII asrlardagi Buxoro saroyi qoldiqlaridan namunalar topilgan. Bu topilmalarda qushlar, hayvonlar, baliqlarni, о‘simliksimon va geometrik shakllarning о‘yma namunalarini kо‘rish mumkin. О‘rta Osiyoni arablar bosib olgandan keyin islom dini hukmron bо‘lib qoldi, u tirik mavjudotni tasvirlashni ta’qiqladi. Buni О‘rta Osiyodagi arxitektura yodgorliklaridan kо‘rish mumkin. Xususan VII—VIII asrlardagi hukmdorlarning Varaxshadagi saroylarida bu san’atning xilma-xil namunalari saqlangan. Buxorodagi Ismoil Somoniylar maqbarasida ganch о‘ymakorligi namunalarida tо‘lqinsimon ishlangan naqshlar topilgan. Unda о‘simliksimon naqshning islimi turi kо‘p ishlatilgan. X—XI arslarda naqqoshlik, yog‘och, tosh va ganch о‘ymakorligi yanada rivojlandi. Murakkab abstrakt tasvirni aks ettiradigan naqshlar paydo bо‘ldi. Ganch о‘ymakorligi ishlari uyning ichki va namgarchilik tegmaydigan tashqi qismiga ham qо‘llanilgan. Har xil geometrik shaklli qilib ishlangan bezaklar nihoyatda jozibador bo’lgan. Xalq ustalari hayotdan olingan har-xil narsalar, gillar shakllarini stillashtirib, ganch о‘ymakorligida ishlatganlar. Shu devorlarda о‘ymaning chuqurligi 7 mm dan oshmagan. Uylarning tashqi qismiga namoyem, ustun va peshtoqlariga ganch uyma ishlatnlgan. Farg‘ona vodiysida XII asrda bezak sifatida har-xil plitkasimon о‘yma ganch namunalari ishlatnlgan. Bu binolarni ganch plitalari bilan bezatish keng avj olganligini kо‘rsatadi. Termiz maqbaralaridagi ganch о‘ymanorlik san’atini о‘sha davrning yuqori chо‘qqisi desa bо‘ladi. XII asrda muqarnaslar ■ (stalaktitg.ar) hosil bо‘ladi va kо‘pgina binolarda qо‘llannla boshlanadi. Muqarnaslar oddiy ganch о‘ymakorli-gidan farq qilib, ancha murakkabdir. U taxmon va boshqa joylarda bezak sifatida qо‘llanmla boshlandi. Binolarning ichki qismlariga ishlangan muqarnaslar ayniqsa ajralib turadi. XIII asrda ganchkorlik san’ati yanada yuksaldi. Bunga Afrosiyobdv topilgan ajoyib ganch о‘ymakorligi ishlari misol bо‘la oladi. XIV—XVIII asrlarda ham binolarning ichki tomonlarini bezatishda ganchkorlik san’atidan foydalanilgan. Bu davrlarda yangiyangi naqshlar yaratildi. Binolarda ganch о‘ymvkorlign, uzviy boglaigan koshinlar va toshdan yasalgan bezaklar keng ishlatila boshlandi. Uning tashqari qismida esa juda kam qо‘llanildi. Ganch о‘ymakorligida mashhur bо‘lgan XVIII asr ustasi Usta Mulla Obid, uning farzandi Muhammad Muso otasining kasbini qunt bilan egallab, о‘sha vaqtda xalqqa tanilganlardan. Muqammad Muso о‘g‘illari Mad-usmon, Isoxon va Yusufalilar ganchkorlikda bir qancha vaqt ishlashgan, g‘isht terishda ham obrо‘ qozonishgan. Ganchkorlik san’atining rivojlanish bosqichlari. Qadimiy san‘at turlaridan biri ganchkorlik o‘z jozibasini dunyo me‘morchiligida, shu jumladan O‘rta Osiyo, Eron, Turkiya, Afg‘oniston, Arabiston va boshqa Sharq mamlakatlari me‘morchiligida namoyon bo‘lib kelmoqda. O‘ziga xos kompozitsion yechimi, badiiyligi va ishlanish uslubi bilan O‘rta Osiyoda yaratilgan asarlar boshqalaridan farq qiladi. Ganch o‘ymakorligi san‘ati asrlar davomida o‘ziga xos uslub bilan rivojlanib keldi. Amaliy bezak san‘atining mazkur turini rivojlanish jarayonini kuzatib, o‘rganib chiqadigan bo‘lsak har davrda bir-biridan mutlaqo farq qiladigan shakl va ko‘rinishlarda namoyon bo‘lganligi e‘tiborga loyiqdir. Qadimgi ganch o‘ymakorligi hajmiy bo‘lib, realistic uslubda ishlangan bo‘lib, odamlar, qushlar, hayvonlar tasviri tushirilgan. Eramizning birinchi asrlaridayoq ajdodlarimiz ganchni ajoyib xususiyatlaridan foydalanib, qal‘alar, karvonsaroy va boshqa joylarni bezaganlar. Janglar oqibatida hashamatli binolar vayronaga aylanib, faqat qoldiqlari bizgacha yetib kelgan. Tuproqqal‘aning serhasham saroy mehmonxonalari (III asr) ganch o‘ymakorligi bilan bezatilgan. Eng ahamiyatli III-IV asrlarda ishlangan ganch o‘ymakorligi namunasi (Varaxsha) topilgan bo‘lib, unda o‘simliksimon, xandasaviy (geometrik) shakldagi naqshlar tushurilgan. Ayniqsa, gorel‘efda ishlangan baliq tasviri o‘z davri ganch o‘ymakorligi uslubining o‘ziga xosligini namoyon etadi. Varaxsha (VII-VIII asrlar) topilmalarida qushlar, hayvonlar, baliqlarni, o‘simliksimon va geometrik shakllarni o‘yma namunalarini ko‘rish mumkin. Buxorodagi Ismoil Somoniylar maqbarasida ganch o‘ymakorligi namunalarida to‘lqinsimon ishlangan naqshlar topilgan. Unda naqshning islimi turi ko‘p ishlatilgan. Naqqoshlik, yog‘och, tosh va ganch o‘ymakorligi X-XI asrlarda yanada rivojlandi. Bu davrda murakkab abstrakt tasvirdagi naqshlar paydo bo‘ldi. Ganch o‘ymakorligi binolarning ichki (inter‘yer) van am tegmaydigan tashqi (ekster‘yer) qismida ham qollanilgan. Hatto o‘ymakorlik elementlari ishtirokisiz g‘isht, har xil geometric shakllarda naqshsimon qilib terilishi o‘ziga xos uslubda bo‘lib, betakror joziba namoyon etgan. Yuqorida qayd etigan Somoniylar maqbarasi ana shunday noyob yodgorlik namunasi hisoblanadi. Afrosiyobda arxeologik qazishmalar natijasida X-XI asrlarda ishlangan saroylarning qildiqlari topilgan. Izora (panel) ganchida geometric va o‘simliksimon naqshlar chuqur o‘yma uslubida ishlangan naqshning o‘yma chuqurligi 2-3 santimetrgacha borgan. Ganch devorga qalin suvalib, naqsh tasviri devorning sirtiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chizilib o‘yilgan. Binolarning tashqi qismiga esa quyma asosida ganch ishlari bajarilgan. Ganch o‘ymakorligida murakkab naqshlardagi o‘simlik va hayvonlarning soddalashtirilgan tasvirlarini tushurib ishlatilishi III asrda paydo bo‘ldi. Bino tashqi qismiga namoyon, ustun va peshtoqlariga ganch o‘ymakorligi kompozitsiyalari ishlangan. Ganchkorlik san‘ati ayniqsa Movorounnahrda rivojlangan bo‘lib, me‘morchilikning asosiy bezagi darajasiga ko‘tarilgan. Ganch o‘ymakorligi san‘atining yuksak rivojini Termiz maqbaralari namunalarida ko‘rish mumkin. XII asrda muqarnas(stalaktita)lar yuzaga kelib ko‘pgina binolarda qo‘llanila boshlandi. Muqarnaslar bino ichkarisida taxmon va boshqa joylarni bezashda ishlatilishi e‘tiborga molikdir. Ganchkorlik san‘ati VIII asrda yanada yuksaldi. Bu Afrosiyobda topilgan ajoyib ganch o‘ymakorligi ishlarida namoyon bo‘ladi. Binolar ichki qismlarini ganchkorlik san‘ati bilan bezashning XIV-XVIII asrlarda o‘ziga xos kompozitsion yechimlari mavjud. Bu davrlarda yangicha naqsh turlari yaratilib, binolarda ganch o‘ymakorligi, uzviy bog‘langan koshinlar va toshdan yasalgan bezaklar keng ishlatila boshlandi. MAVZU: KULOLCHILIK SAN`ATI Mashgʻulot rejasi: Kulolchilik san’ati tarixi, uning rivojlanish bosqichlari, hozirgi ahvoli va imkoniyatlari. Kulolchilik maktablari va ustalari. Kulolchilik mahsulotlari turlari.materiallar va asbob-uskunalar. Naqsh namunalari va kompozitsiya tuzish.. Samarqand kulolchilik maktabi. Afrosiyob muzeyida tashkil etilgan Haydar Boturovning shaxsiy ko’rgazmasi usta U.Jo’raqulovning shogirdi, u yaratgan Samarqand kulolchilik maktabining davomchisi sifatida, uning 40 yillik mehnat faoliyatida yaratgan asarlarini namoyish etadi. U o’z ishlarida qadimiy Afrosiyob sopollari namunalarini qayta tiklamoqda. Uning ishlarida qadimiylik va zamonaviylik uyg’unlashib ketgan. U o’zining sirlangan tovoq, shokosa, kosa va boshqa idishlariga Afrosiyobdan topilgan bezakli idishlar asosida bezak beradi. Sirlanmagan terrakota yo’nalishida ham u ko’pgina ko’zalar, ajdarho, riton, shamdon va boshqa buyumlarni yasagan. Boturov yaratgan asarlar Respublika miqyosidagi va xorijiy davlatlar tashkil etgan ko’rgazmalarda muvaffaqiyat bilan namoyish etilgan. Haydar Boturov o’zining kulolchilik hunari sirlarini o’g’li Boturov Azamatga ham o’rgatmoqda. O’g’li ham otasining hunarini qunt bilan o’rganib, ko’pgina ko’rgazmalarda muvaffaqiyatli qatnashmoqda. Ko’rgazmada uning ham ishlaridan namunalar namoyishga qo’yilgan. Uzoq va murakkab rivojlanish yo’lini o’tgan Samarqand kulolchiligi boy tarixiy qudratga ega. Afsuski, Samarqand sirlangan kulolchiligiga shuhrat keltirgan an‘analar bugungi kunda unutilgan. Ularni qayta tiklash hozirgi zamon xalq san‘atining dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Boturov Haydar Samarqand kulolchilik maktabining etuk namoyandasi. U usta kulol O’zbekiston xalq rassomi Umar Jo’raqulov va O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan san‘at arbobi Mansur Nosirovning shogirdi. 1967 yildan 1978 yilgacha Samarqand shahridagi O’zbekiston badiiy ishlab chiqarish ustaxonasida usta kulol sifatida faol ishladi. 1978 yildan 2000 yilgacha «Usto» birlashmasida ishladi. 2000 yildan boshlab, o’zining shaxsiy ustaxonasida ishlarini davom ettirmoqda. Boturovning ishlarida qadimiy Afrosiyob kulolchiligiga xoslikni ko’rish mumkin. U o’z ishlarida qadimiy Afrosiyob sopollari namunalarini qayta tiklamoqda. Uning ishlarida qadimiylik va zamonaviylik uyg’unlashib ketgan. U o’zining sirlangan tovoq, shokosa, kosa va boshqa idishlariga Afrosiyobdan topilgan bezakli idishlar asosida bezak beradi. Sirlanmagan terrakota yo’nalishida ham u ko’pgina ko’zalar, ajdarho, riton, shamdon va boshqa buyumlarni yasagan. Uning 40 yillik mehnat faoliyatida yaratgan asarlari Respublika miqyosidagi ko’rgazmalarda va xorijiy davlatlarda tashkil etilgan ekspozitsiyalarda, jumladan, Rossiyaning - Moskva, Sankt - Peterburg, Hindistonning - Dehli, Daniyaning - Kopengagen, Chexiyaning - Praga, Yaponiyaning - Tokio, Kioto, Osaka, Kanadaning - Ottava, AQSHning Vashington, Nyu-York, Turkiyaning-Istambul, Anqara shaharlarida muvaffaqiyat bilan namoyish etilgan. Ustaning ishlari O’zbekistonning va jahonning ko’pgina muzeylarida, jumladan, Parijdagi Luvr muzeyi va shaxsiy kolleksiyalarda saqlanmoqda. Boturov Haydar o’zining kulolchilik hunari sirlarini o’g’li Boturov Azamatga ham o’rgatmoqda. O’g’li ham otasining hunarini qunt bilan o’rganib, ko’pgina ko’rgazmalarda muvaffaqiyatli qatnashdi. «Kelajak ovozi-2006»da Respublika bosqichi g’olibi, «Tashabbus-2008» da shahar bosqichi g’olibi, 2008 yil Toshkentda o’tkazilgan «Yosh kulollar» tanlovining oliy darajali diplomi bilan mukofotlangan. Samarqand kulolchiligi Markaziy Osiy sirlangan kulolchiligining gullagan davri Temuriylar davri bilan uzviy bog’langan. Bu davrda Samarqand hamon hududning yirik kulolchilik ishlab chiqarish markazi hisoblanar edi. Aynan poytaxt Samarqandda kulolchilik bezaklariga yangi yo’nalishni qo’shish, boshqa kulolchilik markazlari-Toshkent, Buxoro, Shaxrisabz, Merv, Nisalar ishlab chiqargan kulolchilik buyumlariga o’z ta‘sirini o’tkazdi. Bezatilishida epigrafika va geometrik shakllar ustunlik qiladigan Afrosiyob kulochiligidan farqli o’laroq, yangi uslubda real-haqiqiy narsalarning tasviri ustuvorlik qiladi. Kosa va laganlarda qushlar va o’simliklar tasvirini mohirona va aniq ishlanganligi ko’rinib turadi. Naqsh bezaklarning yorqin ranglari ya‘ni oq-qizil va to’q jigarrang xira sirlangan zangori ranglar majmuasi o’rniga, moviy-oq yoki yorqin ko’k sir asosida qora soyasimon naqshlar o’rin egallagan. Samarqand kulolchilik maktabining asoschilaridan biri Usto Umar Jo‘raqulovning taniqli shogirdlaridan biri Mansurjon Nosirovning ishlari ham o‘z