Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Tez aytishlar bolalar folklori tarkibiga nisbatan keyin
qo‘shilgan janr hisoblanadi. Olimlarning fikricha, tez
aytishlar avvallari alohida janr sifatida «tutal», «chalg‘ituv»,
«chalish», «adashish» atamalari bilan mashhur bo‘lgan.
«Tez aytish» esa nisbatan keyingi atamadir. Vaqt o‘tgani
sari bu janr kattalardan bolalar folkloriga ko‘chgan.
Qadimgi tez aytishlardagi so‘zlarning ko‘pligi bu fikrning
to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi. Gap shundaki, tez aytish
qoidasida namuna to‘liq aytib bo‘linmagunicha nafas olish
mumkin emas. Son jihatdan shu qadar ko‘p so‘zli tez
aytishlar borki, ularni yosh bola ayta olmaydi. Shuning
uchun bu tez aytishlar avvaliga katta yoshdagi odamlar
o‘rtasida keng tarqalgan bo‘lishi mumkin, degan xulosaga
kelingan. Tez aytishning ikkinchi qoidasi matndagi tovush-
larni aniq talaffuz qilish kerakligi bilan belgilanadi.
Tez aytish hozirgi paytda bolalarning ayrim tovushlarni
talaffuz qilishdagi kamchiliklarini yo‘qotish jarayonini tez-
lashtiradi. Masalan, ko‘pincha bolalar «r» tovushi talaffuzi-
da qiynalishadi: «l» tovushi bilan chalkashtirishadi. Shuning
uchun tez aytishdagi bir nafasda matnni to‘liq aytib bo‘lish
qoidasidan qat’i nazar «r» va «l» tovushlari talaffuzini
to‘g‘ri amalga oshiruvchi tez aytishlarni ularga o‘rgatish
foydalidir:
Charxim chakalak,
Tanobi charxim chakalak.
Charximda gunoh yo‘g‘u,
O‘zim hakalak.
Shuningdek, faqat «R» tovushi talaffuziga bag‘ishlangan
matnlardan ham foydalanish mumkin:
147

---

«Bir tup tut, bir tup tutning tagida bir tup turp.
Bir tup tut, bir tup turpning tomirini turtib turibdi.
Bir tup turp, bir tup tutning tomirini turtib turibdi.
Bir tup tutning tomirini turtib turgan bir tup turpning
tomirini bir tup tutning tomiri turtib turibdi.
Bir tup turpning tomirini turtib turgan bir tup tutning
tomirini bir tup turpning tomiri turtib turibdi».
Albatta, so‘z soni jihatidan ko‘p bo‘lgan tez aytishlarni
bolalar ijro qilishga qiynalishlari mumkin. Shuning uchun
kichik matnli tez aytishlardan boshlash ma’qul hisoblanadi:
«Bir tup tut,
To‘rt tup turp».
Yoki:
«Oq choynakka ko‘k qopqoq,
Ko‘k choynakka oq qopqoq».
Yoki:
«Qishda kishmish pishmasmish,
Pishsa kishmish qishmasmish».
Ta’kidlash lozimki, xalq orasida ko‘p so‘zli tez aytishlar
ijrosi kengroq ommalashgan. Ularning matnlarida yumor
belgilari ham singdirilgani uchun tinglovchilarda alohida
qiziqish uyg‘otadi.
Masalan:
«Namanganda bor ekan bir usta Musa puch pista
purush. O‘sha usta Musa puch pista purushning oltmish
uch pud puch pistasi bor ekan. Oltmish uch pud puch pis-
tasi bo‘lsa ham, o‘sha usta Musa puch pista purush, oltmish
uch pud puch pistasi bo‘lmasa ham, o‘sha usta Musa puch
pista purush».
Bunday namunalar xalqimizning faqat til boyligimizga
emas, so‘zlarning tiniq talaffuziga ham katta e’tibor bilan
qaraganligini dalillaydi. Olimlarning aniqlashicha, yuzta
namunadan 18 tasi «sh», 17 tasi «m», 15 tasi «k», 10 tasi
«s», 8 tasi «j» va «ch», 7 tasi «g‘« va «q» tovushlariga asos -
langan bo‘lib, «l», «m», «g», «d», «z» tovushlariga asoslan-
ganlari nisbatan kam ekan. Yana aytish mumkinki, xalq ijo-
didagi bu janrdan ilhomlanib, shoirlarimiz ham ko‘plab tez
aytishga asoslangan she’rlar yozmoqdalar, tele 
videniye va
radioda ko‘rsatuv, eshittirishlar tashkil etilmoq da.
148

