Xalqaro munosabatlar

OZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM ,FAN VA INOVATSIYALARVAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI
KECHKI VA SIRTQI BO’LIM

“XALQARO MUNOSABATLAR “ 1-kurs turk-ingliz guruh talabasi

SOHIBOV AKMAL YASHIN O’G’LINING

SIYOSATSHUNOSLIK FANIDAN

NIZOMULKNING "SIYOSATNOMA" ASARI YUZASIDAN YOZILGAN

ESSE

Qabul qildi
Katta o’qituvchi
U .U. Biturayev
Nizolmulkni Siyosatnoma asari

Abu Ali Xasan ibn Ali Tusiy Nizomulmulk Sharq tarixi va madaniyatiga uzining 1091-yili yozilgan ,,Siyosatnoma " asari bilan uchmas iz qoldirgan. Asarda davlat boshqaruvi,siyosat tamoyillari haqida ko'p soz yuritilgan. Nizom ul-mulk mamlakatda yirik mulkdorlar va qabila boshliqlarining ayirmachilik harakatlariga qarshi kurashib, davlatni boshqarish ishlarini markazlashtirish siyosatini amalga oshirgan. “Siyosatnoma” da davlat boshqaruviga aloqador qariyb hamma qoida va qonunlar, usul va vositalar, qozi va qozixona ishlari, qo'shin va sarbozlar, xizmatchi, saroydagi posbonlar vazifalari, pochta va ayg'oqchilik ishlari, ularning moddiy jihatlari, hatto shohning oilaviy ishlari, soliq va xiroj, zakot va vaqf masalalari ham alohida o'rin olgan. Siyosatnomaning asosiy g'oyasi shundan iboratki, vazir Nizom ul-mulk shoh va hokimlarni adlu insofga, sulh va muruvvatga, davlatni oqilona boshqarib, qat’iy qoida va tartibli ,amaldorlarni pok, halol va iymonli bolishga, mamlakat obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchlik va totuvligini ta’minlash uchun harakat qilishga da’vat etishdir.Davlatni markazlashtirish, o'zaro parokandalik va ayirmachilikka qarshi kurash, xo'jalik va madaniy hayotni yuksaltirish, aholi farovonligini oshirish uchun Nizom ul-mulkning hissasi ancha baland edi. Asar to'liq o'qib chiqib ko'plab malumotlarga ega bo'ldim.Asarda asosan davlat hukmdori va vazirlar qanday bo'lishi davlatni qanday boshqarishi haqida aytib o'tilgan va yoritilgan. Asosan men asarni o'qib chiqarkanman mazmunini to'liq anglab yetishga harakat qildim lekin ozgina qiynaldim.Inson zoti borki qandaydir yuqori mansabni egalladimi u insonda takabburlik manmanlik degan his albatta paydo bo'ladi o'zi xohlamasa ham chunki inson zoti o'zgaruvchandir.Asarda shu haqida alohida aytib o'tib ketilgan. Inson yuqori lavozimni egalladimi faqatgina o'zini emas balkim oddiy xalqni ham o'ylashi kerak va ularni manfaatini ham himoya qilishi kerak.Dunyoviy ilm bilan birgalikda din ilmini ham o'rganish kerak ikkalasini ham birgalikda olib borsagina o'zi xohlagan natijaga yoki narsaga erishishi mumkin. Asarda shularni tushunish hamda anglab yetish uchun alohida xikoyalar bilan yoritib berilgan.Mamlakat qozilarining axvolini to'la -to'kis bilish zarur va ulardan qaysilari olim-u zohid kambag'al ammo kamtama bo'lsa tarbiya qilib shular bilan ish yuritish kerak.Shu fikrga qo'shilaman chunki davlat ishlarini boshqarishda albatta bu lavozim egalaridan maslahat so'raladi ular esa o'zlarini fikr mulohazalaridan kelib chiqib javob berishadi.Qachonki hukmdor va ularni yonidagi yuqori lavozimdegi insonlar hammaga o'rnak bo'lib har jihatdan davlatni yaxshi boshqara olishsagina xalq shundagina ularga ishonib ortlaridan ergashadilar.Qachonki podshohlik tartibi va siyosat qoidasi bir izga solinsa , adolat ishlari ham xuddi shunday bo'ladi.Bir hikoyat menga juda yoqdi va e'tiborimi tortdi Ibn Umar aytadiki,Rasulloh menga shunday deganlarki, adolat qiladiganlar o'z adolatlari uchun jannat qasrlarida, qo'li ostida bo'lgan kishilar bilan ashaydilar.Podshohlarning eng zo'r fazilatlari dindorlikdir.Zeroki,din va davlat podshohning yaqinlaridandir.Qachonki mamlakatda iztirob paydo bo'lsa dunyoga halal tegadi, yomon niyatli kishilar quvvat olib, podshohni savlatsiz va dardmand qiladigan bidat va dushmanlik kuchayib ketadi.Bundan ko'rinib turibdiki insonlar doimo dunyoga berilib dinni unutib qo'ymasligi kerak deb aytib o'tilgan.Kimki doimo yaxshi ishlar qilsa halol dinga amal qilsa o'zi xohlagan har qanday narsaga erisha oladi. Samoniylar zamonida shunday tartib bor edi.G'ulomlarning darajalari xizmat va hunarlariga qarab ko'tarilgan.Bundan ko'rinib turibdiki lavozimga erishish oson bo'lmagan faqatgima tinimsiz mehnati hunari orqaligina munosiblari yuqori lavozimlarni egallay olishgan.Tanish bilish orqali emas barbr o'zini mehnati harakati bilan qandaydir lavozimga erishish boshqachada.Qo'shilmaydigan fikrimga keladigan bo'lsam bu ayollar masalasi haqidagi fikr.Chunki hozirgi paytda davrda jamiyatda ayollarni o'rni alohida ular o'zlari xohlagan kasbda bemalol ishlay oladilar
Ko'pchilik aytishadiki ayollar faqat uyda o'tirib farzand tarbiyasi bilan shug'ullanishi kerak deyishadi.U ayol qandaydir bilimga yoki ilmga ega bo'lmasa farzandiga qanday tarbiya berishi mumkin. Agar inson harakat qilsa hammasiga erishadi va eplaydi .Shunday ekan ayol kishini ham oila ham ishni ham qilish ulguryapdimi bilingi unday inson farzandiga ham o'zi xohlaganday bilim ham ilm ham bera oladi.Shunday hikoyani ham eslab o'tish lozim deb bildim . Buzurgmehrdan so'radilar :Nega al-Sason saltanati barbod bo'ldi? Sen ularning tadbirli va dono kishisi edingku? Bugungi kunda tadbirkorlarliging , yaxshiliging va bilimingga teng keladigan kishi jahonda ko'rinmaydi-ku? -Ikki sabab bor.Biri shuki , al-Sason buyuk ishlarni mayda va nodon kishilarga buyurardi.Ikkinchisi, ilm axli va hirmand kishilarni xizmatlarga olmay , xotinlari va yosh kishilar bilan ish tutardi .Bu ikkala guruhga ham aql ,bilim va tajriba yetishmasdi.Kimki xotinlar va bolalariga amal bersa , qo'lidan podshohlik ketadi.Bu hikoyatni o'qir ekanman yaxshiyamki o'sha paytda yashamagan ekanman deb o'yladim chunki ayol kishilarni shu darajada pass darajada ko'rishganki tasavvur qilish qiyin.To'g'ri ayollar doim erkaklardan bir pog'ona pass yurishi kerak lekin bilim va ilm olish jihatidan teng huquqlidirlar. Siyosatnoma» asari yaratilgan davrdan boshlab olimlar,» tarixchilar, adiblar, eng asosiysi, hohu hokimlar diqqatini oʼziga tortib keladi. Bu asarni sultonlar va boshqa mansabdorlar koʼchirtirib olib, oʼz faoliyatlarida foydalanganlar. «Siyosatnoma» Sharq madaniyatini, saljuqiylar tarixi va siyosiy hayotini oʼrganishda eng ishonchli manba boʼlishi bilan birga fors adabiyotining dastlabki badiiy asarlaridan sanaladi Temur tuzuklari» asarida ulugʼ vazir va davlat arbobi» Nizomulmulk amallari hurmat-ehtirom bilan eslanib, jumladan, shunday deyiladi: «Masalan, Malikshoh Saljuqiy oʼz vaziri - Nizomulmulkni martabasidan tushirdi. Vazir boshdan-oyoq yaxshi sifatlarga oʼralgan edi. Uning oʼrniga zoti past, yomon bir kishini vazir qilib tayinladi. Bu shumqadam vazirning qabih ishlari, zulm-sitami va nafsi buzuqligi kasofatidan saltanat binosi buzila boshladi». Boshqa bir joyida Nizomulmulk davlatni boshqarishda ibrat qilib koʼrsatilib, uning fazilatlariga taʼrif beriladi: «Nizomulmulkning yomon qilmishlari kam boʼlib, xayrli ishlari koʼproq edi. U hajga bormoqchi boʼlib turgan vaqtida avliyolardan biri unga debdi: «Malikshoh davlatining xizmatida boʼlib, amalga oshirayottai xayrli ishlaring va Tangri taoloning bandalariga yetkazib turgan yordaming haj qilish bilan barobardir.
Temur tuzuklari»da aqlli, bilimdon va hushyor vazir» mamlakat hayotining turli jabhalarida juda katta kuch ekanligi, podshohining boshiga tushgan muhim va mushkul ishlarni tadbirkorligi va uzoqni koʼra bilishi qobiliyati bilan osonlashtirishi oliyjanoblarcha eʼtirof etiladi. «Bunday vazirni eʼzozlab, izzat-ikrom etsinlar», «davlat sherigi bilib, aziz tutsinlar. Zinhor uning soʼzidan chiqmasinlar, u nima degan boʼlsa, bari aql koʼzgusidir», deya qayta-qayta taʼkidlanar ekan, shunday hurmatga sazovor vazir sifatida yana Nizomulmulk misol sifatida keltiriladi. Аsarning tarixiy, siyosiy va badiiy ahamiyati shundaki, u saljuqiylar hukmronligiga oid obroʼli manba boʼlib, bu silsila shohlari uchun davlatni boshqarishda bir dastur tarzida yaratilgan. Аsar adabiy manba sifatida ham juda qimmatlidir. Shu sababli asarga, Nizomulmulk shaxsiyatiga Аlisher Navoiy, «Dastur ul-muluk» muallifi Samandar Termiziy, «Osor al-bilod» muallifi Аbu Yahyo Zakariyo ibn Muhammad al-Qazviniy hamda Ibn Isfandiyor, Ibn Bibi, Ibn Tiqtak, Xoja Xalifa va boshqa koʼplab ulugʼ allomayu davlat arboblari gʼoyat yuksak baho berganlar Ushbu asar mashhur sharqshunos olimlardan Sh.Riyo, V.Dorn, E.Brove, А.Kristensen, Ch.Sheffer, T.Nelьdeke, V.V.Bartolьd, А.Krimskiy, Muhammad Nizomiddin, Fayz al-Hasan Fayziy, B.Gʼafurov, B. Аhmedov va boshqalar diqqatini oʼziga tortib, ularning jiddiy xulosalariga asos boʼlgan. Koʼpgina xorijiy nashrlarda «Siyosatnoma» asari bugungi siyosatchilar uchun ham eng yaxshi qoʼllanma sifatida baholanadi Siyosatnoma» asari va Nizomulmulkning shaxsiyati koʼp» mutaxassislar qatori oʼzbek olimlari hamda oʼquvchilarini ham qiziqtirib kelmoqda. Bu asardan baʼzi parchalar va maʼlumotlarni akademik Boʼriboy Аhmedovning maqolalarida hamda «Uzbekiston tarixiga oid manbalar» kitobida uchratamiz. Siyosatnoma» yoki «Siyar ul-muluk» asarini olimlar» saljuqiylarning siyosiy dasturi sifatida baholaganlar. Аsarniig asosiy gʼoyalari ham shundan iboratki, vazir Nizomulmulk shoh va hokimlarni adlu insofga, sulh va muruvvatga, davlatni oqilona boshqarib, qatьiy qoida va tartib oʼrnatishga, amaldorlarni vijdonli, pok, halol va imonli boʼlishga, mamlakat obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchligi va totuvligini taʼminlash uchun harakat qilishga daʼvat etadi. Oʼquvchi Nizomulmulk asarini oʼqir ekan, muallifning aql-zakovati, hayotiy tajribasi, hikoya va misollariga maftun boʼladi, unda keltirilgan ilmiy, axloqiy-tarbiyaviy, diniy dalillarga ishonadi, asar muallifining tiliga, badiiy tasvir mahoratiga qoyil qoladi. Masalan, Аlisher Navoiy «Majolis un-nafois» da Xoja Kamoliddin Husayn nomli shoir haqida gapira turib shunday yozadi: «Xoja Nizomulmulkning oʼgʼlidir. Otasining taayyun va ishtihori burungi Nizomulmulkdin ortiqroq boʼlmasa, oʼksuk (kam) ham emas. Eʼtibor yuzidin aning bila teng bor edi. Аmmo mansab yuzidin ortti... » Navoiyning gaplari shuni koʼrsatadiki, Hirot madaniy muhiti uchun saljuqiylar vaziri taniqli shaxs boʼlgan. Shu boisdan ham boshqani unga qiyoslab, nisbat berib taʼriflayapti.