uslubi va mavqeiga ega. Rishton kulolchiligi texnologiyasi o’zining badiiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Rishton ustalari nozik tasvirli naqshlardan iborat o’z uslubini ishlab chiqdi. Ba‘zan bezak naqshlari qatorida choyidish(oftoba) , ko’za, musiqa asboblariMarkaziy Osiyo hududida Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklarining vujudga kelishi bilan bog’liq badiiy jarayonning mahalliylashuvi tufayli kulolchilikda yangilanish xolati vujudga keladi. Farg’ona va Xorazm kulolchilik maktablari uchun sir ostidagi naqshlarga ko’k –moviy rang beruvchi potash yoki ishqordan yaratilgan sovuq ko’k – oq – moviy rang tuslaridan foydalanish xos xususiyat bo’lib qoldi. Farg’ona maktabi kulolchiligi ashyolari bezak tasvirlari shakli va mazmunining boyligi bilan Tojikiston tog’li xududlari ayollari suv tashishda foydalangan an‘anaviy sirlanmagan sopol idishlardan farq qiladi. G’ijduvonlik kulollari ham Buxoro, Samarqand kulolchilik maktabi an‘analariga asosan, sopol buyumlarga ko’proq qo’rg’oshin tusli sir qo’llashadi Jumladan, Narzullaevlar ayrim unsirlardan ustalik baln murakkab bezak kompozitsiyalar yaratdilar. Bu mohir kulollar ishida G’ijdiuvon kulolchilik maktabining o’ziga xos hamma sifatlarini ko’rish mumkin. Ustalar yaratgan naqshlar mumtoz uslubda bo’lib, ular yuzdan ortiqdir. O’rta Osiyo kulolchiligida, barcha musulmon davlatlar kulolchiligi kabi, yangicha yondashish kuzatilgan, ya‘ni arab yozuvi asosida epigrafik naqshlar bilan bezatilgan. YOzuvlar ajralib turishi uchun rassom-kulol uni jigarrang-qora, gohida qizil ranglarda, oq rang asosida chizgan. YOzuvlar kosa va laganlarning chetlariga yoki ostiga ko’ndalang qilib, gohida idishning diametri bilan kesishgan holda yozilgan. Naqsh bezaklarning rivojlanish taraqqiyotini uchta asosiy yozuvlar ko’rinishida kuzatish mumkin: oddiy kufi yozuvida harflarning umumiy uyg’unligi va yozilishda shaklning geometrik aniqligi xosdir, kech rivojlangan kufi yozuvi nisbatan kam uchraydi va me‘moriy epigrafika kalligrafik yo’nalishidan farq qilib, harflar o’simliklar naqshi o’rami va bog’lami bilan aralashib ketgan. Yozuvlarning mazmuni ikki asosiy guruhga bo’linadi. Bular yaxshilik tilaklari yozuvlari bo’lib, duo va fotiha-baraka,tinchlik-omonlik bitiklari keng tarqalgan. Boshqa guruh-o’git, pand-nasihatli yozuvlar: «Ilmning ildizi achchiqdir, lekin hosili asaldan ham shirindir», «Saxovat-taqvodorlarning qalb sifatidir», «Saxovat-halollik va mulk posbonidir», «Sabr-toqat-baxt va omad kaliti» va boshqalar. Epigrafik naqshli keramikaning sara namunalari, yozuvlar va harflar ravonligining jozibadorligini namoyon qiladi. XII- XIII asrlar Afrosiyob kulolchiligi tayyorlanishida epigrafika ( eski yozuvlarni o’rganish) handasaviy (geometrik) shakllarga yon beradi va uni etnik asosning o’zgarishi bilan bog’laydi. Handasaviy shakllar bezashning ikkinchi darajali elementlaridan buyumlar naqshlanishining asosiy bezatilishiga o’tadi. Umuman, Afrosiyob kulolchiligi alohida uslubga ega, ya‘ni eski bezak elementlarining yangi naqshlar va ranglar bilan boyitib borilganligi bilan ajralib turadi. XIII-XIV asrlarda mo’g’ul bosqinchilarini bartaraf etgandan keyingi oqibatlari Samarqand sirlangan kulolchiligidagi tasviriy ornamental mavzu, ma‘lum stillashtirilgan uslubga solingan va bo’lib-bo’lib ishlangan o’simliklar bezagiga o’rnini egallagan. Samarqand sirlangan kulolchiligining gullagan davri Temuriylar davri bilan uzviy bog’langan. Bu davrda Samarqand hamon hududning yirik kulolchilik ishlab chiqarish markazi hisoblanar edi. Aynan poytaxt Samarqandda kulolchilik bezaklariga yangi yo’nalishni qo’shish, boshqa kulolchilik markazlari-Toshkent, Buxoro, Shaxrisabz, Merv, Nisalar ishlab chiqargan kulolchilik buyumlariga o’z ta‘sirini o’tkazdi. Bezatilishida epigrafika va geometrik shakllar ustunlik qiladigan Afrosiyob kulolchiligidan farqli o’laroq, yangi uslubda real-haqiqiy narsalarning tasviri ustuvorlik qiladi. Kosa va laganlarda qushlar va o’simliklar tasvirini mohirona va aniq ishlanganligi ko’rinib turadi. Naqsh bezaklarning yorqin ranglari ya‘ni oq-qizil va to’q jigarrang xira sirlangan zangori ranglar majmuasi o’rniga, moviy-oq yoki yorqin ko’k sir asosida qora soyasimon naqshlar o’rin egallagan. XIV-XV asrlar kulolchiligida bezaklarning o’zgarishi va bo’yoqlarning bir-biriga mos kelishida Xitoy san‘ati ma‘lum darajada ta‘sirini ko’rsatdi. Bu davrda Xitoy bilan aloqalar mustahkam bo’lgan. Bundan tashqari Temuriylar jamiyatida xitoycha modalar ustunlik qilgan. Xitoy buyumlari tarkibida kaolin- oq loydan tayyorlangan kobalt bo’yoqlari bilan naqshlangan chinni idishlar ustunlik qilgan. O’rta Osiyo hunarmandlari kaolin o’rniga teshik-teshik silikatli sopol parcha- koshindan foydalanganlar. Koshin kulolchilikda allaqachon XII asrdan boshlab qo’llanilgan, XIV asr oxiriga kelib, me‘morchilikda o’ymakorlik mozaikasida qo’llanilgan. Bo’yoqlar o’rniga esa, xitoyliklar kabi kobalt qo’llanilgan, lekin ba‘zida qora- yashil, pushti-binafsharang beruvchi bo’yoqlar ham qo’llanilgan. Temuriylar davri kulolchilik buyumlari bezaklarining rangtasvir real yo’nalishi, renessans g’oyalarining tasdig’i sifatida san‘atning parvoz etayotganidan dalolat beradi. Temuriylar davri sirlangan kulolchilik buyumlarining shakllari ham turli xildir. Bular ikki turdagi idishlar bo’lib, chuqur, aylana asosda, tekis qayrilgan yoni bilan va mayda uncha baland bo’lmagan to’g’ri va tekis yoni bilan, shuningdek har xil ko’zalar. Bularning ba‘zi birlari nihoyatda nodir bo’lib, shunga yaqin o’xshashlik topilmaydi. Ehtimol, bu nodir buyumlar buyurtma asosida cheklangan miqdorda tayyorlangan bo’lishi mumkin. Hozirda mavjud bo’lgan chinnisimon buyumlar xillarining aksariyati aynan shu davrda jamlangan. SHunday qilib, sopol buyumlar bezatilishining o’zgarishi jarayoni (afrosiyob, temuriylar davri) tarixiy jarayonlarning aksi bo’lib, Movarounnaxr badiiy madaniyatining hamma qirralarini o’z ichiga oladi. XVI asr mobaynida Samarqand sirlangan kulolchiligi, o’tgan yuz yilliklar san‘ati an‘analarini davom ettiradi, ammo XVI asr oxiri XVII asr boshlariga kelib, chetdan keltirilgan qimmatbaho kobalt bo’yog’i o’rniga sifati pastroq, bo’yoqlar, koshin sopol parchasi loy parchasiga almashtiriladi. XVIII-XIX asr badiiy kulolchiligi, ishlab chiqarish usuliga ega bo’lgan alohida markazlarda joylashgan. Bu uslublarning farqi xiyla keng va chuqurdir, chunki ular buyumlarning shakli va bezaklarning tuzilishi bilan birga, har xil manba va uzoq o’tmishlarga borib taqaladi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan badiiy hunarmandchilikning an‘anaviy shakllari ayniqsa yirik shaharlarda yo’qolib bordi. Samarqandda atigi 14 ta kulolchilik ustaxonasi saqlanib qolgan. Usto Sulton Xo’ja, Usto Safarboy, Usto Abdug’afor, Nur-Mahmat kabi taniqli ustalar nomlari saqlanib qolgan, ular sirlangan shokosa, ko’zalar, xumlar, tog’oralar yasashgan. Idishlar bo’yoqlar bilan, oddiy gullar naqshi bilan bezatilgan. Ammo, Samarqandda idishlarni naqshlash, bezash an‘anaviy usullari unutib borildi va shaharga tez-tez Rishton va Xo’janddan ustalar idishlarni bezash uchun kelganlar. Idishlarni ishlab chiqarish o’zining oddiyligi bilan ajralib turadi va tadqiqotchilarning ma‘lumotiga qaraganda, hunarmand ustalar ishlab chiqarishni yaxshilashga harakat qilishgan, fabrikada tayyorlangan mahsulotlar bilan raqobatga bardosh berish uchun uskunalarni takomillashtirishga uringanlar. Fabrika mahsulotlari rivojlanishi bilan Samarqand sirlangan kulolchiligining an‘anaviy shakllari butunlay yo’qolib bordi, 1970-1980 yillarga kelib esa, butunlay boshqacha yo’nalishga- idishlar tayyorlash o’rniga ustalar figurali plastika tayyorlashga o’tib ketdilar. Mashhur samarqandlik usta U.Jo’raqulov,oldin an‘anaviy kulolchilik mahsulotlari ishlab chiqarish bilan keyinchalik kulolchilikda yangi yo’nalish- mayda dekorativ plastika ishlab chiqarishga asos solgan. Hozirda Samarqandda muvaffaqiyatli rivojlanayotgan mayda terrakot kompozitsiyalari samarqandlik rassom ustalar tomonidan zamonaviy milliy udumlar, bayramlar mavzusi asosida faol yaratilmoqda. Uzoq va murakkab rivojlanish yo’lini o’tgan Samarqand kulolchiligi boy tarixiy qudratga ega. Afsuski, Samarqand sirlangan kulolchiligiga shuhrat keltirgan an‘analar bugungi kunda unutilgan. Ularni qayta tiklash hozirgi zamon xalq san‘atining dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. MAVZU: ZARGARLIK SAN’ATI Mashgʻulot rejasi: Zargarlik san’ati tarixi, zargarlik buyumlari, zargarlikda ishlatiladigan materiallar va asboblar, Zargarlik buyumlarini tayyorlash texnologiyasi, zargarlik maktablari va ustalari. Zargarlik sanoati - yuksak badiiy ishlov berish yoʻli bilan nodir metallar va qimmatbaho toshlardan, shuningdek, boshqa metallardan buyumlar, taqinchoqlar ishlab chiqaradigan sanoat tarmogʻi. Zargarlik sanoatida xom ashyo sifatida qimmatbaho va rangli metallar (platina, oltin, kumush va b.), ularning qotishmalari, qimmatbaqo va yarim qimmatbaho toshlar (feruza, fionit, olmos, aqiq, zumrad, yoqut), tabiiy toshlar, plastmassa, suyak, emal, shisha va b. ishlatiladi. Oʻzbekistonda Z.s. korxonalari Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlar qoʻmitasi huzuridagi "Fonon" ilmiy i. ch. birlashmasi tarkibida. Ularning yiriklari: "1Toshkent zargarlik korxonasi", "2sonli zargarlik zavodi", "Hyp" davlat badiiy zargarlik markazi, "3sonli zargarlik zavodi", "Kumush" Oʻzbekiston-AQSH qoʻshma korxonasi, "EyshnReyz" Oʻzbekiston-AQSH qoʻshma korxonasi (Toshkent sh.), Shaxrisabz zargarlik korxonasi (Shahrisabz sh.), Burchmulla zargarlik zdi (Burchmulla qishlogʻi). 1992 y.da ishga tushgan Zarafshon shahridagi Navoiy zargarlik zdi (avvalgi "Zarispark" Oʻzbekiston-AQSH qoʻshma korxonasi) respublikadagi yetakchi zargarlik korxonasi hisoblanadi. Bu korxonalar 585 va 750 asillik darajali (probali) tilla qotishmasi, 925 asillik darajali kumush qotishmasidan turli xildagi zargarlik buyumlari (sirgʻa, uzuk, zargarlik zanjirlari, sovgʻabop mahsulotlar, kumushdan yasalgan oshxona anjomlari, yuqori badiiy sifatga ega boʻlgan zargarlik buyumlari, yakka buyurtmalar, yangi zargarlik buyumlarining modellari)ni ishlab chiqaradi. Shaxrisabz va Burchmulla zargarlik korxonalarida zargarlik buyumlarini i.ch. bilan birga qimmatbaho va qimmatbaho boʻlmagan toshlarga qirrali ishlov beriladi. "Fonon" IIB ilmiytexnika lab.larida zargarlik sohasida ishlatiladigan turli rangdagi sunʼiy kristallar oʻstiriladi. Zargarlik sanoati korxonalari bilan bir qatorda Respublikada buyurtmachining ashyosidan zargarlik buyumlari tayyorlash va ularni taʼmirlash bilan shugʻullanuvchi zargarlik ustaxonalari va yakka tartibda ishlovchi zargarlar ham faoliyat koʻrsatmoqda. Respublikada ishlab chiqariladigan va chetdan keltiriladigan яargarlik sanoati mahsulotlari sifati va asillik darajasini Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 y. 8 fevraldagi farmoni bilan tashkil qilingan Davlat asillik darajasini belgilash palatasi nazorat qiladi. 