---

Xullas, tez aytish o‘zbek xalqining bolalar tarbiyasida,
hatto talaffuz ko‘nikmalarini oshirishga naqadar e’tibor
bilan munosabatda bo‘lganligini bildiradi.
Katta yoshdagi o‘smirlar orasida sanamalarni bilmaydi-
ganlar bo‘lmasa kerak. Chunki yoshlik chog‘imizda ham-
mamiz ikkiga bo‘linib o‘ynaladigan musobaqalarda qat-
nashganmiz. Quvlashmachoq, bekinmachoqlarda ish 
tirok
etganmiz. Sanamalarning matnlari bir nechta maqsadga
qaratilgan bo‘ladi. Avvalo, sanamalardagi qofiya, o‘xshatish,
istiora, sifatlashlar yosh o‘g‘il-qizlarda estetik didni rivoj 
-
lantirishga, ularning har bir harakat, har bir so‘zni go‘zal
talaffuz qilish ko‘nikmasini egallashlariga ko‘maklashadi.
Ikkinchidan, hayot murakkabliklari bilan ilk bor to‘qnashti-
radi: qaysi guruhda ishtirok etishini uning xohlashidan qat’i
nazar hal qiladi. Sanamada qatordan chiqish o‘yin boshi -
ning hisobni kimdan boshlashiga bog‘liq ekanini anglatadi.
Uchin chidan, sanash tartibi haqida ko‘nikma hosil qiladi.
Ayniqsa, maktab yoshiga endi to‘lgan bolalar uchun bu
xususiyat muhim hisoblanadi. Masalan, «Bir ikki o‘n olti,
o‘n olti deb kim aytdi, o‘n olti deb man aytdim, ishon-
masang sanab boq» sanamasida talaffuzdagi zarblar soni o‘n
oltita bo‘lib, har bir zarbdan so‘ng yerga bittadan chiziq tor-
tilsa, umumiy son o‘n oltiga teng bo‘ladi. Aytilishidagi
qulaylik, eslab qolishning osonligi, yerga chiziq tortish
harakati bolada qiziqish uyg‘otadi, va juda bo‘lmaganda o‘n
oltigacha sanash ko‘nikmasini tez o‘zlashtirishga olib
keladi.
Olimlarning ta’kidlashlaricha, sanamalar faqat o‘zbek
bolalari orasida emas, umuman turli xalq bolalarida ham
ko‘p tarqalgan janr hisoblanadi. Jumladan, ruslarda «schi -
talka», tojiklarda «shumurak», turkmanlarda «sana 
voch»,
tatarlarda «sanashu» deb ataladi. Ularning ko‘pchiligi
she’riy tarzda ijro etiladi. O‘yinning boshlovchisi — ona-
boshi sanama aytib, davradagi bolalarni bittalab chiqargun-
ga qadar uning matnini hamma ishtirokchilar yodlab ola -
dilar:
Qovun palak,
Guvak otdi.
Guvak emas,
Chuvak otdi.
Chuvak qovun
Shirin ekan,
Safdan chiqsin
Qo‘lim tekkan.
149

---

Bolalar folklori tadqiqoti bilan shug‘ullangan olim O.
Safarov o‘zbek bolalar folklorida salkam 800 misrani tash-
kil etuvchi 150 dan ortiq sanamalar bor ekanligini ko‘rsa tib
o‘tadi. To‘g‘ri, gap sanamalarning soni va hajmining kat-
taligida emas. Ammo bari bir bu raqamlar sanamalar
sohasida ham folklorimiz naqadar boy ekanligini tasdiqlay-
digan dalil hisoblanadi. Ular orasida yurtimizning deyarli
hamma hududlarida bolalar tomonidan qayta-qayta ayti-
ladiganlari ham ko‘p.
Masalan:
Chori chambar
Bori anbar.
— Ona qizi qayda?
— Ola-bula tog‘da.
Tog‘man zuvman,
Kumush bolg‘a.
Onavosh yonbosh
Guldur gup.
Shunday qilib, bolalar folklorining tarkibiy qismi
bo‘lmish sanamalar ham yosh avlodlarning ulg‘ayishida
boshqa janrlar kabi estetik, ma’rifiy, tarbiyaviy ahamiyat
kasb etar ekan.
Demak, o‘zbek bolalar folklori janrlar rangbarangligi,
asarlar badiiyati va son ko‘lami jihatidan kattalarning
og‘zaki ijodi qatoridan munosib o‘rin olishga loyiqdir.
Bolalar folklori namunalari o‘zbekning o‘z farzandi tar-
biyasiga, binobarin, xalqining, yurtining kelajagiga o‘ta
mas’uliyat bilan yondoshganini va qanchalar e’tibor bilan
qaraganini ko‘rsatadi. Bu e’tibor o‘z navbatida umuman
xalqimiz ongida ajdodlar xotirasiga hurmat tuyg‘usi 
ning
kuchli bo‘lishiga olib kelgan. Qadriyatlarimizni e’zozlash,
tariximizga hurmat bilan qarash allalar ohangi bilan jis-
mimizga singib ketgan. Ertaklar orqali o‘tmishdagi yurt-
doshlarimizning hayot tarzi bilan tanishganmiz. Tez aytish,
topishmoq, sanamalar, qo‘shiqlar bilan ovunganmiz. Oxir
oqibatda bu asarlar bizning ruhan, tabiatan o‘zbek bo‘lib
voyaga yetishimizga xizmat qilgan. Bu an’ana, ayniqsa,
mustaqillik yillarida yana keng ommalashdi. Binobarin, asr-
lar oldin yaratilgan bolalar folklori namunalari bugungi
kunda ham o‘z vazifasini bajarmoqda.
150

---