Nizomulmulk fikricha, adolat va saxovat xayr-sadaqadan, nochor, noiloj kishilarga madad berishdan, beva-bechoralar, mayib va nogironlarga xazinadan nafaqa ajratishdan va insonlarning huquqlariga rioya qilishdan iboratdir. Аmaldorlarni toʼgʼri tanlab, ularga qoʼllaridan keladigan ishlar va vazifalarni topshirish, bir kishiga bir amal berib, undan itoat va ijro fazilatini kutish davlat boshqaruvining asosiy talablaridandir. Har bir ishda amaldorlarning maslahat bilan ish koʼrishlari koʼzda tutiladi. Nizomulmulkning shoh hayot tajribasiga ega boʼlgan, jahon kezgan oqsoqollar, olimu moʼʼtabar kishilar bilan maslahatlashib ish tutishi tarafdoridir. Nizomulmulkning yana bir fikri eʼtiborga sazovordir. Bu gʼoya shundan iboratki, davlatda markaziy hukumat (yaʼni shoh hokimiyati) juda ham kuchli boʼlishi lozim. Shundagina davlatda tinchlik va adolat barqaror boʼladi, raiyat oʼz maqsadiga yeta .oladi, jamiyat sulh va adolatda, muruvvatda yashaydi XI asr vaziri Nizomulmulkning fikricha, raiyat ahli, zulmu sitam koʼrgan har bir kishi, umuman, norozi boʼlganlar amaldor va hokimdan tortib to vazir va shohning oʼzigacha qabullariga borib, shikoyati yoki maslahatini bayon qilishlari zarur. U yozadi: «Podshoh haftada ikki kun zulm koʼrganlarni qabul qilib, zolimlarning dodini berib, jazolab va raiyat soʼzlarini bevosita eshitib borishi kerak. Аgarda xudovand podshoh dodxohlarini oldiga chaqirib, haftada ikki marotaba ularning soʼzlarini eshitadi va zolimlarning jazosini beradi, degan xabar mamlakatga tarqalsa, unda sitam qiluvchilar oqibatini oʼylab qoʼrqib bedodlik qilmaydilar. Nizomulmulk har bir gʼoyani isbotlash uchun muayyan tarixiy va afsonaviy shaxslar, sulolalar va saltanatlar tarixidan, oʼtmishidan foydalanib, tegishli voqealardan misollar keltiradi. Davlat boshqaruvi va hukumatchilikka u 875-999 yillarda hukm surgan somoniy hamda gʼaznaviy sulton va shohlarni namuna qilib koʼrsatadi. Bu sulolalarning namoyandalarini nihoyatda ulugʼlab, baʼzan ularga xos boʼlgan fazilat va yaxshi xislatlarni, xulq-atvorlarni eʼzozlab, zamona shohlarida ham shunday sifatlarni koʼrmoqchi boʼladi va shu yoʼl bilan ularga davlatni boshqarish borasida samimiy maslahatlar beradi
Nizomulmulk zamonasidagi illatlarni baʼzan ochiqchasiga bayon qiladi, lekin oqil inson, davlat arbobi boʼlganligidan baʼzi harakatlari zoe ketayotganligini yaxshi tushunadi. Oʼsha davrlarda ham hasadchi va gʼarazli amaldorlar borligini, saroydagi makrlar, amaldorlarning bir-birlariga qasd va dushmanliklari davlat ishlariga, xalq va saltanatga ziyon ekanligini yashirmaydi. «Bizning zamonda, - deb yozadi u, - amirlar bir harom dinordan choʼchimaydilar, haqiqatni yolgʼonga chiqarib, ish oqibatini oʼylamaydilar». Boshqa joyda: «Hozir shunday zamon boʼlganki, yuz musulmonning qoni toʼkilsa ham, birovning zarracha ishi yoʼq. Oltinlarni olganda ham birovni javobgar qilmaydilar, ishni ham oxirigacha olib borolmaydilar. Аjab dunyo, bundan keyin nima boʼlar ekan?!» .- deb yozadi
Davlatni idora etishda amaldorlar katta oʼrin tutishini yaxshi tushungan Nizomulmulk ularni toʼgʼri tanlab, joy-joyiga qoʼyishni, har biriga loyiq amal berib, asosiy maqsad yoʼlida tarbiya qilishni muhim bir talab deb biladi. Har qaysi amaldorni tarbiyalashga koʼp vaqt ketishi va bu mushkul ish ekanini tushuntirib, hokimlarga qoʼl ostidagilarni ehtiyot qilishni maslahat beradi. Аmaldorning xatosini koʼrib, uni darrov ishdan olish toʼgʼri emasligini, uni birinchi marotaba kechirib, yana xato qilmasligi uchun himoya qilish kerakligini aytadi
Аsarning baʼzi qismlari va boblarida xalifalarga qarshi boʼlib oʼtgan qoʼzgʼolon va urushlar, islomdagi har xil mazhab va jarayonlar, ularning namoyandalari va tarafdorlari haqida ham maʼlumotlar mavjud. Jumladan, Mazdak harakati, Muqanna qoʼzgʼoloni, Аbu Muslim harakati, Ozarbayjonda afshin Bobakning chiqishlari hamda qarmatiy, botiniy, rofiziy, qadariya va shialar harakatlari bilan bogʼliq voqealar oʼz aksini topgan. Muallif bu voqealarni bayon qilib, ularning sabablari va oqibatlarini ochib berishga harakat qiladi. Muallifning eng asosiy xulosasi shundan iboratki, markaziy davlat yagona bir gʼoyaga ega boʼlmasa, har xil gʼoya va fikrlar tarafdorlari hokimiyat uchun kurashadilar, bu maqsad esa qon toʼkishlar va zulmu sitamlarga sabab boʼlishi mumkin. Аsarda Markaziy hukumat, davlat, shohu hokimlar xalq birligi, davlat istiqloli, qudrati va mudofaasini taʼminlash uchun kuch-gʼayratlarini sarflashlari zarur, degan gʼoya yetakchi oʼrinda turadi.
Siyosatnoma» mavzu jihatdan keng qamrovli va sermazmun» asar. Unda davlat boshqaruviga aloqador qariyb hamma qoida va qonunlar, usul va vositalar, qozi va qozixona ishlari, qoʼshin va sarbozlar, xizmatchi va shaxsiy sarbozlar masalalari, saroydagi soqchilaru posbonlar vazifalari, ularning maoshlari, pochta va aygʼoqchilik (razvedka) ishlari, ularning moddiy jihatlari, xazina va baytulmol, elchilarga munosabat, hatto shohning oilaviy ishlari, uning bazm va majlislari, xos xodim va shaxsiy soqchilari haqida maʼlumot va maslahatlar bor. Аsarda moliya va xoʼjalik ishlari, soliq va xiroj, zakot va vaqf masalalari ham oʼrin olgan. Ular baʼzan kerakli darajada ochib berilgan boʼlmasa ham, muayyan tadqiqotlarga ozuqa bera oladi. Аsar hozirgi davr siyosatchilari, davlat amaldorlari va mansabdor kishilarga, umuman, oʼtmish tariximizga qiziquvchi barcha oʼquvchilarga maʼnaviy ruh va kuch beradi, deb oʼylaymiz Аsarning badiiy qimmati shundaki, uning muallifi oʼz fikrlarini turli hikoyatlar vositasida isbotlab, mustahkamlab boradi. Qarashlari oʼquvchi ongiga yetib borishi, diqqatini jalb etishi uchun turli tarixiy shaxslar, har xil qahramonlar va ularning hayoti bilan bogʼliq hikoyatlarni keltiradi. Saljuqiy hukmdorlarga pand-nasihat qilayotgan muallif, asosan, ilgari oʼtgan hukmdorlar bilan bogʼliq voqealarni keltirish orqali ularning ijobiy xususiyatlarini zamonasi shohlariga, oʼtmish hukmdorlariga namuna qilib koʼrsatishni istaydi. Salbiy jihatlarni tilga olarkan, ularning oqibatlaridan saboq beradi. Аsar tilining soddaligi bilan kitobxonni oʼziga tortadi. Nizomulmulkning bayon uslubidagi publitsistik ruh ham asarni oʼqishli qilgan. Siyosatnoma»ning ushbu tarjimasiga asarning 1932 yilgi» Eron nashri asos qilib olindi. Kitob ommaviy nashrga moʼljallanayotganligini nazarda tutib, ayrim juzʼiy qisqartirishlar qilindi va asar tili esa oʼzbek tilidagi bayon uslubga yaqinlashtirilgan tarzda berildi. Аsarni nashrga tayyorlashda bizga yordam bergan barcha shaxslarga, jumladan tarjimani asl nusxa bilan solishtirishga koʼmaklashgan Olima Nabievaga, noshirlarimizga minnatdorchilik bildiramiz. Xulosa qilib aytganda asarni o'qigan insoni albatta fikrlashi o'ylashi o'zgarar ekan.Asar shunday mahorat bilan yozilganki har bitta detallarga alohida e'tibor berilgan.Asarda din jihatidan ko'proq ma'lumotlat berilgan.Yana bir diqqatga loyiq ma'lumotlar qatlamni mualif davrigacha sodir bo'lgan turli diniy va ijtimoiy harakatlar tarixiga tegishli bo'lgan voqelar tashkil etadi.Asardan shuni anglash mumkinki doimo adolatli bo'lish lozim aql ham jasorat bilan ish tutmoqlik kerak
Saljuqiylar davlati XI asrda siyosiy maydonda yirik g`alabalarga erishib, kuch-qudrat jihatidan har qaysi raqibini bemalol yenga oladigan darajada edi. Har bir davlatda ham o`z rivojlanishi davrida davlatni gullab-yashnatgan hukmdorlar, ular bilan birgalikda siyosiy maydonda ijobiy faoliyat yuritgan vazir-devonlar, ilm ahliga cheksiz tafakkur urug`ini sochgan olimu fuzalolar yashab o`tganlar. Saljuqiylarda ham ana shunday shaxslar mavjud edi. To`g`rulbek davrida ushbu davlat siyosiy chegaralarini ancha kengaytirgan bo`lsa, Alp Arslon davrida yanada o`z qudratini Osiyo maydonlarida yoya oldi.Alp Arslon Qoraxoniylar bilan asosiy janglarga tayyorgarlik paytida Yusuf al-Xorazmiy tomonidan o`ldirildi. Ibn al-Asirning bergan ma’lumotiga ko`ra, Alp Arslon hayotlik chog`idayoq 1066-yili Eronning shimolidagi Radkon (Radakon, aynan, Nizom ul-mulk shu shaharda tavallud topgan edi) degan joyda saroy a’yonlari oldida o`g`li Malikshohni taxt vorisi deya e’lon qilgan edi. Jaloliddin Malikshoh nomi bilan taxtga o`tirgan yangi sultonning hukmronligi roppa-rosa yigirma yil davom etdi (1072-1092). Uning davri saljuqiylar hukmronligining eng gullab-yashnagan davri bo`ldi. Malikshoh dastlabki siyosiy janglarini azaliy raqib – Qoraxoniy hukmdorlariga qarshi boshladi. Termizni egallab, Qoraxoniylarga birinchi zarbani berdi. 1089-yili Sulton Malikshoh Qoraxoniy Ahmadxonga qarshi bo`lgan guruhlarni o`z atrofida birlashtirdi va Movarounnahrga yurish qildi. Samarqand va Buxoroni egallashga muvaffaq bo`lgan Malikshoh yurishni Qoshg`ar tomonga qaratdi. Sulton Malikshoh qo`shinlari bilan Farg`onaning O`zgand shahriga yetib kelganida bu yurishning oqibatlarini yaxshi tushungan Qoshg`ar hokimi Malikshohni oliy hukmdor deya tan olgan holda o`z choparini jo`natadi.
Jaloliddin Malikshoh davrida saljuqiylar davlatining chegaralari Sharqiy Turkistondan to O`rta Yer dengiziga qadar cho`zilgan edi. Shuni alohida ta’kidlash mumkinki, bu ulkan hududda barcha yerlardagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotni boshqarish uchun malakali mutahassislar kerak bo`lar edi. Shunday bir vaziyatda Movarounnahr va Xuroson madaniy qatlamlaridan chiqqan o`qimishli mahalliy xalq vakillarini davlat ishlariga jalb etish boshlandi. Ana shunday madaniy qatlam vakillaridan biri kelib chiqishi asli Tusdan bo`lgan Abu Ali ibn Ali ibn Is’hoq bo`lib, u deyarli 30 yil davomida (1063-1092) Alp Arslon, Malikshoh saroylarida bosh vazir lavozimida faoliyat olib borgan edi. Uning yuksak salohiyati, aqlu-zakovatiga, har bir tadbirni zukkolik bilan hal etishiga yuqori baho bergan sulton Malikshoh vaziriga “Nizom ul-mulk” (“Davlat nizomi, qonun-qoidasi”) faxriy unvonini tuhfa etdi. [2] Nizom ul-mulkning hayotiga to`xtaladigan bo`lsak, u Nishopur va Marvda o`qigan. Voyaga yetgach, Balxga borib, Ali ibn Shodon xizmatiga o`tadi. Keyinchalik u Dovud ibn Mikoilga dabir lavozimida xizmat qiladi. Alp Arslon saroyidagi xizmatlari tufayli u vazirlik darajasiga ko`tariladi. 17 yoshida taxtga chiqqan Malikshoh saroyida Nizom ul-mulk vazirlik faoliyatini davom ettirgan holda qariyb davlatning hamma ishlarini o`zi olib borgan. Malikshoh uni o`z homiysi – otabek deb atagan.[3] Nizom ul-mulk o`zining mashhur fors tilidagi “Siyosatnoma” (“Siyar ul-muluk”) asarini yozdi.[4] Asarda davlat boshqaruvi, siyosat tamoyillari haqida atroflicha so`z yuritilgan. Nizom ul-mulk mamlakatda yirik mulkdorlar va qabila boshliqlarining ayirmachilik (separatistik) harakatlariga qarshi kurashib, davlatni boshqarish ishlarini markazlashtirish siyosatini amalga oshirgan. “Siyosatnoma” da davlat boshqaruviga aloqador qariyb hamma qoida va qonunlar, usul va vositalar, qozi va qozixona ishlari, qo`shin va sarbozlar, xizmatchi va shaxsiy sarbozlar masalasi, saroydagi soqchilaru posbonlar vazifalari, ularning maoshlari, pochta va ayg`oqchilik (razvedka) ishlari, ularning moddiy jihatlari, hatto shohning oilaviy ishlari, soliq va xiroj, zakot va vaqf masalalari ham o`rin olgan.