2001 y. 7 dek.da "Qimmatbaho metallardan yasalgan buyumlarning asillik darajasi va tamgʻalanishi toʻgʻrisida" Oʻzbekiston Respublikasining qonuni qabul qilindi. 1999 y.ning 4iyunida Oʻzbekiston Respublikasining Davlat asillik darajasini belgilash palatasi Asillik darajasi palatalarining Yevropa uyushmasiga toʻla huquqli aʼzo boʻldi. Davlat asillik darajasini belgilash palatasi qimmatbaho metallardan yasalgan buyumlarning sofligini tekshirish va tamgʻalash Xalqaro konvensiyasiga kirish masalalari bilan 1996 y.dan shugʻullanib keladi va kuzatuvchi mamlakat maqomida uning barcha kengashlarida qatnashadi. Oʻzbekiston zargarlik sanoati da xom ashyo sifatida ishlatiladigan rangli metallar, qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlar respublikaning oʻzidagi sanoat korxonalarida ishlab chiqariladi va konlardan qazib olinadi. Xorijda zargarlik sanoati rivojlangan mamlakatlar qatoriga AQSH, Italiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Rossiya, Ukraina, Hindiston, Xitoy va b. mamlakatlar kiradi. MAVZU: KANDAKORLIK SAN’ATI Mashgʻulot rejasi: O‘zbek milliy kandakorlik san’ati tarixi, uning rivojlanish bosqichlari, hozirgi ahvoli va imkoniyatlari. O‘zbek milliy kandakorlik maktablari va ustalari. Kandakorlik mahsulotlari turlari va uni tayyorlashda ishlatiladigan hom-ashyo, jihoz va moslamalar. Mis buyumlarining turlari, badiiy bezak turlari. O’zbek xalq amaliy bezak san’atining eng keng tarqalgan turlaridan biri kandakorlikdir. Kandakorlik deganda metalldan yasalgan badiiy buyumlarga o’yib yoki bo’rtik qilib naqsh ishlash tushuniladi. O’zbekiston territoriyasida joylashgan O’rta Osiyo shaharlarida metalldan yasalgan badiiy buyumlar ishlab chiqarish qadimdan rivojlanib kelayotgan san’at bo’lib, bu san’at o’zining qadimiyligi bilan kulolchilikdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Savdosotiqda qadimdan kandakorlik buyumlaripa talab katta bo’lgan. Bu asarlar ramziy ifodalarning yangi uslublari hamda g’oyalarini tarqatish manbai bo’lib xizmat qilgan. Mahalliy san’at asarlari qo’shni mamlakatlar san’atining eng yaxshi yutuqlari bilan boyib borgan. Qadimda buyum yasash urf bo’lib qolgan. Mahalliy ustalar oltin, kumush, jez, mis va boshqa metallardan har xil buyumlar yasaganlar. Qadimgi va ilk o’rta asr kandakorligi asosan hallangan kumush buyumlarda o’z ifodasini topdi. XI asrdan boshlab kandakorlik mahsulotlarini mis hamda mis qotishmalaridan tayyorlay boshladilar. Arxeologik topilmalardan eramizdan avvalgi III asr oxiri hamda II asr boshlarida birinchi (maxsus mis qotishmasi) to’g’nag’ichlar Misr, O’rta yer dengizi, Mesopotamiya, Hindiston, O’rta Osiyoda keng tarqalganligi aniqlangan. Bu badiiy metall buyumlari ishlashning ilk namunalari edi. To’g’nag’ichlarda kichik-kichik voqyealar, hayvon va boshqa narsalar tasvirlangan. Farg’onada topilgan marosim qozoni ming yillikning o’rtalarida kandakorlik «hayvonot uslubi» rivoj topganligini isbotladi. IV asrda O’rta Osiyo janubiy viloyatlarining Aleksandr Makedonskiy tomonidan bosib olinishi tasviriy va amaliy san’atning mahalliy an’analarining tarqalishiga imkon yaratdi. III—VIII asrlarda, ya’ni so’nggi antik va ilk o’rta asr davrida O’rta Osiyoda kandakorlik juda yuqori darajada rivoj topdi. Qimmatbaho metallardan hokimlar qamda a’yonlar uchun har xil nihoyatda chiroyli bezak buyumlari ishlatildi. Bu oltin yoki kumush buyumlarda to’y tomosha, taxtga o’tirish marosimlari, dunyoviy mavzular, shikor va kurash manzaralari, mifologik hamda epik qahramonlar, hayotiy mavjudot, parranda va boshqa tasvirlarni ko’rish mumkin edi. VI—VII asrlarda badiiy metall buyumlar yuksak texnik sifatda bajarilganligiga Anikov lagani misol bo’la oladi. Bu laganda qal’a darvozasi oldidagi saqna tasvirlangan, «Yakkama-yakka olishuv» voqyeasi tasvirlangan kosa o’sha davr hayotidan bir parcha bo’lib, undagi o’ymaning mayinligi, aniq nafosati, kompozisiyasi, ta’sirchanligi, kuchliligi bilan mashhurdir. Sovet arxeologlarining topilmalari shuni ko’rsatdiki, arab istilosi davrigacha so’g’d aholisi ro’zg’orlarida badiiy metall buyumlar keng tarqalganligi isbotlandi. Hayvon shakli ifoda etilgan mis naqshlar, ya’ni yovvoyi hayvonlar kallasi va boshqalar topilgan. IX—XIII asrlarda kumush ishlab chiqarish inqirozga uchraydi Temur hukmronligigacha buyum-lar asosan bronza va misdan tayyorlangan. Bu davr buyumlari Termiz va Namangan shaqar muzeylaridagi mis laganlar, oftoba-»r, ko’zgular, siyohdonlarda yuksak sifatga ega shgan afsonaviy voqyealarni ifodalagan. IX—X asrlarda islom dini O’rta Osiyo viloyatriga kirib borishi munosabati bilan turli xalqlarning san’ati an’analarini o’zida mujassamlashtirgan yangi g’oyaviy uslub paydo bo’ldi. Musulmon Sharqda birinchi va mis buyumlar ko’p tarqalgan bo’lsada keyinchalik ular znini kumush va oltin metallar egalladi. VIII—XIII asrlarda qimmatbaho metallardan qilingan idishlar islom dini dunyosining ko’pgina burchaklarida urf bo’lib qolgan edi. Oltindan juda ko’p narsalar ishlanar, binolarning bezaklariga oltin suvi yugurtirilar edi. Keyinchalik esa xom ashyo sifatida birgina qimmatbaho yetallarning o’zi kifoya qilmay hiyla arzon materiallar mis va uning turli qotishmalari ishlatildi. Qizil misdan har xil ko’zalar, dekchalar, idish-tovoqlar, jezdan va sariq misdan gyomdonlar, poymonlar, oq mis hamda brinjidan o’zalar, kir tog’oralar, katta-kichik piyola va shu abilar yasalar edi. Yuqorida aytib o’tilgan materiallardan yasalgan buyumlar oltindan juda kam farq qilar edi. Shoir Nosir Xusrav asarlarida brinjidan qilingan ko’zani ko’rib qolgani, uni oltindan hyech farq qilmasligini bayon qilib o’tgan edi. XI asrning o’rtalarida O’rta Osiyo xalq amaliy an’atida katta burilish bo’ldi. Kandakorlik yez sur’atlar bilan rivojlandi, mis va uning otishmalaridan yangi-yangi buyumlar paydobo’ldi, o’g’ri to’rtburchakli barkashlar, qorni sharsimon ;amda bo’yniga naqsh solingan ko’zalar, yarim doira ketmonlar, siyoqdonlar, hovoncha va boshqalar kuda ko’p ishlatilar edi. Bu buyumlarning ozalariga bo’rtma kandakorlik usulida naqsh 1shlash kamayib borib, uning o’rniga o’yib naqsh ishlash (gravyura) urf bo’lib qoldi. Ishlangan bezaklar IX—X asrlarda beo’xshov qo’pol shaklini yo’qotib juda chiroyli ko’rinishga ega bo’ldi. XI—XII asrlarda idishlarni qanotli sfinks x,amda taqalarning, odambosh qushlar, arslonlar shakllari bilan bezash odat tusiga kirdi. Bu bezaklar ichida dunyoviy mazmundagi bezaklar, ya’ni saroy bog’ manzaralari, to’y, bazm, saroy ichkarisi, shikor, naqsh turlaridan turunjlar ishlatildi. Turunj naqshlar juda ko’p ishlatilib 6uyumlarning ajralmas qismi bo’lib qoldi. IX—XII asrlarda kandakorlik san’atida ham katta yangilik bo’ldi. Idishlarni bezashda yozuvchi naqshlar keng miqyosda qo’llanildi. Qadah va idishlarga har xil yozuvlar masalan, shon-sharaf, omad, tansihatlik, baxt-saodat, farovonlik degan naqshli yozuvlar «kufiy» va «nasx» usulida bitilgan. Bu yozuvli bezaklar shunday rivojlanib ketib juda mayda, juda nafis bo’lib, hattoki ularni o’qiy olish qiyin edi. XIII—XV asrlarda kandakorlar bezaklarga kumush va oltin iplarni qadab zeb berib, naqshlarni judayam nafis bo’lishiga harakat qilishgan. Registon maydoni yaqinida topilgan xazinalar, ya’ni oltmishdan ziyod turli-tuman idishlar, piyolalar, ko’zalar, qopqoqlar, tagliklar, qozonchalar kandakorlikning XIV—XV asr badiiy an’analari to’g’risida ma’lumot bergan. XIV asrda metallga badiiy ishlov berish-da jiddiy siljish bo’ldi. Temur o’z davrida xalq hunarmandchiligi rivojlanishiga katta e’tibor berdi. Temur va temuriylar avlodi hukmronlik qilgan davrda buyumlar ishlab chiqarish yuksak darajada rivojlandi. Bu davr xalq amaliy san’atining barcha turlarida badiiy uslubning o’zgarishi bilan xarakterlidir. Metall buyumlarni bezash yanada o’zgardi, o’sdi. Buyumlar naqshlari yanada badiiylashdi, noziklashdi, mayda islimiy naqshlar, yozuvli naqshlar yanada ko’p ishlatildi. Masalan, Ermitajdagi shamdonlar, halqa, yetti xil metalldan quyilgan qozonlar misol bo’la oladi. «Shamdonlar» sadaf suyak qadab ishlangan eshiklar uchun qilingan nafis shabaka halqalar o’simliksimon gullari zaminida yaratilgan. Bu yozuvlarda shamdonlarning ishlangan vaqti (1397 yil) va usta Izaad Din Isfaxoniy nomi bitilgan. Qozon o’simliksimon naqsh va yuksak badiiy husnixat yozuvi bilan naqshlangan. Bu afsonaviy qozon dunyoda yagona bo’lib, uni tabrizlik Abdulaziz ibn Sharofiddin rixtagar yaratgan». Jumhuriyatimizdagi qazilmalardan topilgan metall buyumlarda chet ellik ustalar nomini uchratish mumkin. Chunki Temur yurishlari vaqtida chet ellardagi ustalarni ko’chirib Samarqandga olib keltirgan». Ular o’z asarlarida mahalliy badiiy did va qarashlariga bo’ysungan. Ispan elchisi Klavixoning esdaliklarida Amir qabulida va ziyofatida bo’lgan vaqtida ko’rgan ajoyib idishlarni yuksak darajada bajarilganligi haqida aytib o’tgan. O’sha davrlarda Samarqand, Buxoro va Xivalarda yuqori sifatli va bejirim metall buyumlar ishlab chiqilgan. «Buxoro va Xivadan Moskva hukmronlariga sovg’a sifatida taqdim etilgan buyumlar, shuningdek, O’rta Osiyo savdogarlari keltirgan mollar ichida oltin suvi yuritilgan maysa bilan hoshiyalangan gurzi, o’q, o’tkir tig’li qilichlar, oltin suvi yuritilgan qilich qinlari, kumush zanjiralar, «tulunbosar» (do’mbiralar), oltinrang va o’trang bo’yoqlar yuritilgan qilichlar tilga olinadi, tarixiy hujjatlarning guvohligiga qara-ganda, XVI—XVII asrlarda Samarqand va O’rta Osiyoning boshqa shaharlarida maxrratli ustalar juda ko’p bo’lgan». XVI—XVIII asrning boshlarida O’rta Osiyoda xo’jalikning turg’unlik davri bo’ldi. Chunki ichki notinchliklar ishlab chiqarishda va savdoga katta ta’sir etdi. Hunarmandchilik buyumlari ishlab chiqarish to’xtadi, lekin qurolyarog’lar ishlash va uni bezagi yanada rivoj topdi. Buxoro, Xiva, Samarqand va Farg’ona vodiylardagi shaharlar aslaha va jang kiyimlari tayyorlaydigan asosiy markazlar hisoblangan. Amir hamda sarkardalar uchun mo’ljallab yasalgan qalqonlar, shamshirlar, dubulg’alar, oyboltalar, enli kamarlar, xanjarlar, o’yma naqshlar, qimmatbaho metall va rang-barang toshlar bilan bezatilgan. Keyinchalik esa uchta markazlashtirilgan davlat Buxoro, Qo’qon va Xiva xonliklar tashkil etilib xo’jalik ishlari qayta tiklana boshladi. Hunarmandchilik asta rivojlana boshladi. XVI11—XX asrlarda kandakorlik yaxshi rivojlangan bo’lib, Buxoro, Qo’qon, Xiva, Samarqand, Shahrisabz, Qarshi hamda Toshkent shaharlari kandakorlik buyumlari chiqariladigan markazlar bo’lgan.Boy xonadonlari naqsh tushirilgan idishlar bilan bezatilgan. Ular xonadon sohibining davlatmandligini namoyish qilib turgan. XIX asr o’rtalarida vopurushlar paydo bo’lgan. Farg’ona vodiysida do’kondor Buxoro va Toshkentda esa vopurush (olibsotar)lar deb yuritiladi. XIX asr o’rtalaridan boshlab vopurushlar hunarmandlardan buyumlarni arzon baholarga sotib olar edilar. Ularni savdogarlarga oshirilgan narxda o’tkazganlar yoki bozorlarga olib borib sotganlar. Ular xalq amaliy san’ati ustalarining tayyorlagan gilam, oftoba, quticha, qilich, har xil idish va boshqalarini xalqqa yetkazib berishda «Savdo vositachilari» rolini o’ynaganlar. O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shilishi fabrika mollarini kelishi va uni shu yerda ishlab chiqarilishi mahalliy hunarmandchilar ishiga jiddiy ta’sir etdi. Shuning uchun ham hunarmandlar talabiga bo’lgan ehtiyoj pasayib ketdi. 1914—17 yillarda urush tufayli xo’jalik qiyinchiliklari O’rta Osiyoga metall, asosan mis taxtalari olib kelish kamayib, badiiy metall ishlab chiqarish pasayib ketdi. Turkiston jumhuriyati Xalq Xo’jaligi Markaziy Kengashi Prezidiumi 1920 yilning aprelida Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand viloyatlariga 129 ming kishini tashkil etgan hunarmandlar birlashmasi to’g’risida qaror chiqardi». 1925 yili oktyabrda O’zbekiston hunarmandchilik kooperasiyasining tashkiliy syezdi bo’ldi va kooperasiyaning jumhuriyat miqyosida yagona markazi tashkil etildi. Bu metallarni badiiy ishlashda asosiy o’rinni egalladi. NEP yillarida mayda hunarmandchilik ustaxonalari tashkil etildi. Hunarmandchilik mollari shu qatori mis buyumlari ham erkin suratda sotildi. Lekin keyinchalik shogirdlar an’anasiga e’tibor berilmadi. Shuning uchun 30 yillarga kelib misga zarb qilish ustalari juda kamayib ketdi. 1930 yilda Samarqand badiiy bilim yurti tashkil etildi. 1932 yilda esa Toshkentda badiiy o’quv ishlab chiqarish kombinati tashkil etildi. Buxoroda esa «Uzpromsoyuz» ornamentlaridan birida shogirdlar tayyorlash yo’lga qo’yildi. Bu o’quv ishlab chiqarish kombinatlariga Xiva, Qo’qon, Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlardan kandakor, kulol, yog’och o’ymakor va boshqa san’at turlari ustalari taklif qilindi. Ular orasida kandakor usta S. Xudoyberganov ham bor edi. 1960 yillarda esa jumhuriyat davlat sanoat korxonalarida tashkiliy palapartishlik oqibatida kandakorlik buyumlari ishlab chiqarish inqirozga duch keldi. Qo’qon va Xivadagi kandakorlik ishlari uncha-muncha davom etdi. Hozirda kandakorlik san’atiga e’tibor kamaydi. Bu san’atni qayta tiklash haqida bir qancha qarorlar qabul qilindi. Kandakorlik ustalari tayyorlashga katta e’tibor berilib maktablarda to’garaklar, o’rta maxsus qamda oliy o’quv yurtlarida bu hunar sirlari o’rgatilmoqda. Mahalliy sanoat vazirligi hamda O’zbekiston Rassomlar uyushmasi xalq ustalari tayyorlashda salmoqli xizmat qilmoqdalar. Rassomlar uyushmasi hamda xalq ustalari asarlarining so’nggi ko’rgazmalarida kandakorlik ishlari yanada ko’payib, xalq amaliy san’ati turiga bo’lgan g’amxo’rlik samarasini bermoqda. MISGARLIK O’zbekiston kashtachilik, misgarlik, ganchkorlik, yog’och o’ymakorligi singari xalq amaliy san’ati bilan butun dunyoga mashhur. Yog’ochga, misga, qog’ozga, matoga ganchga chizib, o’yib, tirnab, zarb bilan ishlangan naqshnigoralar ularning go’zalligi, nafisligi va ta’sirchanligi kishini o’ziga maftun etadi. Shu san’at turlaridan biri misgarlik bo’lib, u qadim zamonlardan buyon davom etib kelayotgan san’atdir. Misgarlik deganda misdan qurollar, uyro’zg’or buyumlari va boshqa jihozlar yasash kasbini tushunamiz. Misgarlik hunarmandchilikning qadimiy va keng tarqalgan turidir. Misgar-likda ishlatiladigan asosiy material — mis. Mis nima? Mis nima uchun ishlatiladi, degan savol tug’iladi. Mis — qadimdan insonga ma’lum bo’lgan metall. Mis va uning qotishmalari insonning moddiy madaniyatini o’stirishda katta ahamiyatga ega. Qadimda yunonlar mis rudasini birinchi bo’lib Kipr orollaridan qazib olganliklari uchun uning nomi lotincha kirgit deb ataladi. U tabiatda tarkibida temir, kumush hattoki oltin bo’lgan ruda holida uchraydi. Mis hayotiy fiziologik jarayonda qatnashadigan muhim element, U yumshoq, cho’ziluvchan, bolg’alanuvchan qizil yoki qizg’ish metall. Mis issiqlik va elektr tokini juda yaxshi o’tkazib kumushdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. U havoda tez oksidlanib qorayadi. Nam havoda misgidroksikarbonat hosil qilgani uchun ko’karadi. Mis mis rudalarini qayta ishlashdan olinadi. Undan lagan, oftoba, jom, samovar va boshqalar, shuningdek sun’iy ipak olinadi. Qadimda misgarlar sof misni sovuqlayin ishlatganlar, shuning uchun ham mis buyumlar yumshoq hamda mo’rt bo’lgan. Keyinchalik mis va qalay qotishmasidan hosil qilingan bronzani ishlatganlar. Bronzadan ishlangan buyumlar birmuncha bo’ladi. Qurama tog’larining janubi-g’arbiy qismidan Qizilqum hamda Nurota tog’laridan topilgan topilmalar misning O’rta Osiyo territoriyasida qadimdan rivojlanganligini isbotladi. Buxoro qadimdan naqshinkor mis idishlar ishlash markazi bo’lib kelgan. Strabon hamda Gerodot asarlarida O’rta Osiyoda misgarlik mashg’uloti haqidagi ma’lumotlar yozilgan. XI—XII asrda Termiz misgarlari butun dunyoga mashhur bo’lgan. XII—XI I I asrlarda O’rta Osiyoda mis buyumlari yasashga juda katta e’tibor berilgan. XVIII—XIX asrlarda Buxoro, Samarqand hamda Qo’qon, Xiva kabi shaharlarda a’lo darajali bronza va misdan idishlar yasash keng tarqalgan edi. Misgarlik san’atining o’ziga xos maktablari bo’lib, ular Qo’qon, Toshkent, Samarqand, Xiva va boshqa shaharlarda bo’lgan. Mis idishlar ikki yo’l bilan birinchisi misni eritib quyib, ikkinchisi bolg’alab yasalgan. Bolg’alab yasashda sandondan foydalanilgan. Buyumni yasashda metall tez-tez qizdirib turiladi. Agar murakkab idishlar yasaladigan bo’lsa, mis bir qancha bo’laklari quyilib keyin qalaylangan. Qolipdan chiqarilgan mis idish yaxshilab tozalanadi. Idish bitgandan so’ng naqsh o’yuvchi kandakorga beriladi. Mis buyumlarining turlari I Metalldan ishlangan idishlarning umumiy shakli ma’lum proporsiya hamda siluetga ega. Suv solinadigan hamda choy damlab ichiladigan idishlarning shakli xilma-xil bo’ladi. Bu idishlar sharsimon yumaloq, agar yapaloqsimon bo’lsa satranji, qanoti nafari, shakli qovurg’ali, piltali, qirrali, raxli bo’lgan. Shunday idishlar borki, ularning qorni bir xil bo’lib, dastasi va tumshug’i bilan farq qilgan. Mis laganlar ko’pincha doirasimon ba’zi birlarigina ovalsimon yoki to’rtburchak bo’ladi. Bularni Buxoroli hamda Samarqandliklar chorkunj deb yuritadilar. Mis laganlarining lavxo’ri, dulava va qoshig’lik turlari bor. Lavxo’ri — ovalsimon yoki to’rtburchak mis laganlarning lablari yon tomonga qayrilgan bo’ladi. Bu laganlar o’simliksimrn, geometrik va ramziy naqshlar bilan juda nafis qilib bezatilgan. Dulava — tuxumsimon yoki to’rtburchakshakldagi mis laganlarning yon tomonga ayrilib yana davom etib pastga qayrilgani. Bu laganlar ham juda chiroyli qilib ishlangan. Qoshig’lik — qoshiqi, tuxumsimon yoki to’rtburchak mis laganlarning yon tomonga qayrilib yana davom etib pastga qayrilgan, lablari kungurali bo’ladi. Yuz-qo’l yuvishda dastsho’y va oftobalar ishlatiladi. Suv keltirish uchun satil, suv olish uchun sarxum, non isitish uchun nondon va boshqa ro’zg’or buyumlar shaklining o’ziga xosligi har bir vohalarda o’ziga xos tuzilishga ega. Sarxum — katta xumlardan suv olishda ishlatiladigan mis idish shakli krujkaga o’xshash, lekin uning hajmi katta bandi esa juda chiroyli bo’ladi. Sarxumni quyib yoki yasama usulda yasaladi va bezaladi. O’zbekiston kandakorligi idishlari Hindiston, Sharqiy Turkiston, Eron, Kavkaz hamda Turkiya xalqlariga yaqin va o’xshashdir, chunki O’rta Osiyo xalqlari qo’shni xalqlar bilan qo’shnichilik aloqalarida bo’lgan. O’rta Osiyo territoriyasida o’rdak ko’rinishidagi oftob,alar ham qo’llanilgan. O’rdak oftoba — qopqog’i o’rdaksimon, kafti, dastasi, jo’mrak o’rniga o’rdak tumshug’ining shakli o’rnatilgan idish. O’rdak oftoba Qo’qon shahrida inqilobgacha keng tarqalgan bo’lib unda choy damlab ichilsa ham bo’ladi. Olimlarning aytishicha, Sharq mamlakatlaridan keltirilgan bo’lishi ham mumkin. Bu idishlar O’rta Osiyoda faqat kulolchilikda tayyorlangandir. Jumhuriyatda tarqalgan ba’zi bir shakllar Kavkaz hamda Eron xalqlarining idishlari o’rtasida uchraydi. Oftobalar panjarasimon «shabaka» qilib ham ishlangan. Shabaka — mis idishlarga mayda qilib teshib ishlangan panjara. Toshkentda «Sumbarno» deb yuritiladi. Shabaka bu misgarlikda texnikaviy uslub hisoblanadi. Xorazmda suv uchun qumg’on degan idish ishlatiladi, lekin bu idish hyech bir viloyatda qo’llanilmaydi. Originalligi shundaki ushlaydigan dastasi yo’q. Boshqa viloyatlarda oftoba deb yuritiladi. Keyingi vaqtlarda fabrika va zavodlarda x,ar xil metall va chinni idishlarning ko’plab ishlab chiqarilishi misgarlik hunarmandchiligining rivojiga salbiy ta’sir qildi. Lekin shunga qaramay, ko’plab mis idishlar yasalyapti. Suv keltirish, suv saqlash va choy damlash uchun mis choynak, mis ko’za, choydish (choyjo’sh), kashkil o’zbek xalqi orasida eng ko’p tarqalgan mis idishlardan biridir. Choydishda suv tashiladi yoki choy qaynatiladi. Uning bo’yi 25—30 sm, qorni esa balandligiga yaqin kattalikda bo’ladi. Ular har xil ko’rinishga ega bo’lib tagida chambaragi bo’padi. Uning dastasi quyilib idishning o’rtasiga ikki mix bilan parchinlab mahkamlanadi. Choydish-ning qopqog’i ko’pincha “shabaka» ya’ni panja-rali o’yma qilib ishlanib- dastasiga o’rnatiladi. Dastalari yoy shaklida qayrilgan bo’lib, pastki uchi tumorcha «madoxil» shaklida tugaydi. Ba’zi hollarda ilon boshiga o’xshatib quyilib, ilonning og’zi ochiq yoki yopiq qolda tasvirlanadi. Qadimgi misgarlarning aytishicha, ilon boshining tasviri idishni jinlardan saqlaydi. Ko’pincha idishlar dastasiga idishni ishlagan ustaning nomi, ayrim hollarda buyurtma berganning nomi badiiy qilib yozib qo’yilgan. Choydishlarning yumaloq, yapaloq qorinli «sat-ranj» va ingichka bo’g’izli «isfaxon»lari bo’lgan. Ko’za — ariq yoki quduq suvlarini tashishda ishlatiladigan kattaroq idish. Ko’za ikki xil: qorni yumaloq bo’g’zi yuqoriga kichrayib ketuvchi hamda konussimon qorinli bo’ladi. Suv olib kelish uchun mis chelak «kashkil» ham ishlatilgan. Uning pastki qismi esa tekis bo’ladi. XX asr boshlarida Yevropada chelakka o’xshash kashkillar x,am ishlab chiqilgan. Xivada suv idishlari tun deb atalib, u yumaloq shaklda bo’ladi, ba’zida qopqog’i va dastasi ham bo’ladi. Qo’l yuvish uchun oftoba, obdasta, qumg’on, dastsho’y, selobcha, chilopchin, tufdon (tuflagich)va boshqalar ishlatilgan. Buxorodaoftoba deyilsa, Samarqand, Toshkent hamda Farg’onada obdasta deb yuritiladi. Dastsho’y — qo’l yuvish uchun ishlatiladigan mis idish, u yumaloq ko’rinishga ega bo’ladi. Dastsho’yning usti panjara qopqoqli bo’lib, qopqoq idishga burama holatda maqkamlangan. Suvni to’kish yoki tozalashda undan ajratib olish mumkin. Dastsho’y ajoyib naqshlar bilan bezatiladi. Ichimlik va ovqatlarni maxsus mis laganlarga qo’yib ustidan qopqoq bilan yopishgan. Mis lagan, mis tovoq, la’li barkash, oziq-ovqatlarni yopib qo’yish uchun savri, kashkil, satil va boshqalar ishlatilgan. Samarqand va buxoroliklar oddiy chelakni satil deb yuritadilar. Mis laganlar eng ko’p tarqalgan idishlardan bo’lib, ular yumaloq tuxum (la’li) shaklida to’rtburchak (la’li chorkunj) shakllarda bo’ladi. Laganlar oyoqli ham bo’lishi mumkin. Buxoroda birinchi bo’lib mis laganlarga me’morlik yodgorliklariga xos qilib bezashni usta mulla Muqaddam Mukarramov boshlab bergan. U