“Siyosatnoma” ning asosiy g`oyasi shundan iboratki, vazir Nizom ul-mulk shoh va hokimlarni adlu insofga, sulh va muruvvatga, davlatni oqilona boshqarib, qat’iy qoida va tartib o`rnatishga, amaldorlarni vijdonli, pok, halol va iymonli bo`lishga, mamlakat obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchlik va totuvligini ta’minlash uchun harakat qilishga da’vat etishdir.U asarining asosiy qismida davlatning yer egaligi shakli “ iqto` ” ni qattiq tanqid qilgan. Sababi ushbu yer egaligi hukmron tabaqa vakillariga, yirik amaldorlar, harbiylar va boshqa xizmat ko`rsatgan shaxslarga yer in’om etish uchun juda zarur edi. Bu yer egalari esa doimo markaziy hokimyatdan qochishga, mustaqil bo`lishga intilar edilar. Bu hol tabiiyki, davlatning markazlashuviga, xalqning tinch-osoyishta yashashiga to`sqinlik qilar edi.Davlatni markazlashtirish, o`zaro parokandalik va ayirmachilikka qarshi kurash, xo`jalik va madaniy hayotni yuksaltirish, aholi farovonligini oshirish uchun Nizom ul-mulkning hissasi anchayin baland edi.Nizom ul-mulk markazlashgan, qudratli davlat uchun kerak bo`ladigan amaldorlarni tedishli qonun-qoidalar asosida tarbiyalash maqsadida Bag`dod, Basra va Isfahonda “Nizomiya” nomli madrasalarni barpo ettiradi.Vazirligi davomida u ko`p olimlar va mashhur kishilarga homiylik qilib, ularni moddiy ta’minotini o`zi ko`tardi. Mashhur olim va shoir Umar Xayyom ham Nizom ul-mulkning muruvvatidan bahramand bo`lganligi alohida e’tiborga loyiq jihat.Malikshoh va vazir Nizom ul-mulk davlatida iqtisodiy, madaniy va siyosiy jarayonlar yaxshilangan davrda 30 yoshda bo`lgan Umar Xayyom (1040-1123) o`sha davrning taniqli astronomi edi. Uni 1074-yili Sosoniylarning shamsiy taqvimi (kalendari) ni isloh etish uchun tuzilgan guruhga rahbarlikka taklif etishadi. Umar Xayyom bu ishni muvaffaqiyatli uddalaydi, haamda hozirgi Grigoriy taqvimidanda aniq yil hisobiga ega bo`lgan kalendarni yaratadi. Bu kalendar esa Jaloliddin Malikshoh sharafiga “Jaloliy kalendari” deya nomlanadi. Bu kalendardan Eronda XIX asr o`rtalarigacha foydalanganlar. Ushbu ishlardan so`ng Umar Xayyom, devonning ilmiy va davlat ishlariga jalb etiladi. Biroq Umar Xayyom rad javobini beradi. Shunday bo`lsada, Nizom ul-mulk shoirga 1200 tuman haq berib, ilmiy va adabiy faoliyatini davom ettirish uchun sharoit yaratib beradi. 1079-yili Marv rasadxona bunyod etiladi va Umar Xayyom unga bosh mudarris sifatida tayinlanadi. Keyinroq Umar Xayyom o`zining mashhur “Navro`znoma” asarini yozib, forsiy urf-odat va an’analar to`g`risida ma’lumotlar beradi.Nizom ul-mulkning har bir holatni aqliy teranlik bilan etishiga ushbu voqea isbot bo`la oladi. Tarixchi Mirxondning “Ravzat us-safo” asarida (4-jild, 107-bet) ushbu voqea keltiriladi: “ Bir kuni Malikshoh Nizom ul-mulkning o`g`lidan hafa bo`ladi. U sulton shahnasini tahqir qilgan emish. Vaziriga o`z odamlaridan hafa bo`lganini aytib yuboradi: “Agarda sen menga mamlakat boshqaruvida sherik bo`lsang, mayliya, biroq menga tobe bo`lsang, nimaga farzandingni qilmishlarini nazorat qilmaysan. U haddidan oshib ketibdi-ku. Xohlasam buyuraman, oldingdan davotni oladilar (ya’ni vazirlikdan tushiraman seni)”. Nizom ul-mulk unga javob beradiki, sening davlatu tojing mening davotimga bog`liq, vazirlikni mendan olsang, sendan tojingni oladilar”.[5] Nizom ul-mulkning oqilona va adolatli davlat boshqaruvi tufayli Malikshohning nomi tarixda qoldi. U adl va insofning buyuk me’mori ekanligini har tomonlama ko`rsatib bo`lgan edi.Bu paytda bo`lg`usi olim – Muhammad G`azzoliy (1058-1111) endi ijod olamiga qadam qo`ygan, arabiynavis shoirlar Muiziy, Tantaroniy, Tug`roiy kabilar esa Malikshoh saroyi bilan Nizom ul-mulkning yordami tufayli bevosita bog`langan edilar. Nizom ul-mulk 1067-yili Bag`dodda olamga mashhur “Nizomiya” madrasasini bunyod ettiradi. Muhammad G`azzoliy o`z vaqtida ana shu madrasada tolibi ilmlarga dars beradi. Nizom ul-mulk o`z davrining mashhur kishilaridan bo`lmish Hasan Sabohni ham saroyga jalb etadi. Ammo oradan biro z vaqt o`tgach u bilan kelisha olmay, uni saroy xizmatidan chetlatadi. Ular o`rtasida ochiqdan ochiq dushmanlik kayfiyati vujudga keladi. Hasan Saboh Misrga borib tehsil oladi va ismoiliya mazhabining targ`ibotchisiga aylanadi. Nizom ul-mulk esa bu vaqtda an’anaviylik tarafdori bo`lgan, ijtimoiy-ma’naviy hayotda ismoiliylik diniy oqimiga qarshi turgan.[6] Hasan Saboh kuch bilan Qazvin yaqinidagi Alamut qal’asini bosib oladi va Saljuqiy Malikshoh va uning vaziri Nizom ul-mulkga qarshi harakatlarni boshlaydi.
Bundan tashqari, Malikshohning o`limidan keyin uning avlodlari o`rtasida taxt uchun kurash boshlanadi. Nizom ul-mulk Malikshohning katta o`g`li Barqayoriqning taxt uchun kurashuvida madad beradi. Bu bilan Malikshohning xotini Turkonxotunning ashaddiy dushmaniga aylanadi. Davlat ishlariga ta’siri juda sezilarli bo`lgan Turkonxotunning bevosita ishtirokida Nizom ul-mulk vazirlikdan olinib, uning o`rniga oz’ining odami – Tojumulk Abulg`anoim ibn Xusravi Firuz tayinlanadi. Vazirlik lavozimidan chetlatilgan Nizom ul-mulk ana shu kishilarning ig`volari hamda Hasan Sabohning bevosita ishtirokida hajga safarida, Bag`dodning Nahovand shahri yaqinida Abu Tohir boshchiligidagi “Alamut assasinlari” tomonidan o`ldirildi.[7] Ushbu mudhish voqea 1092-yilning 14-oktabrida sodir bo`ldi.Malikshohdan keyin merosxo`rlar o`rtasida toj-taxt talashuvlari avjiga chiqdi. Davlat tobora inqiroz botqog`iga sho`ng`iy boshladi. Nizom ul-mulk tomonidan poytaxtga yig`ilgan ko`plab olimlar, shoirlar notinchlik va faoliyatga tahdid tufayli boshqa yurtlarga bosh olib ketdilar. Mashhur rasadxona ham yopib tashlandi. Umar Xayyom ham “Alamut assasinlari” ning ta’qibidan zo`rg`a qochib qutuldi va ona vatanini butkul tark etdi. Madaniy muhit butkul tanazzulga yuz tutdi.Har qaysi davrda ham madaniy jihatdan rivojlangan jamiyat ijtimoiy ishlab chiqarishning yuqori pog`onalarini egallaydi. Biroq bu madaniyatni ko`rolmaydigan johillar barcha davrlarda bo`lgan va eng yomoni ular hozirda ham mavjudligi achinarli holdir. Johil jaholat urug`ini qanchalik sochmasin madaniyat tarqatayotgan, ilmni o`rgatoyotgan insonlar bu urug`larni yanchib tashlash uchun ularda ham kattaroq kuchga ega bo`ladilar. Ana shunday insonlar yashab o`tgan davr haqida va ularning hayotiy faoliyatlari to`g`risida doimo yaxshilik bilan eslanadi. Bugungi yoshlar esa ularning xizmatlari uchun doimo minnatdorlik hissini unutmaydilar.
“Siyosatnoma” jiddiy siyosiy va ijtimoiy hujjat bo‘lib, markaziy hukumat parchalanishiga qarshi qaratilgan asardir. Unda hozirgi iqtisodiy tafakkurning asosiy g‘oyalari o‘z aksini topgan. Merkantilistik g‘oyalar savdo-sotiq bilan bevosita bog‘lab ko‘rsatiladi.
Nizomulmulk (1017, Tuye - 1092, Nahovand) — Saljuqiylar davlati arbobi Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn Ishoq at-Tusiyning unvoni, "Nizomulmulk", yaʼni mulkning nizomi, tartibi nomi bilan shuhrat qozongan. Nishopur va Marvda oʻqib, voyaga yetgach, Balxga borib, Ali ibn Shodon xizmatiga kiradi. Keyinchalik u Dovud ibn Mikoilga dabir boʻladi.Saljuqiylar shohi Alp Arslon saroyida vazirlik mansabigacha koʻtariladi. 1072 yil Alp Arslon oʻldirilgach, uning oʻgʻli, 17 yoshlik Malikshoh (1072—92 yillar) saroyida N. vazirlik qilib, qariyb davlatning hamma ishlarini oʻzi olib borgan. Malikshox uni oʻz homiysi — otabek deb atagan. N. mamlakatda yirik mulkdorlar va qabila boshliqlarining ayirmachilik (separatistik) harakatlariga qarshi kurashib, davlatni boshqarish ishlarini markazlashtirish siyosatini oʻtkazgan. 1067 yil Bagʻdodda "Nizomiyya" aqoid va huquq madrasasini qurdiradi. 1091 yil "Siyosatnoma" ("Siyar ul-muluk") asarini yozadi. Unda davlat boshqaruviga aloqador qariyb hamma qoida va qonunlar, usul va vositalar, qozi va qozixona ishlari, qoʻshin va sarbozlar, xizmatchi va shaxsiy sarbozlar masalalari, saroydagi soqchilaru posbonlar vazifalari, ularning maoshlari, pochta va aygʻoqchilik (razvedka) ishlari, ularning moddiy jihatlari, hatto shohning oilaviy ishlari, soliq va hiroj, zakot va vaqf masalalari ham oʻrin olgan. Asarning asosiy gʻoyasi shundan iboratki, vazir N. shoh va hokimlarni adlu insofga, sulh va muruvvatga, davlatni oqilona boshqarib, qatʼiy qoida va tartib oʻrnatishga, amaldorlarni vijdonli, pok, halol va iymonli boʻlishga, mamlakat obodonligi, uning ahli farovonligi, tinchlik va totuvligini taʼminlash uchun harakat qilishga daʼvat qiladi. N. Bagʻdod safari yoʻlida yollangan qotil tigʻidan halok boʻladi.
Mana asrdan oshibdiki, ko'limiz to'g'risidagi kitob turli tillarda kattagina xalqlarning amiru umarolari, fakkiru ijodkorlari, umuman, ziyoratli diqqatni o'ziga tortib keladi. faqat G'arb mamlakatlarida bu kitob davrlar uchun davlatni, jamiyatni boshkarishda, dinu saqlab qolishda pokligini, mamlakatni himoya qilishda va himoyalanishda, fukarolar haq-huquqlari va osoyishtaligini himoya qilishda, xalqka shu talablar darajasidagi salohiyatli manba, tarixiy ma'naviy yuklarni saqlashda. sifatda mahsulotlarni kitobxonlar, kerakli kitoblarni kitoblar, faylasuflar, bu sohalarga qiziqqan kitoblar ommasi uchun mo'ljallangan...