quyosh, yulduz, yarim oy va boshqa naqsh elementlarini juda ko’p ishlatgan. Ayniqsa diniy marosimlarda, chilkalit, isiriqdon, darveshlarni idishi, kashkil ishlatilgan. O’sha vaqtlarda o’lka bo’ylab son-sanoqsiz darveshlar bo’lib, ular chelakka o’xshash kashkilni qo’lda ko’tarib sadaqa so’rab yurganlar. Katta kashkillar ham bo’lib, ulardan mozor va maqbaralarda tuproq tashilgan. Darveshlarning kashkili juda chiroyli naqshlar bilan bezatilib orasiga qur’ondan oyatlar yozilar edi. Ov do’mbirasi — dovul, pul saqlanadigan g’aladon, shamdon, mirqroz, bezaklar saqlanadigan quticha (sandiqcha), qalam solinadigan mischilim, qirg’ich, qoshiqchalar, manqal shu kabilar misdan yasalgan. Xon va beklar ovga chiqqanlarida ov boshlanganidan darak berish va parranda, hayvonlarni cho’chitish hamda haydash uchun do’mbiralarni chalishgan. Bu do’mbiralar dovullar deb yuritilgan. Ular ham ajoyib qilib bezatilardi. Sham paydo bo’lgandan so’ng shamdon, sham uchini tozalaydigan qaychi mikrozlarni ham kandakorlar ajoyib qilib bezaganlar. O’smajo’shak — o’sma ezish va qosh bo’yash uchun hamda turli bo’yoqlar tayyorlashda ishlatiladigan mis idishcha. Bu idishchani uchta oyog’i hamda dastasi bo’ladi. O’smajo’shakni kandakor islimiy naqshlar bilan bezagan. O’smajo’shak uzum bargi shaklida ham bo’ladi. Surmadon — og’zi kichkina, ustki qismida esa burma teshikchasi bo’lib, bu teshikcha temir naycha o’tkazilgan po’kak bilan mahkamlangan bo’ladi. Shu naycha bilan O’rta Osiyo, Sharq xotin-qizlari qosh hamda kipriklarini bo’yar edilar. Bu surmadonlar naqshlar bilan bezatilgan bo’ladi. Ayrim hollarda baliq shaklidagi surmadonlar ham bo’lgan. Mansaldon — pechka o’rnida ishlatiladigan idish. U oyoqchalardan, devorchalardan iborat bo’lib, yig’ilganda qirrali katta to’garak tashkil qiladi. Rixtagarlar manqaldonlarni har xil formada yasaydilar. Manqaldonlar yumaloq, to’rt qirrali, olti qirrali, o’n ikki qirrali ham bo’ladi. Yasalgan manqaldonning qancha qirrasi ko’p bo’lsa, shuncha u og’ir bo’ladi. Uni ko’tarib yurish uchun ikki tomonida qulog’i bo’ladi. Ba’zida choynak qo’yish uchun chuqurcha ham o’yib qo’yiladi. Manqaldonni ayrim hollarda sandal ostiga qo’yib isitib o’tirishgan. Qishda uning ichiga archa ko’mir yoqib, xonadonlarda, rastalarda hunarmandlar foydalanadigan pechka o’rnida ishlatiladigan idishdir. Meva sharbatlari hamda har xil ichimliklar uchun: mis kosa, sharbat kosa, mis qozonlari, non isitiladigan — nondon, turli xil krujka hamda cho’michlar, sarxum, kapkir va boshqalar ham ishlatilgan. Idishlarning ba’zi birlarini ishlatishga ehtiyoj bo’lmasada, lekin ko’pchiligi kundalik hayotimizda ishlatilib kelinmoqda. Mis idishlarni yasashning texnik usuli Mis buyumlari uch xil mutaxassisning qo’lidan o’tgan. Sariq, qizil mis idishlarning ichki va tashqi sirlarini qalaylash ishlarini misgar ayrim detallarini masalan, dastasi, qopqog’i, qubbasining uchi (sonulasini), tumshug’i va boshqa qismlarini rixtagar, chiroyli nafis naqshlar bilan bezash ishlarini kandakor bajargan. Hayotda ishlanadigan buyumlar „ikki yo’l bilan, ya’ni qolipi va kandakori hamda simkori kabi murakkab usulda naqshlanadi. Qolipi — idishlarga qolip asosida naqsh yaratiladi. Po’latdan yoki brinjidan yasalgan qolip (o’yib yoki quyib ishlanadi) ustiga mis parchasini yoki yupqa qo’rg’oshin plastinkasini qo’yib asta bolg’a bilan uriladi. Natijada mis parchalaridan naqshlar paydo bo’ladi. Naqshinkor misparchalari mis buyumlarig xohlagan joyiga yopishtiriladi. Kandakori — mis idishlarga o’yib naqsh ishlash usuli. Naqsh o’yib ishlash ikki xil: o’yma hamda chizma bo’ladi. O’yilgan naqshlar asosan kandakori, chizma esa yordamchi bo’ladi, chizma naqsh zaminlarini bezashda qo’llaniladi. Simkori — metall ustiga mis, kumush, tilla simlarini chandiqlab, nozik naqshlar yaratish uslubi. Bu uslub temuriylar davrida juda keng qo’llanilgan. Uslub nihoyatda nazokatli va nafis bo’lgan. «So’nggi 300 yil ichida metallga naqsh berish jarayoni qadimgisidan farq qiladigan bo’ldi. Masalan, XI asrda qolipi uslubi yuksak go’zallik libosini kiydi. So’ng 100 yil ichida qolipi uslubi faqatgina mis buyumlar ustiga yopishtiriladigan qoplama detallarga naqsh berishdagina qo’llaniladigan bo’ldi, xolos. Kandakorining qadimgi uslubida kesilgan naqshlarning zaminlariga, naqsh oralariga ishlov berilmas edi. Chunki buyumlar sathi chuqur kesilishi bilan naqshlar ta’sirchanligi kuchayib zaminlarni soya va yarim soyalar qoplabqolar edi. Bu uslub asosan kumush idishlarni naqshlashda qo’llanilar edi.». Keyingi yillarda o’yma naqsh zaminlariga ishlov beriladigan bo’ldi. Zamin sayozlanib uning nafisligi yanada ortdi. Zaminlarga esa chekma, katak gullar bilan jilo beriladi. Asta-sekin chekma o’rnini qisqa parallel chiziqlar egallaydi. Samarqand va Farg’ona vodiylarida XIX asr oxiri XX asr boshlarida chekma saqlanib, so’nggi yarim asr ichida zaminlarni to’ldirish, hattoki naqshlar chekma bilan bajariladigan bo’lindi. Muhitning o’zgarib borishi, ya’ni fabrikaning arzon buyumlari bilan qo’lda yasalgan buyumlar o’rtasida raqobat yuzaga keldi. Natijada kandakorlikda sayoz chizma naqsh uslubiga (arzonligi uchun) o’tishga majbur bo’lindi. Metallarga naqsh o’yish bilan birga ustalar kumush, qora kumush, rangli oynalar, qimmatbaho toshlar, rangli surg’uchdan ham gul qadab bezash hamda sirli bo’yoq surkab bezash yo’llaridan foydalana boshladilar. Rangli surg’uch bilan bezash texnikasi 1917 yilda boshlangan. Chunki sirli bo’yoqlarni chet eldan keltirish man qilingan edi. Kandakor surg’uchlanadigan idishni yaxshilab qizdirib unga surg’uch surkaydi, idish sovigandan so’ng qotib qolgan surg’uch iskana bilan tozalanadi. XIX asr oxirlarida naqsh zaminiga qizil, qora, yashil, ko’k, sariq ranglar bilan bezash avj oldi. Mis buyumlarini qadama usulda bezash ommaviy tus oldi. Qadama — mis buyumlarni qimmatbaho toshlar yoki tagiga rangli qog’ozlar qo’yilgan oynalar bilan bezash. XIX—XX asrlarda idishlarni dasta, qopqoq, kaft va poyalarini shabaka — panjarasimon qilib ishlash ham keng rivojlandi. Shabaka texnikasi o’ziga xos badiiy ko’rinishga ega bo’lgan. XVIII asrgacha ikki qavatli buyumlar ustini panjarasimon qilib to’nlarini kesib bezash rivojlandi. Keyinchalik bu texnika unutilib yuborildi. Kandakorlar naqsh o’yib ishlashda qattiq po’latdan yasalgan naqsh qalam, ko’z o’yar qalam, tozalov qalam, parma qalam hamda chekuv qalam deb ataladigan asboblarni ishlatadilar. Bulardan tashqari bolg’a, qayroq, randa, pargor hamda misqollar ham ishlatiladi. Qalam — po’latdan yasalgan xilma-xil naqshni zarb bilan o’yadigan kandakorlik asbobi. Qalamning keskichlari (chilangirlari) po’latdan yasaladi. Ko’zo’yar qalam — uchi yapaloq kandakorlik asbobi. U naqshlarni ustiga bezak berishda ishlati-ladi. Parma qalam — zarb qilingan zaminlarni bezash uchun ishlatiladigan misgarlik asbobi. Bu qalamda har xil choksimon bezaklar bajariladi. Chekuv qalam — naqsh zamini va naqsh konturlarini bezashda ishlatiladigan kandakorlik asbobi (qalam turlaridan biri) uchi o’tkir, dastasiz bo’ladi. Randa—mis buyumlar sirtiga zarb qilingan badiiy naqshlarga pardoz beradigan kandakorlik asbobi. Kandakor mis idishga qalin qandal qoplangan yog’och kursi oldida o’tirib ishlaydi. Kandal — saqichga o’xshash narsa bo’lib, mis laganlarga naqshlarni zarb qilishda ishlatiladi. Saqich mis laganni orqasiga yopishtiriladi so’ng kandakor naqsh o’yadi. Saqich «Hindistonning ayrim rayonlarida va Eronning Mozandaron viloyatida o’simliklar shirasidan tayyorlanadi. Shira avval qaynatiladi, sovutiladi, so’ng tax-tachaga qo’yib qotiriladi. Ana shu mum yostiqcha ustiga buyumni qo’yib gul o’yiladi». Agar ichi bo’sh, uzun bo’yli idishlarga naqsh bermoqchi bo’lsak, idishlarni ichi qum yoki latta bilan to’ldiriladi. Qalamni bolg’acha bilan urib, o’yib naqsh solinadi. Zarb qilingandan so’ng naqsh sirtlari tozalanadi. Chetlarini kesib to’g’rilanadi. Keyin zamin zarbori ishlanadi, nihoyat buyumlar sirtiga pardoz beriladi. Badiiy bezak turlari Mis choydish, oftoba, qumg’on va boshqalarga zarb bilan bezak beriladi. Idishlarning orqa va old tomonlari o’ziga xos bezaladi. Masalan, zarb qilingan naqshlarni chetidan hoshiya bilan o’ralmaydi, ko’rkam naqsh motivlari bilan bezaladi, juda murakkab nafis naqshlar bilan to’ldirib ishlanadi. Mis laganlarga zarb qilinadigan naqsh kompozisiyalari o’ziga xos turlarga ega. Gardish, turunj, mehrob, sitora, ishkalak naqshlari ishlanadi. Mehrob — mehrob tasvirini beruvchi naqsh. Ya’ni markazdan aylana atroflab bir necha mehroblar tutashib hosil qilgan naqsh. Mehrobning turi juda xilma-xil. Masalan, mehrobi bargi bed, mehrobi duraftor, mehrobi duraftor islimi, mehrobi muhja, mehrobi madohil, va boshqalar. Sitora — mis idishlarni butunsirtini yulduzsimon naqsh qoplab olgan kompozisiya. Gardish — naqshlar doiralardan tashkil topgan ritmik joylashgan kompozisiya. Markazida joylashgan doirani chetlari keng va qisqa yo’llar bilan o’raladi. Ishkalak — ishkalakband, mis laganlarni markazi to’rtburchak romlar chegarasi bilan chegaralangan naqsh kompozisiya. Uning bu romlari naqshlar bilan to’ldiriladi. Turunj — tuxumsimon, ovalsimon jimjimador har xil bezakli naqsh. Mis zarb qilingan badiiy naqshlarni geometrik, me’moriy, o’simliksimon, jonivorsimon yozuvli naqshlar va maishiy buyumlar tasviri juda ko’p ishlatilgan. Kandakorlikda asosan islimiy naqshlar juda ko’p ishlatiladi. Hoshiyalar va har xil yo’llar eng oddiy o’simliksimon naqshlar bilan to’ldiriladi. Bu naqshni «nim islimi» deb yuritiladi. U bir-biriga chirmashib ketgan murakkab o’simliksimon naqsh bo’lib, bir tomonlama ulanib ketgan bo’ladi. Nim islimi hoshiya o’rnida ishlatilib, buyumning nomiga qarab o’zgarib boradi. Shuning uchun uning turli xillari bor. Masalan, nim islimi bargak, nim islimi madoxil vahokazo. O’simliksimon naqshlar shakli va mazmuniga ko’ra lola, bodom, qalampir, buta va shunga o’xshash nomlar bilan yuritiladi. Metall buyumlarga qadimdan jonivorlar va odam shaklini tasvirlash keng tarqalgan edi. Masalan, chashmi bulbul, qo’chqorak, pushti baliq, qirma, zuluk, kapalak, ilon izi va boshqalar bilan ataladigan bo’ldi. Chashmi bulbul — mis idishlarga bulbulning ko’ziga o’xshash zarb qilingan naqsh. Uni bulbul ko’zlari deb ham yuritiladi; Ko’chqorak — qo’chqor shoxiga o’xshash naqsh; Pushti balik — baliq tangachasimon naqsh turi. Uni baliq tangachalar deb yuritiladi; Kirmak — chirmoq, marg’ilonda «kir-kira» deb yuritiladi. Kirmak chirmovuqsimon naqsh turi; ilon izi — to’lqinsimon o’simliksimon naqsh. Toshkentdagi boshqa viloyatlarda «islimi» naqsh deb yuritiladi. Geometrik naqshlar kandakorlik bezaklarida juda kam ishlatilgan. Geometrik naqshlar ikkinchi darajali naqsh rolini o’ynagan. Ustalar asrlar davomida misga naqsh o’yar ekanlar, har bir naqshlarini o’ziga xos nomlar bilan yuritilishini ko’ramiz. Har bir naqshga nom qo’yilishi o’z-o’zidan bo’lllagan albatta, bu nomlarni har bir naqshning mazmuniga, shakliga, biror narsaga o’xshatib, taqqoslab, murakkab soddaligiga qarab, naqshning turiga qarab boshqa mamlakat yoki shaharning nomiga va boshqa sabablarga asoslanib har bir naqshga nom qo’yganlar. Masalan, «mashhadi», «arabi», «isfaxoni» va boshqa so’zlar naqshlarning nomiga qo’shib ayti-ladi. Buning sababi ustalar o’z ishlarida Mashhad, Arabiston, Isfaxon (Eron) ustalarining tayyor naqsh nusxalaridan foydalanganliklari uchun shunday nomlar bilan yuritganlar. Ko’pincha, bunday naqshlardan ijodiy foydalanib, o’zimizning stilimizga moslab naqsh elementlar qo’shganlar. Naqshlar agar aylana shaklida bo’lsa, bunday naqshni «naqshi girdob», uchburchak shaklida bo’lsa «uchburchak naqsh», agar ikki chiziq orasida bir novda pechakka o’xshab o’sib kurtak, g’uncha va novdacha chiqarib bir yoki ikki tomonga o’ssa bunday naqshni «pechak islimi» yoki «raftor naqsh» deb yuritiladi. Mis idishlariga eng oddiy naqsh bu chiziladigan to’g’ri chiziqdir. Bu chiziq bir naqshni ikkinchisidan ajratib turish uchun xizmat qiladi. Shuning uchun naqsh kompozisiya chizishda avval shu to’g’ri chiziqlar chizib olinadi. Bu chiziqlarni yakka, ikki hattoki uch qavat qilib chizish ham mumkin. Bir chiziqni yakka xat, ikki chiziqni qo’sh xat deb yuritiladi. Kompozisiyada turli-tuman chiziq holda belbog’lar bo’ladi, bularning hammasini «zanjir» deb yuritiladi. Zanjir egri chiziq, nuqtali chiziq hamda to’lqinli chiziqlarga bo’linadi. Mis o’ymakorligida ba’zi naqshlar qadimdan ishlatilib kelinadi, bunday naqshlardan biri «tugma naqshdir» yoki «tugmacha» deb yuritiladi. Bu naqsh mis idishlarga zarb qilingan tugmachaga o’xshagan naqsh bo’lib,Toshkent kandakorligida ishlatiladi. Tugma naqshning o’rtasida ko’pincha nuqtasi bo’ladi. O’zbek kandakorlik maktablari XIX asr oxiriga kelib kandakorlik buyumlarini yasash va bezash bo’yicha har bir shahar, viloyat uchun o’ziga xos milliy xarakterga ega bo’lgan maktablar ochildi. Bu davrda hattoki har bir kandakorning o’ziga xos uslubi va maktabi bo’lib u o’zi bezagan idishlarining shakli va ornamentlari bilan boshqalardan farq qilgan. Kandakorlik texnikasining o’ziga xos mahalliy xususiyati birinchidan, zarbaning chuqur yoki yuzaligida, ikkinchidan, sirti va zaminning bezagiga qo’llaniladigan usullardan iboratligidir. Buni turli rayon va viloyatlardagi metall buyumlarining barcha belgilarini o’zaro solishtirib aniqlash mumkin. Bu buyumlarning nafosatligiga, go’zalligiga, umumiyligiga ega bo’lgan maktablar vujudga kelgan. MAVZU: GILAM VA SAVAT TO`QISH SAN`ATI Mashgʻulot rejasi: Gilam to‘qish san’ati tarixi, uning rivojlanish bosqichlari, hozirgi ahvoli va imkoniyatlari. O‘zbek milliy gilamchilik maktablari va ustalari. Gilam mahsulotlari turlari va uni tayyorlashda ishlatiladigan hom-ashyo, jihoz va moslamalar. Savatchilik xunari tarixi. Savat to‘qishda ishlatiladigan hom-ashyo, jihoz va moslamalar. Savat to‘qish uslublari. Savatchilik xunari tarixi. Savat to‘qishda ishlatiladigan hom-ashyo, jihoz va moslamalar. Savat to‘qish uslublari. Gilamdo’zlik san’ati tarixi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach hayotning barcha jabhalarida islohatlar jadal suratlarda olib borildi. An‘anaviy ma‘naviy qadriyatlar qayta tiklanishi tufayli Islom tafkkurining turli jihatlariga qiziqish o‘sib bormoqda. Har kungi besh vaqt ibodat chog‘ida foydalanish uchun maxsus joynamoz tayyorlangan. Haftaning juma kunlari masjidda ibodat qilishadi. Qolgan kunlari namoz o‘qish uchun masjidga o‘xshash ramziy kichik gilamchali joynamozlar o‘taganlar.Uning xajmi kishi tik turgan va tizzasi bukilgan xollari xisobga olinib tayyorlangan. Oilaning har bir kishisi o‘z ibodat gilamchasiga ega bo‘lgan. O‘rta asrlarda islom mamlakatlarida namoz uchun gilamchalar tayyorlangan. Namoz o‘qish uchun mo‘ljallangan kichik gilamchalarning ilk namunalari XIV asr birinchi yarmi va XV asr ikkinchi yarmi Italiya uyg‘onish davri rassomlari J.Belliki,V.Karpaggo,L.Lotto o‘z kartinalarida turk gilamchalarini ko‘p marta tasvirlashgan. XVI-XVII asrlarda e‘ron ibodat gilamchalarining ajoyib nusxalari tayyorlangan. Ibodat gilamchalari turli mamlakatlarda turlicha atalgan. E‘ronda ular ―Joynamoz, “Tagi” nomi bilan ma‘lum. Arabiston va Turkiyada kichik ibodat gilamchalari “Sajjod” , “Katta joynamoz”, ―”Namozlik”, O‘rta osiyoda esa ―Joynamoz va ―Namozlik deb yuritiladi. Ibodat gilamchalari saroy ustaxonalarida, qishloqlarda ham rassom naqqoshlarning xomaki chizmalari asosida tayyorlangan. Lekin ibodat gilamchalari kim va qayerda tayyorlangan bo‘lishidan qatiy nazar ,unga albatta peshtoqli mexrob tasvirlanishi shart bo‘lgan. Masjidlarning mexrobi qiblani Makka tarafiga qurilgan. Musulmonlarning asosiy ilohiy maskani – Ka‘ba joylashgani bois Makka barcha musulmonlar uchun muqaddas shaxar xisoblangan. Musulmon madaniyatiga birmuncha ramziy ma‘nodagi eshikni iloxiy darvoza deb qarashgan. Undan,yerdagi mavjud hayotdan ,muqaddas va ilohiy hayotga o‘tiladi deb tushunilgan. Joynamozdagi peshtoqlaraynan shunday vazifani o‘tagan. Gilamchalarning pastgi qismi budunyoni bildirsa, yuqori peshtoq osti qismi u dunyoni bildirgan. ―Safoyi nomini olgan joynamozlar o‘zining ajoyib ko‘rinishi va bajarilishi uslubi, material va bezaklarga boyligi b-n ajralib turadi.Ular amir amaldorlarga mo‘ljallangan bo‘lib, junli ziynatai rassomlar ko‘rsatmalari asosida bajarilgan bo‘lib ular ollohga iltijo qilishni ifoda etgan. Bunda asosan qurondagi olloh va payg‘ambarlar madx etilgan oyatlar yozilgan. Albatta bu Quron oyatlari gilamchaning yuqori qismida ,peshtoqning ostida ―Yuqori dunyo‖ da 1. Miller Yu. Ob odnoy raznovidnosti turetskix kovrov. Trudi Gosudarstvennogo Ermitaja. Leningrad 1969. 194 str. Xomaki movutdan tayyorlangan joynamozlarning o‘ziga xos yana bir xususiyati ularda sajda qilish xolati aniqlashtirilganidadir. Ularda ibodat qiluvchilarning qo‘li va boshi tushiriladigan joy ko‘rsatilgan. Gilamlar bezaklarida ibodat xarakatini ifodalovchi turlicha ramzlar paydo bo‘la boshladi. Saroy ibodat gilamchalarida zikrning mavxumiy xolatlarini aks ettiruvchi naqsh unsurlari yetakchi o‘rinni egallagan bo‘lsa, oddiy kishilar ibodat gilamchalari anchagina soddaligi b-n ajralib turgan. Xomaki movutdan tayyorlangan joynamozlarda erkaklar va ayollar qiyofalarini xam uchratishimiz mumkin. Bu jonli mavjudot tasvirini taqiqlovchi diniy qoidaga ba‘zan amal qilinmaganligini bildiradi. ―Saroy‖ joynamozlarida xam jonivorlarning nafis tasvirlariga duch kelamiz. O‘rta osiyoda joynamoz ishlab chiqarish shaxar axolisi va o‘troq hayot kechiruvchi yoki endigina o‘troqlasha boshlagan katta qabilalar orasida keng tarqalgan. Bu o‘troq qabilalar tashqi ta‘sirni ko‘proq qabul qilishini, ko‘chmanchi qabilalar esa diniy ta‘sirni o‘z an‘analari doirasida qabul qilishini bildiradi. Turkman joynamozi asosan Amudaryoning o‘rta oqishi xududida yashovchi, chorvachilik va dexqonchilikni xamisha birga olib boruvchi ―Ersari‖ qabilasi kishilari tomonidan tayyorlangan. Turkman ibodat gilamchalarida mexrob taxmoni doimo xayvon shoxi tasviri bilan bezatilgan. Ularda o‘simliksimon va gulli bezaklar ko‘p bo‘lishiga qaramay, uslubi jixatidan ―Saroy‖ gilamchalariga xos xandasaviy uslubidan keskin farq qiladi. Joynamoz tayyorlash XIX asrda qirg‘izlar orasida ,Farg‘ona vodiysi axolisi o‘rtasida xamda qashg‘ar va sinszyanda keng tarqaldi.Bu davrda tayyorlangan joynamozlar asosan ―jamoatchilik‖ nusxalari bo‘lib, ularda bir vaqtning o‘zida yeti kishi namoz o‘qishi mumkin. Shu turdagi gilamchalarda xam albatta mexrobli peshtoq mavjud bo‘lib, ularda o‘simliksimon naqshlar ko‘p. Biroq joynamozlarning tasvir uslubi va naqshlari mavzusi maxalliy xususiyatga egadir. Bulardan biri peshtoqning butun fonini xayot daraxti ko‘rinishidagi yirik manzaraning egallashidir. O‘zbeklar va tojiklar tukli gilamchalardan emas, ko‘proq kashtalangan joynamozlardan foydalanishgan. Buxoroda tayyorlangan XIX asrga mansub joynamoz nusxalari ipakli matoda kashta bajarilgan. Biroz betartibday bo‘lishiga qaramasdan unchalik keng bo‘lmagan yo‘l b-n bo‘lingan va o‘simliksimon shoxchalar b-n bezatilgan mexrobdagi tasvir aniq ko‘zga tashlanadi. Mexrobli taxmon uch atirgul tupi b-n bezatilgan. Moxir musavvirning xomaki chizmasi asosida bajarilgan ushbu joynamoz nusxalari mexrobli taxmon xam, o‘simliksimon naqshlar xam joynamoz uchun zaruriy unsur ekanligini ko‘rsatadi. Joynamozdagi naqshlar davrlar va jamiyatning barcha qatlamlari uchun xos ma‘naviy olam o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligini bildirib turadi. Ular islom an‘analari, shuningdek, milliy madaniy-tarixiy jarayonni nurlantirib turuvchi adabiy manba bo‘lib qoladi. To'qimachilik odatda ko'plab madaniyatlarda va zamonlarda ayollar qo'l san'ati sifatida ayollar bilan bog'liq. Bugungi kunda to'quv ko'plab ayollar uchun mashhur hunarmandchilik va san'atdir. Bu erda to'qimachilik tarixidagi eng muhim voqealardan bir nechasi, batafsil ma'lumot olish uchun ba'zi bir aloqalar mavjud. Suratlar 2002 yilda Smithsonian xalq festivali, to'quv va tegishli hunarmandchilikni namoyish etuvchi hunarmandlardir. Sanoat inqilobigacha ip-kalava va to'quv vaqtni talab qiluvchi va asosiy uy vazifasi bo'lgan. Gilam va savat ishlab chiqarish - ham to'quvchilik vazifalari - uy xo'jaligining Amerika Qo'shma Shtatlaridan Osiyoga juda muhim qismlaridan biri edi. Sanoat inqilobi, asosan, to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirishdan boshlandi, shuning uchun to'qimachilik va mato ishlab chiqarishdagi bu o'zgarish ayollarning hayotidagi ulkan o'zgarishlarni anglatdi va bu ayollarning huquqlarini o'zgartirishga yordam berishi mumkin edi. Qadimgi Misrda tikuvchilik va ip yigirish iplari uy xo'jaligining muhim faoliyati edi. Xitoy, shimoldagi Hoang-ti rafiqasi Si-ling-chi, ipak kurtak ishlatishning foydasi va ipak ipni to'quv usullari va miloddan avvalgi 2700-yillarda ipak qurtlarini ko'tarish usullari bilan kashf qilindi. Vetnam tarixi bir nechta ayollarni ipak qurti etishtirish va tikish bilan shug'ullanadi va hatto ipak qurti foydalanishni kashf etish bilan Vetnam malikasini kreditlash bo'yicha afsonaga ega. Fors gilamlari hali ham yaxshi tanilgan: Fors (Eron) uzoq vaqt davomida gilam ishlab chiqarish markazi bo'lgan. Xotin-qizlar va xotin-qizlar rahbarligi ostidagi bolalar, bu amaliy va badiiy ijod ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, erta va zamonaviy Eron iqtisodiyoti va san'ati uchun juda muhimdir. Gilam to'qish va ilgari gilam to'qish tez-tez Turk va Kichik Osiyo madaniyatida ayollarning viloyatiga aylangan. Navaxo yoki Navajo shtatining janubi-g'arbiy qismida Indoneziya ayollari o'rgimchak to'quvchilikka o'rgatilgan. Navajo gilamlari hali ham go'zalligi va amaliyligi uchun mashhurdir. Amerika inqilobi Inqilob davrida Amerikada ingliz mollarini boykot qilish, shu jumladan, arzon ishlab chiqarilgan mato, ko'proq ayollar mato ishlab chiqarishga qaytganini anglatardi. Spinning g'ildiraklari mustaqillik va erkinlik ramzi edi. (Mahalliy amerikaliklar) 18 va 19 asrda Yevropa va Amerika Evropada va Amerikada, 18 va 19-asrlarda, kuchlanish dastgohi ixtirosi sanoat inqilobini tezlashishiga yordam berdi. Ayollar, ayniqsa, turmushga chiqmagan yosh ayollar, bu texnologiyadan foydalangan holda yangi to'qimachilik fabrikalarida ishlash uchun o'z uyidan chiqib ketishdi. 