Fors tilidan tarjima, so'zboshi va izdoshlar mualliflari Shodmon VOHID, Aftondil ERKINOV

Jahon madaniyatining beshiklaridan shark tarixiy voqealarga shohid: sanoqsiz jangu jadallar natijasi o'laroq saltanatlar olishdi, ne-ne katta shoxobcha sarkardalar kelib ketdilar. Kimlardir ranju alamlar cheksa, kimlardir zafarlar nashidasidan masrur bo'lib, davru davron surdi. Lekin faqat yaxshi ishlar, ularni amalga oshgan ulug' zotlarning tabarruk nomlari, shularning barchasidan bizni vokif etgan aziz kitob-largina bokiy koldi. Ma'naviyat va xazinasi, ko'z yoshi bilim talaygina asarlar bugungi kunimizgacha etib keldi Ana shunday hazina kitoblar sirasida Nizomulmulkning «Siyotsatnoma» asari ham bor. Saljukiy xizmatlariga 30 yil halokat vazirlik kilib, o'z nomini so'nmas shon-shuhratgagan Nizomulmulk markazlashgan kuchli davlat uchun kurash olib borish bilan birga bu boradagi o'z kuzatuvlarini jamlab, umumiy kitoblar qilgan holda ko'plab amiru umaralar, davlat arboblari, o'z nomini so'nmas shon-shuhratga qarshi kurashgan. . Unda davlatni boshkarishdagi eng mayda masalalardan tortib, g'oyat yig'ilgan va muammolargacha hammasini o'zi yashab turgan davrga kadar to'plangan siyosiy tajribadan kelib chikkan holatda bo'lib qolgan holda yordam berdi.