20-asrda ayollar to'qimachilikni san'at sifatida qayta tikladilar. Bauhaus harakatlarida ayollar "ayollarning san'ati" ga nisbatan jinsiy stereotyping shaklidagi taxminlarga ega bo'lganlar kabi deyarli pichoqqa tushishdi. Savat — roʻzgʻor buyumi; novdalar (tol, tut, turangʻil, yulgʻun va boshqalar), bugʻdoy poyasi, keyinchalik sim va boshqalardan toʻqib tayyorlanadi. Oʻrta Osiyoda qadimdan keng tarkalgan. Shakli va vazifasiga koʻra turlicha boʻladi: kajava S, non S, guldor S. va boshqa Yirik nov dalardan toʻkilgan S.lar kdsimda qurilishda (tuproq, gʻisht, tosh, qum, ganch tashishda), nozik novdalardan toʻqilgan S.lar meva-cheva, non va boshqa narsalar solishda ishlatilgan. Hozirgi kunda S.ning badiiy ligi va turi koʻpaydi (yana q. Savatchilik) MAVZU: DIZAYNNING ASOSIY QOIDALARI. Mashgʻulot rejasi: Buyumlar muhitini loyihalashga qo‘yiladigan talablar. Umumiylik, yaxlitlik, uyg‘unlik. Uyg‘un shakllar yaratish vositalari. Loyihalash haqida umumiy ma’lumot. O‘quv loyihalarining mazmuni. O‘quv loyihalarining turlari va ularning umumiy tavsifi. Konstruksiyalash turlari bo‘yicha ish jarayonini tashkil qilishga qo‘yiladigan talablar. Amaliy san`at fanini o`qitishdan maqsad, yaratilayotgan san`at asarlaridan tortib qurilayotgan ko`cha, xiyobon, binolarni badiiy bezash uslublarini yosh avlodga etkazish va ma`naviy yuksak badiiy did egasi qilib tarbiyalash maqsad va vazifasi deb biladi. O’rta Osiyoda amaliy san’at mutaxasisligini shakllantirish uchun talabalarning diqqat-e’tiborini, birinchi navbatda xalq amaliy- badiiy san’atini o’rgatishga qaratmog’imiz lozim. O’rta Osiyo xalqlari boy ma’daniy, ma’naviy o’tmishga ega bo’lib, asrlar davomida mavjud tabiiy xom ashyolarni inobtga olgan holda ma’naviy boy, funksiya jixatidan qulay, tantanavor, ko’rkam muhit yaratish yo’lida tinimsiz izlanishgan. X asrda yashab ijod etgan Sharq olimi Abu Nasr Forobiyning kasb – hunar egallashga bag’ishlagan quyidagi fikrini eslab o’tish o’rinlidir: “ Kimki eng go’zal va foydali narsani kashf etish fazilatiga ega bo’lsa, kashf etgan narsaning chindan ham o’zining istagi va boshqa birovning istagiga muvofiq bo’lsa yoki uni boshqalarning hohishiga muvofiq deb gumon qilinsa, kashf yoki ijod etilgan narsa haqiqatdan xayrli va foydalidir”. Mazkur fikr har bir hunarmand yuragidan joy olgan. Shaharlarda hunarmandlar uyushmasi, katta ustaxonalarning mavjudligi, ularning o’ziga xos qonun – qoida risolalariga ega bo’lishi hunarmandlar mahsulotining san’at darajasiga yetkazilishiga sabab bo’lgan Dizayn XX – badiiy madaniyatida favqulotda paydo bo’ldi. Chet elda XIX va XX-asrlar mobaynida shakllanib u sanoat to’lqinida, keyinchalik ilmiy- texnik inqilobda bizning hayotimizda tez suratlar bilan yorib kirdi va loyihalash – badiiy, faoliyatida ta’sirli va eng keng tarqalgan turlaridan biriga aylandi. Bugungi kunda qaysi bir inson faoliyati doirasida bo’lmasin dizayner mehnatisiz tassavvur qilish qiyin. Dizayn inson ishini va hayotini yengillashtirdi, ko’p jihatdan, uning yashash uslubini belgilaydi. U xuddi hech qanaqa boshqa loyihalash badiiy faoliyatini turini, inson uchun uning doirasida har jihatdan yuqori darajada maxsus ilmiy tadqiqot asosida, inson hayoti faoliyatida eng qulay sharoitni yaratishga intilib, uning zamonaviy texnikada o’zaro ta’sirini o’rganadi. Jamiyatda qanday voqea sodir bo’lmasin yangi musiqaga qiziqish, uyda yoplgan noni eski uslubda yopilishiga qiziqish, salomatlikka yuqori darajada e’tibor berish hammasi dizaynda o’z aksini topadi, ya’ni o’z navbatida kelgusida yangi yo’nalishda namoyon bo’ladi. Badiiy texnik rivojini zamon talabiga mos bo’lishini shu dizayn ishtirokida, shakl shamoili yangilanib turiladi. Dizayn ilg’or texnalogiyani va materiallarni aniqlashda, eng zamonaviy texnik yutuqlarni va modalar tasirini, ishlab chiqarilgan buyumlarning yuqori istemol xususiyatini, ayni paytda insonlar didini turli tumanligini xisobga olishda farqlanadi va inson didining yuksalishida eng zarur omillar sifatida namoyon bo’ladi. “D Iz Renesans davrida loyiha, surat shuningdek asosiy ish g’oyasida yotganligini anglatgan. Keyinchalik XVI-asrda Anglyada designo tushunchasi paydo bo’ldi, bizning kunimizga qadar etib keldi va rus tilida chizma, bezak, shuningdek loyihalash va yaratish ma’nosini anglatadi. Ancha tor kasbiy tushunchada dizayn loyihalash badiiy faoliyatida inson uchun har jihatdan qulay bo’lgan buyumlar doirasini turar joy to’plamlari, sotsial madaniy, sanoat tarmog’idagi, yuqori istemoldagi va estetik sifatdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni anglatgan. Dizayn bir necha usullar faoliyatini kesib o’tib yuzaga kelgan. Badiiy loyihalash dasturi, ommaviy sanoat, muhandislik loyihalari va fani. Bugun dizayn bu loyihalash badiiy faoliyatida majmuaviy o’zaro mustaqil fan sohasi, tabiiy ilmiy, texnik ijtimoiy bilimlarni birlashtirib, muxandislik va badiiy fikrlash, sanoat asosida buyumlar dunyosini haddan tashqari keng muloqot chegarasida uni inson bilan hammasidan istesnosiz hayot faoliyati doirasi yo’nalishini shakllantirish Avval boshdan tafsiflash alomatlari dizaynerlik faoliyatida bo’lib olib borilgan dizayner ishlaridagi buyumlar bo’ldi. Har bir ushbu buyumlarning o’ziga xos xususiyatga ega edi, konstruktorlik va texnalogik ishlab chiqarish sohasida alohida bilimni talab qildi. Birinchidan 20-yillar dizayn maktablari Vauxauz, VXUTEMAS da studentlarni bo’lish quyidagi yo’nalishda olib borildi. - duradgorlik sohasi, - ganchkorlik, - hunarmandchilik, - metalga ishlov berish, - to’qimachilik, - grafika kabilar. Mavzu: Kompozitsiya qonuniyatlari va vositalari. Mashgʻulot rejasi: Kompozitsiya, uning asosiy turlari va kategoriyalari. Ritm, muvozanat, shaklning dinamikligi va statikligi, simmetriya va asimmetriya, masshtab, proporsiya, kontrast, nyuans, tektonika. Tekislikni bezakli transformatsiyalash. Kompozitsiyaning asosiy tamoyillari. §2 Kompozitsiya qoidalari, texnikasi va vositalari Kompozitsiya sxemalarining turlari Kompozitsiyaning badiiy amaliyot va nazariyani rivojlantirish jarayonida shakllanadigan o'ziga xos qonunlari bor. Bu savol juda murakkab va keng qamrovli, shuning uchun bu erda syujet kompozitsiyasini qurishda, g'oyani badiiy asar shaklida tarjima qilishga yordam beradigan qoidalar, texnika va vositalar haqida, ya'ni kompozitsiyani qurish qonunlari haqida gaplashamiz. Biz asosan realistik asar yaratish jarayoni bilan bog'liq bo'lganlarni ko'rib chiqamiz. Realistik san'at nafaqat voqelikni aks ettiradi, balki oddiy narsalarning hayratlanarli go'zalligi - dunyoning estetik kashfiyoti oldida rassomning zavqlanishini aks ettiradi. Albatta, badiiy qobiliyat va ijodiy qobiliyatning etishmasligini hech qanday qoidalar o'rnini bosa olmaydi. Iste'dodli rassomlar intuitiv ravishda to'g'ri kompozitsion echimlarni topishlari mumkin, ammo kompozitsion iste'dodni rivojlantirish uchun nazariyani o'rganish va uni amaliy amalga oshirish ustida ko'p mehnat qilish kerak. Tarkibi ma'lum qonunlarga muvofiq qurilgan. Uning qoidalari va texnikasi o'zaro bog'liq va kompozitsiyada ishlashning barcha daqiqalarida qo'llaniladi. Hammasi badiiy asarning ekspresivligi va yaxlitligiga erishishga qaratilgan. Asl kompozitsion echimni izlash, badiiy ifoda vositalaridan foydalanish, rassomning niyatini amalga oshirish uchun eng mos bo'lgan narsa kompozitsiyaning ekspresivligi asosidir. Shunday qilib, keling, badiiy asar qurilishining asosiy qonunlarini ko'rib chiqaylik, ularni qoidalar, texnikalar va kompozitsiya vositalari deb atash mumkin. Kompozitsiyaning asosiy g'oyasi yaxshilik va yomonlik, kulgili va g'amgin, yangi va eski, xotirjam va harakatchan va hokazolarning ziddiyatlari asosida qurilishi mumkin. Kontrast universal vosita sifatida yorqin va ifodali asar yaratishga yordam beradi. Leonardo da Vinchi o'zining "Rassomlik risolasida" o'lchamlarning (yuqori bilan past, katta bilan kichik, qalin bilan ingichka), to'qima, materiallar, hajm, tekislik va boshqalarning ziddiyatlaridan foydalanish zarurligi haqida gapirdi. Tonal va rang kontrastlari har qanday janrdagi grafika va rangtasvir asarlarini yaratish jarayonida qo'llaniladi. 35. LEONARDO DA VINCI. Ginevra de Benchining portreti Yorug'lik yaxshiroq ko'rinadigan, qorong'i fonga nisbatan aniqroq va aksincha, qorong'i yorug'likga qarshi. V. Serovning "Shaftoli bilan qiz" rasmida (36-rasm) qizning gavdali yuzi yorug'lik derazasi fonida qorong'u nuqta bilan ajralib turishini aniq ko'rish mumkin. Va qizning holati xotirjam bo'lsa-da, uning tashqi ko'rinishidagi hamma narsa cheksiz tirik, u endi jilmayib, nigohini o'zgartiradi va harakat qiladi. Odam o'zini tutishining odatiy bir daqiqasida, harakatga qodir, muzlatilmagan holda tasvirlanganida, biz bunday portretga qoyil qolamiz. 36. V. SEROV. Shaftoli bilan qiz Ko'p figurali tematik kompozitsiyada qarama-qarshiliklardan foydalanishning misoli K. Bryullovning "Pompeyning so'nggi kuni" rasmidir (37-rasm). Bu vulqon otilishi paytida odamlarning o'limining fojiali onini tasvirlaydi. Ushbu rasmning tarkibi engil va qora dog'lar ritmiga, turli xil qarama-qarshiliklarga asoslangan. Raqamlarning asosiy guruhlari ikkinchi fazoviy rejada joylashgan. Ular eng kuchli chaqmoq chaqishi bilan ajralib turadi va shuning uchun eng ziddiyatli. Ushbu tekislikning raqamlari ayniqsa dinamik va ifodali bo'lib, ular nozik psixologik xususiyat bilan ajralib turadi. Vahima qo'rquvi, dahshat, umidsizlik va jinnilik - bularning barchasi odamlarning xatti-harakatlarida, ularning holatida, imo-ishoralarida, harakatlarida, yuzlarida aks etgan. 37. K. BRYULLOV. Pompeyning so'nggi kuni Kompozitsiyaning yaxlitligiga erishish uchun siz diqqat markazini ta'kidlashingiz kerak, bu erda asosiy narsa joylashgan bo'ladi, kichik detallardan voz keching, muffle kontrastlari asosiy narsadan chalg'itadi. Kompozitsion yaxlitlikka asarning barcha qismlarini yorug'lik, ohang yoki rang bilan birlashtirish orqali erishish mumkin. Kompozitsiyada muhim rol harakat yoki harakat sodir bo'ladigan muhitga beriladi. Belgilarning muhiti rasm mazmunini ochish uchun katta ahamiyatga ega. G'oyani amalga oshirish uchun zarur vositalarni, shu jumladan eng tipik ichki makon yoki landshaftni topsangiz, taassurotning birligi, kompozitsiyaning yaxlitligiga erishish mumkin. Demak, kompozitsiyaning yaxlitligi rassomning ikkilamchini asosiyga bo'ysundira olish qobiliyatiga, barcha elementlarning bir-biri bilan bog'lanishiga bog'liq. Ya'ni, kompozitsiyada ikkilamchi narsa darhol ko'zni qamashtirishi mumkin emas, eng muhimi esa e'tiborga olinmaydi. Har bir tafsilotni muallif niyatining rivojlanishiga yangi narsa qo'shib, zarurat sifatida qabul qilish kerak. Esingizda bo'lsin: - kompozitsiyaning biron bir qismi umuman zarar etkazmasdan olib tashlanishi yoki almashtirilishi mumkin emas; - qismlarni bir butunga zarar etkazmasdan almashtirish mumkin emas; - butun tarkibiga zarar etkazmasdan kompozitsiyaga yangi element qo'shib bo'lmaydi. Kompozitsiya naqshlarini bilish sizga chizmalaringizni yanada mazmunli qilishga yordam beradi, ammo bu bilim o'z-o'zidan maqsad emas, balki faqat muvaffaqiyatga erishishda yordam beradigan vosita. Ba'zan kompozitsion qoidalarni qasddan buzish, agar u rassomga o'z g'oyasini yanada aniqroq aks ettirishga yordam bersa, ya'ni qoidalardan istisnolar bo'lsa, ijodiy muvaffaqiyatga aylanadi. Masalan, agar portretda, agar bosh yoki shakl o'ngga burilgan bo'lsa, ular oldida bo'sh joy qoldirish kerak, shunda tasvirlanayotgan odam, nisbatan gapirganda, biron bir joyga qarashi kerak. Aksincha, agar bosh chapga burilgan bo'lsa, u holda u markazning o'ng tomoniga siljiydi. V. Serov Ermolovaning portretida ushbu qoidani buzadi, bu ajoyib ta'sirga erishadi - buyuk aktrisa rasm doirasidan tashqarida bo'lgan tomoshabinlarga murojaat qilayotganga o'xshaydi. Kompozitsiyaning yaxlitligi, shakl silueti libos va oynaning poyezdi bilan muvozanatlashganligi bilan ta'minlanadi (38-rasm). 