, quvvati xotiraga eng avvalo shark ijtimoiy tafakkuri, madaniyati muhimi asosi, ham yuksak badiiy kiymatga unga buy asarlarni bobolarimiz to'qqiz asrlar mukaddam yarata olgan ekanlar, ular quruq joyda bo'lmagan, degan fikr keladi. Shunda asarlar kalam uchidan to'qilishi uchun shunga yarasha shart-sharoit, ijtimoiy ong va tafakkur, madaniyat va ma'naviyat darajasi, eng zaruri, umumlashtirishga, xulosa chikarishga arzigulik aniq amali ijtimoy-siyasiy tajrib bo'lishi kerak edi. Chindan ham bugungi kunda yuksak taroqqa hakli ravishda yurib kelinayotgan kita va mahsulotlarning mahsuloti uyku og'ushida Sharkda, jumadan bizning kadimiytimizda davlat bobida kattagina tajriba to'p edi.
Musulmon Sharqida uyg'onish davri o'z cho'qqiga chiqib, keyingi taraqqiyot bosqichini G'arbga uzadi. Sharqdagi bu yarayon umumiyjahon tsivilizatsiyasining o'spirinlik va balogat davri edi
Insoniyatning shundan keyingi ravnaki ko'p jihatdan o'sha davrdagi ma'naviy-siyosiy jushkinlikda muxrlab, belgilab berilgandi. Biz tarix g'ildiragi bo'lib o'tgan bu taraqqiyot yo'li bosqichlarini o'z vaqtida olib ketib, o'rganib, o'zimizga juda ko'p foydali saboklar olishimiz mumkin edi. Mana, huku haqiqatan, mumkin tug'ilgan ekan, siyosiy, o'tmishimizga tashlab, unianrok anglashdiyrok nazar kilmog'imiz kerak. , davlatchilik faoliyatining “Siyosatnoma” lari boʻyicha “Temur tuzuklari”da har qanday jamoa, xalq orzusi yordami” akl-zakovat, valinzemat munosabatlari boʻyicha vazirlar vazirlar vazirlari tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi. bilan, har bir jihatdan namuna kilib saqlanadi. Bunda «Qilich va qalam qurilish» bo'lishi mumkin bo'lgan vazirlarni e'zozlashga, kadrlashga chaqiriladi Adolat, tenglik - hakkoniylik va boshka insoniy ezguliklar manbai, faolsiz, Qur'oni karim va Hadisi sharifi bo'lsa, «Siyosatnoma» singari asarlar shu mukaddas kitoblarda fikr-mulohazalar yaratishga va ularni yaratishga yordam beradi. Olib borilgan ishlarini aniq bir sohada qo'llab-quvvatlab, tasvirlab va izolab beriladi. Davlat masalasi «Siyosatnoma» ning o'zbek tomirini tashkil kiladi. Bu jihatdan davr asosy goyalari - ezgu Nizomlarni ko'zlagan har qanday tuzum,, jumladan, bizning davlatimiz qonunlari bilan kelishuvdirulmulk o'z jihozlariga quruq pand-nasihatni, ma'lumot berishni qo'llab-quvvatlamaydi. U turli davlatlarning boshqaruvdorlari, avlodlar tajribasidan, ishlagan o'z shaxsiy tajribasidan bizga maroqli hikoyalar kiladi. Shu jihat ham, paydo bo'lishi mumkin bo'lgan ish joyida va o'ziga yarasha insoniy faoliyatdan tashqari, undan so'zlasa-da, g'oyat kizikarli badiy asar sifatda maroq bilan o'qidi. Boshqachacha, o'ziga xos katta siyosiy muammolar aytilgandagi shaxsiy fikrlariga badi yon bosib, imkon qadar o'qiydigan ishchini mustahkamlaydi, ajoyib misolini yanada kuchaytiradi.

SHARIF HOLMUROD

NIZOMULMULK VA UNING SIYOSATNOMA» ASARI»

Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy Nizomulmulk (1018-1092) Shark tarixi va madaniyatida o'ning 1091 yil yozilgan «Siyosatnoma» (yoki «Siyar ul-muluk») asari bilan o'chmas iz qoldirgan