38. V. SEROV. Ermolovaning portreti Quyidagi kompozitsion qoidalarni ajratish mumkin: harakatning uzatilishi (dinamikasi), dam olish (statik), oltin kesim (uchdan bir qismi). Kompozitsiya texnikasiga quyidagilar kiradi: ritm, simmetriya va assimetriyani uzatish, kompozitsiya qismlarining muvozanati va syujet va kompozitsion markazni ajratish. Kompozitsiya vositalariga quyidagilar kiradi: format, makon, kompozitsion markaz, muvozanat, ritm, kontrast, chiaroscuro, rang, dekorativlik, dinamik va statik, simmetriya va assimetriya, ochiqlik va izolyatsiya, yaxlitlik. Shunday qilib, kompozitsiya vositalari uni yaratish uchun zarur bo'lgan barcha narsalar, shu jumladan uning texnikasi va qoidalari. Ular xilma-xil, aks holda ularni kompozitsiyani badiiy ifodalash vositalari deb atash mumkin. Bu erda hammasi emas, faqat asosiylari nomlangan. Ritmni, harakatni va dam olishni o'tkazish Ritm universal tabiiy xususiyatdir. U haqiqatning ko'plab hodisalarida mavjud. Hayvonot dunyosidan qandaydir tarzda ritm bilan bog'liq bo'lgan misollarni eslang (kosmik hodisalar, sayyoralarning aylanishi, kun va tunning o'zgarishi, fasllarning tsiklikligi, o'simliklar va minerallarning o'sishi va boshqalar). Ritm har doim harakatni anglatadi. Hayotdagi va san'atdagi ritm bir xil narsa emas. San'atda ritmning uzilishi, ritmik urg'u, uning notekisligi, texnologiyada bo'lgani kabi matematik aniqlik emas, balki tegishli plastik echimni topadigan jonli xilma-xillik mumkin. Musiqadagi kabi tasviriy san'at asarlarida ham faol, tezkor, kasrli ritm yoki silliq, sokin, sekin ritmni ajratish mumkin. Ritm - har qanday elementlarning ma'lum ketma-ketlikda almashinishi. Rassomlik, grafika, haykaltaroshlik, dekorativ san'atlarda ritm nafaqat tasvirni qurishda ishtirok etadigan, balki ko'pincha tarkibga ma'lum bir hissiyot beradigan kompozitsiyaning eng muhim ifoda vositalaridan biri sifatida ishtirok etadi. 39. Qadimgi yunon rasmlari. Gerkules va Triton, ularning atrofida raqsga tushadigan Nereidlar Ritmni chiziqlar, yorug'lik va soya dog'lari, rang dog'lari bilan aniqlash mumkin. Siz kompozitsiyaning bir xil elementlarini almashtirishingiz mumkin, masalan, odamlarning raqamlari, ularning qo'llari yoki oyoqlari (39-rasm). Natijada, ritmni hajmlarning qarama-qarshiligi asosida qurish mumkin. Xalq va dekorativ-amaliy san'at asarlarida ritmga alohida ahamiyat beriladi. Turli xil bezaklarning barcha ko'plab kompozitsiyalari ularning elementlarining ma'lum bir ritmik almashinuvi asosida qurilgan. Ritm - bu harakatni tekislikda etkazish mumkin bo'lgan "sehrli tayoqchalar" dan biri (40-rasm). 40. A. RYLOV. Moviy bo'shliqda Biz doimo o'zgarib turadigan dunyoda yashaymiz. Tasviriy san'at asarlarida rassomlar vaqt o'tishini aks ettirishga intilishadi. Rasmdagi harakat vaqt ko'rsatkichidir. Tuvalda, freskada, grafik varaqlarda va rasmlarda biz odatda harakatni syujetli vaziyat bilan bog'liq holda qabul qilamiz. Hodisalar va inson xarakterlarining chuqurligi aniq harakatlarda, harakatda eng aniq namoyon bo'ladi. Hatto portret, manzara yoki natyurmort kabi janrlarda ham haqiqiy rassomlar nafaqat suratga olishga, balki obrazni dinamikaga to'ldirishga, uning mohiyatini amalda ifodalashga, yoki kelajakni tasavvur qilishga intilishadi. Syujetning dinamikligi nafaqat ba'zi bir ob'ektlarning harakati bilan, balki ularning ichki holati bilan ham bog'liq bo'lishi mumkin. 41. Ritm va harakat Harakat mavjud bo'lgan san'at asarlari dinamik sifatida tavsiflanadi. Nima uchun ritm harakatni etkazadi? Bu bizning ko'rishimizning o'ziga xos xususiyati bilan bog'liq. Tashqi ko'rinish, xuddi shunga o'xshash bir tasviriy elementdan ikkinchisiga o'tishda, xuddi harakatga qatnashadi. Masalan, to'lqinlarni ko'rib, bir to'lqindan ikkinchisiga qarab, ularning harakati illyuziyasi yaratiladi. Tasviriy san'at, harakatning vaqt ichida rivojlanishi asosiy bo'lgan musiqa va adabiyotdan farqli o'laroq, kosmik san'at guruhiga kiradi. Tabiiyki, harakatni samolyotda uzatish haqida gapirganda, biz uning illuziyasini nazarda tutamiz. Syujet dinamikasini etkazish uchun yana qanday vositalardan foydalanish mumkin? Rassomlar rasmdagi narsalar harakati illyuziyasini yaratish, uning xarakterini ta'kidlash uchun ko'plab sirlarni bilishadi. Keling, ushbu vositalarning ayrimlarini ko'rib chiqamiz. Kichkina to'p va kitob bilan oddiy tajriba o'tkazamiz (42-rasm). 42. To'p va kitob: a - to'p kitob ustida tinchgina yotadi, b - to'pning sekin harakatlanishi, v - to'pning tezkor harakati, d - to'p dumalab ketdi Agar siz kitobni biroz egib qo'ysangiz, unda to'p aylana boshlaydi. Kitob qancha ko'p qiyshaygan bo'lsa, to'p shuncha tez uning ustiga siljiydi, uning harakati ayniqsa kitobning eng chetida tezlashadi. Nima uchun bu sodir bo'layapti? Har bir inson bunday sodda tajribani amalga oshirishi mumkin va uning asosida to'p harakatining tezligi kitobning moyilligi miqdoriga bog'liqligiga ishonch hosil qiling. Agar siz buni tasvirlashga harakat qilsangiz, unda rasmning egilishi uning qirralariga nisbatan diagonaldir. Harakat o'tkazish qoidasi: - rasmda bitta yoki bir nechta diagonali chiziqlardan foydalanilsa, tasvir yanada dinamikroq ko'rinadi (43-rasm); - agar siz harakatlanayotgan ob'ekt oldida bo'sh joy qoldirsangiz, harakat effekti yaratilishi mumkin (44-rasm); - harakatni o'tkazish uchun harakatning mohiyatini eng aniq aks ettiradigan ma'lum bir momentni tanlash kerak. 43. V. SEROV. Evropani o'g'irlash 44. N. ROERIX. Chet elda mehmonlar Bundan tashqari, agar uning qismlari harakatlanishning bir lahzasini emas, balki ketma-ket fazalarini qayta yaratadigan bo'lsa, tasvir harakatlanuvchi bo'lib ko'rinadi. Qadimgi Misr relyefi azolarining qo'llari va holatlariga e'tibor bering. Raqamlarning har biri ma'lum bir holatda qotib qoldi, ammo kompozitsiyani aylanaga qarab, izchil harakatni ko'rish mumkin (45-rasm). Biz harakatni alohida harakatlanish momentlarini emas, balki butunlikni ko'rib chiqqandagina harakat tushunarli bo'ladi. Harakatlanayotgan ob'ekt oldidagi bo'sh joy harakatni aqliy ravishda davom ettirishga imkon beradi, go'yo bizni u bilan harakat qilishga taklif qilgandek (kasal. 46a, 47). 45. motam tutuvchilar. Memfisdagi qabrdan qutulish Boshqa holatda, ritsar to'liq tezlikda to'xtaganga o'xshaydi. Choyshabning chekkasi unga harakatni davom ettirish imkoniyatini bermaydi (466, 48-rasm). 46. \u200b\u200bHarakatni uzatishga misollar 47. A. BENOIS. A. Pushkinning "Bronza otliq" she'ri uchun illyustratsiya. Murakkab, akvarel 48. P. PIKASSO. Toro va toreros. Maskara Chizilgan chiziqlar yo'nalishini ishlatib, harakatni ta'kidlashingiz mumkin. V. Goryaevning tasvirida barcha chiziqlar ko'chaning tubiga shoshildi. Ular nafaqat istiqbolli makon qurishadi, balki ko'chada, uchinchi o'lchovda harakatlanishni ham namoyish etishadi (49-rasm). "Discobolus" haykalida (50-rasm) rassom qahramonni o'z kuchlarining eng yuqori tarangligi paytida tasvirlagan. Biz oldin nima bo'lganini va keyin nima bo'lishini bilamiz. 49. V. GORYAEV. N. Gogolning "O'lik jonlar" she'ri uchun illyustratsiya. Qalam 50. MIRON. Disk tashlovchi Harakat tuyg'usini loyqa fon, fonda aniq bo'lmagan, aniq bo'lmagan konturlar yordamida olish mumkin (51-rasm). 51. E. MOISEENKO. Xabarchilar Ko'p sonli vertikal yoki gorizontal fon chiziqlari harakatni sekinlashtirishi mumkin (52a-rasm, 526-rasm). Harakat yo'nalishini o'zgartirish uni tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin (kasal. 52c, 52d). Vizyonimizning o'ziga xos xususiyati shundaki, biz matnni chapdan o'ngga o'qiymiz va chapdan o'ngga harakatni idrok qilish osonroq, u tezroq ko'rinadi. Источник: https://schoolperspektiva.ru/uz/griboedov-a-s/1-bazovye-principy-kompozicii-2-pravila-priemy-i-sredstva/ Kompozitsiya (lotincha: compositio — tuzilish, birlashish, bogʻlanish) — badiiy asarning mazmunan, harakteri va maqsadi jihatidan bogʻlangan qismlarining joylashishi. Tasviriy sanʼatda—rassom (haykaltarosh va boshqa) gʻoyasini aniq ifoda etish vositasi boʻlib, unda ijodkorning mahorati yorqin namoyon boʻladi. Kompozitsiya orqali muallif chiziq, shakl, rang va obrazlarni tartibga keltiradi, fazoviy kenglikni oʻzlashtiradi va badiiy muhit yaratadi. Kompozitsiya asosini mantiqiylik, shakl aniqligi va ularning oʻzaro uygʻunligi tashqil qiladi. Ijodkor yaratgan har bir asarining asosida kompozitsiya yotadi, unda borliqni idrok etish jarayonida hosil boʻladigan fikr, his-tuygʻular oʻz aksini topadi. Kompozitsiyaning "turgʻun" va "dinamik", "ochiq" va "yopiq" xillari mavjud. Kompozitsiya tuzish maʼlum "qonun" (kanon)lar bilan belgilangan va chegaralangan. Bu esa kompozitsiya ifoda vositalarining torayishiga olib kelgan. Uygʻonish davrida "turgʻun" va "yopiq" kompozitsiya, barokko sanʼatida "dinamik" va "ochiq" K. ustuvorlik qilgan. Sanʼat tarixida qonunlarga boʻysunib yaratilgan kompozitsiyalar va erkin kompozitsion usullarga asoslanib kompozitsiya yaratish harakatlari birday muhim rol oʻynagan. Uygʻonish davrida kompozitsiyani ilmiy asoslashga intilish kuzatiladi. Tasviriy sanʼatning har bir turi oʻziga xos kompozitsion uslublarga ega. Mac, kitob bezagi (rasm) mahobatli devoriy rassomlik kompozitsiyasidan farq qiladi. Shuningdek, kompozitsiyani idrok qilish ham turlicha boʻlishi mumkin. Mac, haykaltaroshlik asarlaridan relyefni faqat old tomondan koʻrish mumkin. Aksincha, mahobatli yodgorliklarni esa aylanib tomosha qilish lozim. Haykaltarosh asar yaratayotganda kompozitsiya qonunlarini eʼtiborga olishi kerak. Tasviriy sanʼatda koʻp shakl (figura)li kartina va haykallar ham kompozitsiya deb ataladi. Meʼmorlikda — kompozitsiya (mujassamot) bino (inshoot va ularning majmualari)ning tuzilishi, vazifasi va gʻoyaviy badiiy jihatlari birligi va shaharsozlikdagi oʻrnini taʼminlashdan iborat; kompozitsiya butun bir shahar yoki meʼmoriy ansambl, alohida bino yoki inshootning tashqi qiyofasi bilan ichki xo Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||