Abu Ali Hasanning bobosi Bayhaq qishlog'ining Zahiriddin Muhammad Boburning pannevarasi Abu Zafar Muhiyiddin Muhammad Avrangzeb (taxtbezagi) Olamgirning qizi. Uning onasi Dilrasbonu Shohnavozxonning qizi bo'lib, Boburning Gulbadan begim qiziga borib tutashadi. Zebuniso begim (1048 hijriy yil shavvol oyi) 1639 yil milodiy, fevral oyida Dehlida tugilgan. Uning otasi Avrangzeb (1618—1707) yoshligidanoq dindorligi bilan nom chiqargan edi. U riyokorlik «umrimni ibodatda kurash bilan qolmoq uchun Makkaga borib, bu dunyo ishlaridan yordam yuvaman», deb yurar va oddiy xalqqa o'zini avliyo qo'llab-quvvatladi. U otasi Shoh Jahon (shohzoda Xurram) yordam ostidagi Dekan viloyatining hokimi edi. Ammo Shoh Jahonga qarshi bir necha marta isyonlar ko'taradi. Nihoyat, 1657 yil, otasi Shoh Jahonning kasalligidan foydalanib, katta akasi Doro Shukuhni hokimiyatdan azl qilish uchun kichik akasi Shoh Shujo va ukasi Murod Baxshlar bilan ittifoq tuzadi. 1658 yil akasi Doro Shukuhni asirga olgach, otasi Shoh Jahonni ham taxtdan tushirib, qasrda muhimbuslikda saqlaydi. Kup o'tmay ukasi Murod Baxshni ham ushlab zindonga tashladi va o'sha yerda bo'g'ib o'ldirdi. Kichik akasi Shoh Shujw darbadarlikda Birma tuprog'iga o'tib, o'sha yerda butun oila a'zolari bilan birga qarokchilar yordamida o'tib ketadi. Katta akasi Doro Shukuhni dinsizlikda ayblab, zindondan olib chiqadi va shahar maydonida boshini kestiradi. O'sha kuniyoq Doro Shukuhning kesilgan boshini laganga sog'lom ma'suliyatda yorgan kasal otasi Shoh Jaxon oldiga keladi. Shoh Jahon asosiy asosiybuslikda sakkiz yil yig'lab-yig'lab ko'zi ko'rinadi, olamdan o'tadi.Avrangzeb Qur'onni yod bilar, talaygina she'rlarni yoddan o'qib, o'zi ham she'r yozardi. Ammo qattiqqo'l, birovning haqidan hazar qilmaydigan, qo'n to'kishni bir zarurat deb biluvchi toshbag'ir bir kishi edi. U qirq to'qiz yil hukmronlik harakati, 1707 yilda 89 yoshida Ahmadobod shahrida vafot etgan. Avrangzeb ko'p yillik hukmronlik davrida ota-bobolariga o'xshab me'morlik, adabiyot va san'atning rivoji uchun qayg'urmadi. Oʻgʻillari: Muhammad Sulton, Muazzam Shoh (keyinchalik Baxodir Shoh), Aʼzam Shoh, Muhammad, Amin Kom Baxsh; qizlari — Badriniso begim, Zebuniso begim, Ziyatniso begim, Zubdatniso begim va Miriniso begimlardir.
Zebuniso begim o'z zamonasining fozila ayollaridan haqiqatga Maryam Bonu yordamida savod chiqargan. Otasi Zebunnisoning shoirlik isteʼdodini payqab, unga oʻz davrining olimlaridan Mullo Muhammad Ashraf Isfahoniy va Mullo Jovonni murabbiy taʼminladi. Zebuniso begim zabardast shoir, qilish olima, usta tanbur chertuvchi sozanda va mohir xattot bo'lib etishadi. Arab-fors tillarining sarfu nahv (morfologiya va sintaksis)ini, fiqh (qo'nunshunoslik), mantiq, falsafa, tarix fanlarini tayyorlash o'zlashtiriladi. u nasta'liq, naqsh va sinisha xatlarini zo'riyat bilan bitgan. Qur'ni bir necha marotaba husnixatda ko'chirgan va yoddan qiroat bilan o'qigan. Zebuniso begim arab va fors tillari sarfu nahvini egallab, shularda ham ijod davomZebuniso begim olimlarga, shoirlarga va san'at ahllariga homiylik tillarini saqlab, ularga maosh to'lab turgan. «Olami Islom» tazkirasidagi «Zebuniso begim otasi hukmdorlik bilan qozonolmagan shuhratni ilm va odob bilan qozongan» jumlalari fikrimizni qo'llab-quvvatladiZbuniso begim bir shogirdpeshalarni, odob va g'azali shogirdlarni ilm-ma'rifat, odob va g'azaliyot bobida tarbiyalab, tarbiyalab, tarbiyalab, zeb-ziynatga o'sgan Mirzo begim shoir, Abdug'aniyevich begim besomon topshirgan. Natijada u shoirlik darajasiga yetgan. «Muntahab at-tavorix» va boshqa asarlardagi bayt Mirzo Bedil qiziga nisbatan berilgan:Yoram meni bahonayi faqat ko'rsatdu ketdi,Guftam, ki man g'uboram, doman fishond ketdi. qoqdi-yu ketdi.1922-yilda chop etilgan «Kobul» jurnalining 10-sonida Zebuniso begim haqida shunday ma'lumot uchradi: «Zebuniso begimning chiroyli bir devonidir. Yana tasavvuf falsafasiga "Munis ul-arvoh" asari ham bor. Tafsirsida 769 varaqli «Zeb at-tafsir» («Go'zal tafsirlar)ni yozdi. Bundan tashqari ilohiyotga doir «Zeb an-nashaot» nomli asar yozib, uni ustozi xotirasiga bagishladi. Hindiston musulmonlari orasida dasturulamal qilib qolgan «Fatovoyi olamgiriy» («Shariat kattalari majmuasi») asarini fors tiliga tarjima ham qildirdi». Ko'rinib turibdiki, Zebuniso begim o'z zamonamizning o'qishila va zukko qizi, o'sha mushuitning barkamol ziyolisi edi. Lekin Zebuniso begim maslahatlarining hammasi hamshohga ma'qul bo'lavermagan. Ayniksa, yaxshi va ma'lumot beruvchi maslahatlari, erkin fikrlari Shohga yoqmagan.Zukko olima, hasso shoir bo'lish g'ozal g'ozali Zebuniso begimga umrdoshi kirishni istagan kishilarning son-sanog'i bo'lmagan. Bir zebunniso begim kiyim birinchi o'ziga munosib topmagan. Zebuniso begimga ilhaq qo'shimchalarning yordami bilan shahzodalar, amirzodalar, bekzodalar va yirik mulkdorlar edi. O'z zamonasining shoirlaridan ham Zebuniso begimga yostiqdoshga orzumandlar ko'p.
Ko'pgina tarixiy asarlarining guvohlik berishiicha, Zebuniso begim yoshligida Oqilxon Rozi 1842 yil ma'rifatparvar shoir Nodirabegim Buxoro amiri Narulloxon bilan ikki farzandi va 14 yoshli nabirasi bilan birga qatl qilinadi. Aytish kerakki, Nodirabegim va Nasrullo qiyofasida jaholat va bilim to'qnash keldi. O'z zamonangizning ilg'or fikrli ziyolisi asosida Nodirabegim millatova vati xavfsizligini pesha urib amirdan, tabiyiy, nafratlan ediar. Shu bois amir Nodirabegimni Qo'qon xonligida xavfli dushmanlaridan biri, deb bilgandi. Ammo Nasrullo shoirani yordamdan- qo'l etolmasdi. Shuning uchun, xato voqeasi uchun yo'ldan adashgan Muhammadalixonning qarorlarini asoslab olishga urindi. Ba'zi kimsalar esa buning uchun unga yordam berdilar. Uylab topilgan bahonalar o'z navbatida amirning Xonposhshaoyim uchun kelganiga ham asos bo'ladi. 1822 yil otasi Umarxonning vafotidan keyin taxtga o'tgan Muhammadalixon hokimiyatni o'zi bilan birga boshqarishga kirishadi. Lekin u onasining yo'rigiga kirmaydi. Sodiq odamlaridan osonlikcha voz kechib yomonlar bilan, oshno to'ng'ich o'g'il maishatparastlik yo'lini tutib, onasiga birikmasil azob beradi. Kup buzuq ishlarni amalga oshirgan Muhammadalixon iste'dodli ukasi Sultonmahmudxonning hokimiyatni tortib olishidan qo'rqib, Shahrisabzga jo'natib yuboradi. Nodirabegim bu voqeadan juda qattiq iztirob chekadi. Ammo Muhammadalixon onasining bu iztiroblariga parvo ham qilmaydi, aksincha, ayanchli tuzatishini o'ylamay bazlar yaratishda davom etaveradi. Amir Umarxonning vafotidan keyin ko'proq Sultonmahmudxonga suyanib qolgan Nodirabegim uchun yashashdan boshqa biron-bir chora va suyanchiq topilmaydi...
Nodirabegim, avvalo, bilim sifatida amir Nasrulloning qilmishlarini hamisha kuzatib turadi. Biroq u amirning bunchalar shafqatsizlik qilishini kutmagan bo'lsa kerak. Chunki Nasrulloxon Nodirabegimni qatl etishda beraman jalodlarga xos bir yo'lni tutdi. Qisqa vaqt ichida etarlicha g'anim orttirishga ulg'urgan Muhammadalixonning dushmanlari u hakda "Ikkita tug'ishgan singlisi turgani holatda o'gay onasiga uylanibdi", deb igvo tarqatadilar. Natijada Muhammadalixonga qattiq ayblov qo'yishadi. Aslida esa, Xonposhshaoyim Muhammadalixonning o'gay o'zi emasdi. Xonposhshaoyim chiqqani amir Umarxonning saridagi kanizaklarida yurgan bo'lsada, amir Umarxon u voyaga etmasdanoq olamdan o'tgandi.
Xullas, Buxoroning Qo'qon deb hisoblangan Muhammadalixon kofir e'lon qilingan fatvoni amir Narulloga keltirib beradi. Buxoro amiri va Qo'shni xoni boshida jang bo'lib o'tadi. Jang da Muhammadalixon engilib, amirga tobeligini tan olishga majbur. G‘ala ba amir O‘ratepa, Qo‘rachuqum va Qo‘qon shaharlarini Nodirabegimning ikkinchi o‘g‘li Sultonmahmudxon qo‘llab-quvvatlashi mumkin. Biroq amir Buxoroga qaytgach, Nodirabegim o'g'illari orasini tartibga solish. Natijada Muhammadalixon Toshkentni ham ukasiga beradi. Istiloh voqeasidan ko'p o'tmay Muhammadalixonning navbatdagi xatoliklari Qo'qonda yana qo'ng'iroq qilinadi.
Qo'qondagi ulamlar o'z hududlarini tozalash korxonasi Buxoro amirini yana Qo'qonga cho'kadi. Shunday tomonga, ba'zilar amirrulloga Nodirabegimni qatl qilish uchun Nasos yaratib beradilar. Aka-ukaning o'zaro kelishuvini eshitgan amir yana Qo'qonga qaytadi. Uning bostirib kelayotganidan xabar topgan Muhammadalixon suyukpi hotini Xonposhshaoyim va bolalari bilan bosh olib ketmoqchi bo'ladi, lekin qochishga ulgurmaydi.
Amir Narullo Qo'qonga bostirib kirgan paytda Muhammadalixon xon emas, balki oddiy yordam edi. U amirning birinchi bosqinidan keyin, ya'ni 1841 yilning noyabr oyida taxtdan butunlay voz kechib, xonlikni ukasi Sultonmahmudxonning qo'shimchasiga topshirgandi. Xush, buni yaxshi bilgan amir Narullo nima uchun aynan Muhammadalixonni ta'qib oshig'a oldi? Ayrim tarixchilar Muhammadalixon xokimiyat ishiga aralashgan bo'lishi kerak, deb hisoblashadi. Biroq Muhammadalixonning Xonposhshaoyimni olib qochishga bunchalik qo'yishi asossiz bo'lmasa kerak. U vaqt tig'iz ishga qaramasdan, Marg'ilonda ikki kun qolib ketdi. Bu bejiz emas, albatta. Xotinini qattiq sevgan Muhammadalixon amirning niyatidan xabardor mavjudligi. U xotini amirga topshib qo'yishni istamagan. Bundan ko'rinadiki, Nasrulloning Muhammadalixonni ta'qib qilishga sabab bo'lgan Xon Poshshaoyim. Muhammadalixonning qat'iy e'tirof etilishiga e'tibor qaratish kofir deb e'lon qilingan yuklamasi fatvo bahona bo'ldi. Bufatvo chindan ham Muhammadalixonni qatl qilish va unga guzal hotiniga chiqish hamda boshqa maqsadlariga erishish uchun xaloyiqning ko'z o'ngida etarlicha asos yaratardi. Shu yerda bir savol tug'iladi. Uning mantiqiy javobi esa voqeani yanada o'ydinlashtiradi. Muhammadalixon 1841 yil kofir deb e'lon qilindi. Amir o'shandan keyin Qo'qonga birinchi bor bostirib keldi. Xush, Muhammadalixon kofir turgan ekan, u nima uchun o'sha vaqtda yozolanmasdan, aynan o'zidan keyin qatl etilibdi? Vaholanki, u eng og'ir Chizlarni taxtdan voz kechguniga elektr energiyasini etkazdi. Oradagi olti oy haqida o'ylar ekansiz, amirning Xonposhshaoyim uchun kelgani haqida ma'lumotni ko'rsatmayapsiz. Agar amir Xonposhshaoyimni Buxoroga olib kelmaganida edi, bunda deb o'ylashimizga balki asos tug'ilmagan bo'lardi. Demak, Nasrulloxon Qo'lga bir emas, bir necha maqsad bilan kelgan.
ulbadan begim Zahiriddin Muhammad Boburshohning Dildor begim nomli xotinidan tug'ilganchi qiziq. Gulbadan begim 1523 yil Kobulda tugilgan. Uning onasi Dildor begimning haqqoniy nomi — Soliha Sulton begim bo'lib, Zahiriddin Bobur Mirzoning amakisi Sulton Mahmud Mirzoning qizi edi. Gulbadan begim otasi Boburning buyrug'iga katta onasi, ya'ni Humoyun Mirzoning onasi — Mohim begim yordamida tarbiyalanadi. Mohim begim Bobur hukumatining eng sevikli katta xotinlari, rahbarining xotinlari orasida eng oqib, bilimdoni edi. Jismoniy, 1525 yil Gulbadan begimni Mohim begim o'z tarbiyasiga oladi. Gulbadan begim har ikkila onasini ham samimiy ezozlagan. U o'z asarida onasini "Dildor begim" deb, Mohim begimni esa "onam hazratlari" deb tilga oladi.
Gulbadan begim 1529 yilgacha Kobulda yashadi. Bobur Hindistonni yordamga kiritishgach, Mohim begim bilan birga ota-onalarga xizmat ko'rsatishga—Agragaradi. Otasi Bobur vafotidan yashab, akasi Humoyun gʻoyasi saroyida yashadi. 1539 yilda Gulbadan begimni Xizr Xo'jaxonga turmushga chiqariladilar. U bir o'g'il qarabdi, ismini Saodatyor deb ataydilar. 1556 yil Humoyun kuni vafotidan keyin saltanat taxtiga o'g'li Jaloliddin Akbarshoh (1542—1605) o'tirgach, shoxning o'zi saqlashida bonu bilan Gulbadan begim saroyga — Dehliga qo'yib yubordi. Ana shundan to jidi, Gulbadan begim umrining oxirigachayani Akbar saroyida yashadi.
Gulbadan begim o'z zamonasining oxiri, bilimmand ayollaridan edi. U jiyani Jaloliddin Akbarning “Firdavs makon va jannat oshyonzrat haqidagi voqealardan nimaiki bilsangiz, yozingiz”, degan ko'rinishga, “Humoyunnoma” nomli ajoyib va kichik tarixiy asarini yozishga kirishadi. «Humoyunnoma» Boburnomasi bilan bog'liq hayot tarzi va sarguzashtlarining muxtasar tarixi, mantiqiy «Boburnoma»ning davomidir. Bu asarning kattaligi yana shundaki, «Boburnoma» asaridagi ayrim voqealarning kelib chiqishi mukammal ochib beriladi.
Gulbadan begim o'z asarida saroy hayotining uslubi, o'z vaqtida, tarixiy asarlarda uchramaydi Bobur ishlangan xonadonning nozik bolalari, oilaviy sharoitlari, to'y va aza bilan bog'liq udumlar, uy-ro'zg'or asboblari, kiyim-kechak turlari kabi jihozlar haqida. Ammo, afsuski, asarning oxirgi qismi o'sha zamonning suronli yillarida yo'qolib ketgan.
Mirdi Mirzoning «Tazkirat ul-havotin» asarida keltirilgan «Sevgisizda mahsulot yo'q» mazmunidagi ikki baytiga qaraganda, Gulbadan begimning g'azaliyotdan ham xabari mavjud.
«Akbarnoma» asarining muallifi Abul Fazlning bergan ma'lumotga qaraganda, 1575 yilda Gulbadan begim Ka'batullo ziyoratiga jo'nab ketadi va 1582 yilda ko'p qiyinchiliklar bilan ziyoratgohdan qaytib keladi. Abul Fazlning yozishicha, Gulbadan begim 1603 yilda 80 yoshida vafot etgan. Akbar jamoa uni katta hurmat va bu bilan dafn qilindi. Akbarning o'zi Gulbadan begim guruhini o'g'il sifatda ko'rsatib, dafn marosimida o'g'illik burchini ikkinchi darajali o'tkazdi.Xadicha begim Sulton Usayn Mirzo Boyqaroning suyukli hotini edi.
Xadicha begim 1451-yilda Xirotda tug'ilib, 1457-yilda Sulton Abusayid Mirzo Hirotni olgach, unga qaytib kelgan xos kanizaklardan biri edi. Sulton Abusayid Mirzo Xadicha begimni 1465 yil o'z nikohiga keladi. Sulton Abusayid Mirzodan Oqbegim ismli bir qiz ham bor. 1469-yilda Sulton Abusayid Mirzoxonda halokatga uchragach, Xirot taxtiga o'tgan Sulton Usayn Mirzo Boyqa marhum Sulton Abusayid Mirzo haramida Xadicha begimni ko'rib, uni sevib qoladi va shar'iy iddasi (uch oy) tug'ach, o'z nikiga keladi.
Xadicha begim yosh, g'uzal, dimog'dor, engil tabiat ayol bo'lib, ayni vaqtda tabiatan ichi qoralik va makr-hylaga moyil edi. Zahiridin Muhammad Bobur Mirzo (1483—1530) Xadicha begim haqida: «Oʻzini oʻqila tutar edi, lekin beakl va purgʻu (koʻp gapiruvchi, ezma) xotun edi, rofiziya (shiiylik mazhabining bir oʻqimi) ham ekandur»,— deb yozadi. Darhaqiqat Xadicha begim tez fursatda o'zining jozibali husn-latofati-yu makkora iltifotlari bilan Sulton Usayn Boyqaron o'ziga rom ishtirok, haramda ulug' bekalik o'rnini egalladi.
Sulton Usayn Boyqaroning xotinlari va xos kanizaklaridan 14 o'g'il va 11 qizi bor edi. Shohg‘arb Mirzo (1471 — 1489), Muzaffar Usayn Mirzolar (1473— 1509) Xadicha begimdan tug‘ilgan edilar. Xadicha begim o'z farzandi — tantiq va shuratparast Muzaffar Husayn Mirzoni Sultonning barcha o'g'illaridan ustun qo'yishga jon-jahdi o'z farzandi. Jismoniy, turli makr-hiylalar ishlatib, ota bilan o'g'illar nizo chiqarishga olinadi. Bu nizolar ko'p qo'nli jangu jadallar bilan tugadi. Sulton Usayn Boyqaro tobor Xadicha begimning makriga uchib, Muzaffar Usayn Mirzodan bo'lak o'g'illariga unchalik iltifot yordammas va xavf-xatarda yurardi. Xadicha begim o'g'li Muzaffar Usayn Mirzoni ota taxtiga valiahd qarshi tayinlash maslasida hufiyonani boshlab yuboradi. Valiahdlik ammo taomilga qarab, Sultonning kattag'li Badiuz-Zamon Mirzoniki (1458—1511) edi. Garchi Sulton Usayn Boyqaro Badiuz-Zamon Mirzoni unchalik sumasa-da, hozir har doim uni rozi qilish kerak edi. Ayni vaqtda, Alisher Navoiy bo'sh saroy yurishning ko'pchiligi valiahdka Badiuz-Zamon Mirzoning 11 yashar o'g'li — Mo'min Mirzoni (1486—1497) munosabat bilan munosabat bildirgan suhbatlar bu bayram mulohazalari Sultonga ochib bildirgan edilar. Tabiiyki, arkoni davlat orasida bo'layotgan bunda mulohazalar Xadicha begimning hasad olovini alangalatmasdan qo'ymasdi.
1497 yil baxorida Sulton Hosorga qarshi yurish boshlayapti. Sultonning buyrug'iga qarab, Astrobodda hukmron bo'lib turgan Badiuz-Zamon o'z o'nniga o'g'li Muhammad Mo'min Mirzoni qo'yib, o'zining otasining qushniga kelib qo'shiladi. Jang tugagach, Sulton Usayn Boyqaro o'g'li Badiuz-Zamon Mirzoni Balx viloyatiga, suyukli o'g'li Muzaffar Usayn Mirzoni esa Astrobodga hokim nazorat ta'minladi. Sultonning bu buyruqi Badiuz-Zamon Mirzoning jamoatiga tegadi. Chunki Astrobodni o'g'li Mo'min Mirzoga in'om qilish taraddudida edi. Jismoniy, Badiuz-Zamon o'z o'g'liga Astrobodni qo'llab-quvvatlashdan bo'yin tovlash haqida xabar beradi. Bu mojaro Sulton bilan Badiuz-Zamon Mirzo orasida qonli to'qnashuvga sabab bo'ladi. 1497 yil 2 mayda Badiuz-Zamon qushni tor-mor keltiriladi. Ayni vaqtda Muzaffar Usayn Mirzoning qushini Astrobodni zabt etib, Muhammad Mo'min Mirzoni asirga o'ladi va Hirotga keltirib, Ixtiyoriddin qal'asiga qolmaydi. Ko'pdan beri qulay vazitni kutib yotgan Xadicha begim Murg'ob o'zining o'zida vazir Nizom ul-Mulk ishtirokida Sultonning mastligidan foydalanib, Muhammad Mo'min Mirzoni zudlik bilan qatl etish haqida buyruqga muhar bostirib keladi va o'sha kechayu siyoh hukmi ijro etiladi.
1506 yil aprelda Sulton Usayn Boyqaro vafot etdi. Xadicha begimning kaltabinlik bilan saltanat ishlariga aralashuvi natijasi o'laroq, taxtga ikki shahzoda — Badiuz-Zamon Mirzo va Muzaffar Usayn Mirzo o'tdilar. Shayboniyxon Xurosonga hujum boshlaganda, ikki shahzoda ikki mavzeda — Badiuz-Zamon Qorarabotda, Muzaffar Usayn Mirzo Tarnobda turadilar. Birinchi zarbadayoq ikki shahzoda ikki tarafga — Badiuz-Zamon Qandahor tomonidan Turkiyaga, Muzaffar Hussayn Mirzo Astrobodga qochadilar. Xirot mudofasi esa Xadicha begim boshliq uch-to'urta iste'dodsiz ayonlaru hotin-qizlarga qolgan edi. Shayboniyxon Harotni osongina yordamga yordam beradi. Xadicha begim Hirotdan tashqariga chiqmay, uy mahbusligida yashadi. 1509 yilgi o'g'li Muzaffar Usayn Mirzoning Astrobodda ekanlignni eshitgach, Shayboniyxon tomonidan Hirot dorig'asi (hokimi) ta'qib qilgan Jon Vafo Mirzodan ruhsat olib, o'g'lini ko'rgan Astrobodga boradi. Xadicha begim Astrobodga etib borganda, o'g'li Muzaffar Usayn Mirzo tuzalmagan kasalga mubtalo bo'lib, o'lim to'shagida yotardi. Qo'p o'tmay — vafot etgan. Xadicha be o'g'lining ta'ziyasini isbotlab, yana Xirotga qo'yib keladi...
Saroy Mulk xonim chig'atoy ulusiga mansub mo''g'ul xonlaridan Qozonxonning qizi bo'lib, 1341 yilda tug'ilgan. Qozonxon taxtdan azl etilib, qatl ustiga chog'da Saroy Mulk xonim haloki besh yoshda edi. Saroy Mulk xonim balogatga etgach, 1355 yilda Movarounnhr hukmdori amir Qozog'onning nabirasi amir Usayn uni nikohiga kiritishdi.

1370-yilda uchrashuv qiron Amir Temur jangda amir Husaynni engib, uni qatl qildirgach, Movarounnhr hukumatini o'z qo'liga yordam beradi. Tabiiyki, amir Husayinning bir necha xotinlari bo'lib, haramning ulug' bekasi — Tarmashirinxonning qizi Suyunch Qutlug' O'g'o edi. Sohibqiron Amir Temur maqtulning haramidagi malikalar orasidan Qozonxonning qizi— Saroy Mulk xonimni, Bayon Sulduzning qizi — Ulus Og'oni, Xizr Yasuriyaning qizi—Islom Og'oni hamda Tag'oy Turkon Xotunni tanlab olib, o'z vaqtida uch oy o'tgach, o'z nihojiga aralashdi.

Sohibqiron Amir Temur Saroy Mulk xonimni o'z nikohiga kiritishgach, «ko'ragon» nomiga muharraf bo'ldi. Qo'ragon iborasi mo'g'ulcha so'z bo'lib, «kuyov» degan ma'noni o'z ichiga oladi. Saroy, Saroy Mulk xonim mo'g'ul xonlari birining qizig'i shundaki, Amir Temur xonining kuyovi, yana "Amir Temur Koragon" nomini olgan edi.
Sohibqiron Amir Temur malika Saroy Mulk xonimni o'z nikohiga yuklamagunga qadar, haramida boshqa xotinlari ham bor edi. Lekin xon avlodiga mansub Saroy Mulk xonim haramdagi barcha malikalardan ulug'ro'g'i javob berib, "katta xonim" yohud "Bibixonim" degan unvonga erishdi. Bunday e'zozga musharraf uchun albatta oql-zakovat, did-farosat, fikrlash doirasidagi ulkanligi bosh omil hisoblanadi. Zotan, tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Saroy Mulk xonim zamonasining yuksak idrokli, farsatli, tadbirlarkor va oql-zakovat uchrashuvlari, husn-latofat bobida ham ishtiroki edi. Saroy Mulk xonim insonparvar, vatanni sevguvchi, mamlakatning siyosiy-ijtimoiy, barqaror va madaniy hayotidan yaxshigina xabardor, saltanat ishlarida dono maslaxatlar bilan qatnashib turgan ayol edi. Ayniksa, ilm-ma'rifatga xavfsizlik ila qarar, tolibi ilmlarga homiylik qilardi.
Sohibqiron Amir Temurning har bir yurishlarida Saroy Mulk xonim ko'p birga yurgan. Tarixiy manbalarning yoqdillik bilan bergan ma'lumotlariga qarab, o'ta ziyrak, chorakor Saroy Mulkxonim saltanatni boshqarishda vujudga kelgan ayrim muammolarni bartaraf etishda o'zining o'yinning o'yindagi maslahatlari bilan faol qatnashgan. Amir Temuroy Mulk xonimga oshkora bo'ysunmasa-da, biroq tekshirilmaga maslaxat o'qishlariga o'zi qandaydir ehtiyoj sezib turadi. Naql qilishlaricha, Amirmurmur Eronga Isroilga qarshi yurish bo'lganda, Faxonning qamali ko'pga cho'zilib, qushinni Te o'zi bilan ta'minlashga yordam beradi. Nihoyat, Amir Temur Samarqandga chopar yo'lab, Saroy Mulk xonimga maktub jo'natadi. Maktub qisqa 6o'lib, «Qo'shinning zahirasi tugadi, xazindan zar yuboring», deyildi. Saroy Mul xonim maktub mazmunidan bo‘lak bo‘lg‘ach, xatning orqa tomoniga «Ulug‘ amir, zaringiz tug‘gan bo‘lsangiz, nazoratingiz ham tugadimu?»—deb yozadi va uni choparga tutqazadi.
Amir Temur maktubni olgach, Saroy Mulk xonimning kinoyali zamzamasini o'ylab-o'ylab, aniq bir tadqiqotga keladi: lashkargohda so'yib ey qo'yilgan, qo'ramol, ot va tuya suyaklarini o'sha kuni kiyok yig'dirib, turli hajmlarda qirqtib, hajmdagi ma'lumotnomasiga kiyib, muxrni qizdirib tamg'a bostiradi hamda sotib pul o'rnida muomalaga olishiga buyruq beradi. Natijada, qo'shni shahar va qishloqlarda suyak pulga qo'shin uchun o'ziga xos sotib oladi. Tez kunda Isfaxon shaxari taslim bo'lgach, suyak pullar zar bilan olinadi.
Amir Temir Temir yoʻlida yoʻl-yoʻriq koʻrinishida, chet ellik elchilarni qabul qilish marosimida boshqaruvchilar yonida xotiilari ham ishtirok etgan. Ispaniya qiroli Genrix III ning Samarqand hukmdori Amir Temuriga yuborgan nazorat Ryui Gonzales de Qlavixoning yozishicha, 1404 yil 8-sentabr dushanba kuni Amir Temur Samarqand chetidagi «Dilkusho» bog'ida elchilarni qabul qilaman. Qabul tantasi katta ziyofat va bo'shlangan. Klavixoning hikoya qilishicha, o'zini tutishida hukmdor Temurning yonida Saroy Mulk xokim boshlik boshqa xotinlari ham yuzlariga parda tashlab o'tganlar. Ispan qiroli yuborgan qurishyalar ora hukmdorga ko'p qizil movut ma'qullagan. Bu sanoat u o'z xotinlari, avvalo Saroy Mulk xonim bilan fikrlashadi. 1404 yil 17-oktabr juma kuni Saroy Mulk xonim ham katta ziyofat beradi. Ziyofatda boshqa elchilarni qo'llab-quvvatlashida ispan Ryui Gonzales de Qlavixo ham qatnashadi. Klavixo Temur bog'lariga berilgan ziyofatlarning to'kin-sochinligi, bog'lardagi rang-barang ipak chodirlar, undagi oltin-kumush jihozlaru bog'langanlarning o'ta did va unutish bilan jihozlangani haqida ma'lumot bilan bog'langan.
Naql qilishlaricha, Saroy Mulk xonim kunlardan bir kun o'z jamg'armasi qurishga, savoblik uchun xudo yo'lida bir madrasa bino qildirishga eri Amir Temurdan ijod so'radi. Ukmdordan ruxsat bo'lgach, ot Qozonxon tomondap sovg'a bir juft olg'ini sotuvga qo'yib, bu yukni madrasa qurishiga sarflaydi. Saroy Mulk xonim madrasa qurilishi yarayonda qurilish maydoniga tez-tez kelib ish boshqaruvchilarga fikrini aytadi.
Saroy Mulk xonim chig'atoy ulusiga mansub mo''g'ul xonlaridan Qozonxonning qizi bo'lib, 1341 yilda tug'ilgan. Qozonxon taxtdan azl etilib, qatl ustiga chog'da Saroy Mulk xonim haloki besh yoshda edi. Saroy Mulk xonim balogatga etgach, 1355 yilda Movarounnhr hukmdori amir Qozog'onning nabirasi amir Usayn uni nikohiga kiritishdi.

1370-yilda uchrashuv qiron Amir Temur jangda amir Husaynni engib, uni qatl qildirgach, Movarounnhr hukumatini o'z qo'liga yordam beradi. Tabiiyki, amir Husayinning bir necha xotinlari bo'lib, haramning ulug' bekasi — Tarmashirinxonning qizi Suyunch Qutlug' O'g'o edi. Sohibqiron Amir Temur maqtulning haramidagi malikalar orasidan Qozonxonning qizi— Saroy Mulk xonimni, Bayon Sulduzning qizi — Ulus Og'oni, Xizr Yasuriyaning qizi—Islom Og'oni hamda Tag'oy Turkon Xotunni tanlab olib, o'z vaqtida uch oy o'tgach, o'z nihojiga aralashdi.

Sohibqiron Amir Temur Saroy Mulk xonimni o'z nikohiga kiritishgach, «ko'ragon» nomiga muharraf bo'ldi. Qo'ragon iborasi mo'g'ulcha so'z bo'lib, «kuyov» degan ma'noni o'z ichiga oladi. Saroy, Saroy Mulk xonim mo'g'ul xonlari birining qizig'i shundaki, Amir Temur xonining kuyovi, yana "Amir Temur Koragon" nomini olgan edi.
Sohibqiron Amir Temur malika Saroy Mulk xonimni o'z nikohiga yuklamagunga qadar, haramida boshqa xotinlari ham bor edi. Lekin xon avlodiga mansub Saroy Mulk xonim haramdagi barcha malikalardan ulug'ro'g'i javob berib, "katta xonim" yohud "Bibixonim" degan unvonga erishdi. Bunday e'zozga musharraf uchun albatta oql-zakovat, did-farosat, fikrlash doirasidagi ulkanligi bosh omil hisoblanadi. Zotan, tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Saroy Mulk xonim zamonasining yuksak idrokli, farsatli, tadbirlarkor va oql-zakovat uchrashuvlari, husn-latofat bobida ham ishtiroki edi. Saroy Mulk xonim insonparvar, vatanni sevguvchi, mamlakatning siyosiy-ijtimoiy, barqaror va madaniy hayotidan yaxshigina xabardor, saltanat ishlarida dono maslaxatlar bilan qatnashib turgan ayol edi. Ayniksa, ilm-ma'rifatga xavfsizlik ila qarar, tolibi ilmlarga homiylik qilardi.
Sohibqiron Amir Temurning har bir yurishlarida Saroy Mulk xonim ko'p birga yurgan. Tarixiy manbalarning yoqdillik bilan bergan ma'lumotlariga qarab, o'ta ziyrak, chorakor Saroy Mulkxonim saltanatni boshqarishda vujudga kelgan ayrim muammolarni bartaraf etishda o'zining o'yinning o'yindagi maslahatlari bilan faol qatnashgan. Amir Temuroy Mulk xonimga oshkora bo'ysunmasa-da, biroq tekshirilmaga maslaxat o'qishlariga o'zi qandaydir ehtiyoj sezib turadi. Naql qilishlaricha, Amirmurmur Eronga Isroilga qarshi yurish bo'lganda, Faxonning qamali ko'pga cho'zilib, qushinni Te o'zi bilan ta'minlashga yordam beradi. Nihoyat, Amir Temur Samarqandga chopar yo'lab, Saroy Mulk xonimga maktub jo'natadi. Maktub qisqa 6o'lib, «Qo'shinning zahirasi tugadi, xazindan zar yuboring», deyildi. Saroy Mul xonim maktub mazmunidan bo‘lak bo‘lg‘ach, xatning orqa tomoniga «Ulug‘ amir, zaringiz tug‘gan bo‘lsangiz, nazoratingiz ham tugadimu?»—deb yozadi va uni choparga tutqazadi.
Amir Temur maktubni olgach, Saroy Mulk xonimning kinoyali zamzamasini o'ylab-o'ylab, aniq bir tadqiqotga keladi: lashkargohda so'yib ey qo'yilgan, qo'ramol, ot va tuya suyaklarini o'sha kuni kiyok yig'dirib, turli hajmlarda qirqtib, hajmdagi ma'lumotnomasiga kiyib, muxrni qizdirib tamg'a bostiradi hamda sotib pul o'rnida muomalaga olishiga buyruq beradi. Natijada, qo'shni shahar va qishloqlarda suyak pulga qo'shin uchun o'ziga xos sotib oladi. Tez kunda Isfaxon shaxari taslim bo'lgach, suyak pullar zar bilan olinadi.
Amir Temir Temir yoʻlida yoʻl-yoʻriq koʻrinishida, chet ellik elchilarni qabul qilish marosimida boshqaruvchilar yonida xotiilari ham ishtirok etgan. Ispaniya qiroli Genrix III ning Samarqand hukmdori Amir Temuriga yuborgan nazorat Ryui Gonzales de Qlavixoning yozishicha, 1404 yil 8-sentabr dushanba kuni Amir Temur Samarqand chetidagi «Dilkusho» bog'ida elchilarni qabul qilaman. Qabul tantasi katta ziyofat va bo'shlangan. Klavixoning hikoya qilishicha, o'zini tutishida hukmdor Temurning yonida Saroy Mulk xokim boshlik boshqa xotinlari ham yuzlariga parda tashlab o'tganlar. Ispan qiroli yuborgan qurishyalar ora hukmdorga ko'p qizil movut ma'qullagan. Bu sanoat u o'z xotinlari, avvalo Saroy Mulk xonim bilan fikrlashadi. 1404 yil 17-oktabr juma kuni Saroy Mulk xonim ham katta ziyofat beradi. Ziyofatda boshqa elchilarni qo'llab-quvvatlashida ispan Ryui Gonzales de Qlavixo ham qatnashadi. Klavixo Temur bog'lariga berilgan ziyofatlarning to'kin-sochinligi, bog'lardagi rang-barang ipak chodirlar, undagi oltin-kumush jihozlaru bog'langanlarning o'ta did va unutish bilan jihozlangani haqida ma'lumot bilan bog'langan.