Ximiyanıń tıykaroiy qaǵıydaları

F-elementler. lantoidlar hám aktinoidlar

Bul elementler gruppaına berilgen at valent qabıqtıń sırtdan úshinshi qabıqchasida toplanıp barıwı olardıń ózgeshelikleri III gruppa daǵı lantan elementinikiga uqsas bolıwı kerek degen pikirdi júzege keltirip shıǵaradı. Bul elementlerdiń elektron konfiguratsiyasi, olarǵa tán bolǵan valentliklari hám olar ushın tipik bolǵan oksidleniw dárejesi +3 bolǵan ionları radiusı tómendegi kestede keltirilgen.

Lantanoidlarning birpara ózgeshelikleri
Bul elementlerdiń NEM bahaları birdey-1, 1 ge teń. Erkin haldaǵı lantanoidlar tipik metallar ózgesheligine iye, olar hawada tez xiralashib, kóbinese Me2 O3 quramlı oksid perde (tek ceriy CeO2 ni) payda etedi. Olar hawa quramındaǵı CO2 ni yutib, tiyisli karbonatlardı payda etedi. Hawa namini yutib gidroksidlarga aylanadı. Me (OH) 3 lar amfoter ózgeshelikke iye emes, mol muǵdardaǵı sıltılarda erimeydi. Olardaǵı metalldıń tártip nomeri artıp barıwı qatarında ion radiusı azayıp barıwı sebepli gidroksidning tiykarlıq kúshi azayıp baradı hám sol tártipte olardıń eriwsheńligi de azayıp baradı. Gidratlangan ionlar gidroliz reaksiyasında qatnasadı
E(H₂O)₆⁺³ ⇄ [E(H₂O)₅OH]²⁺ + H⁺
Bul ózgeshelik elementlerdiń tártip nomeri artıp barıwı menen kúsheyip baradı. Lantanoidlar atom texnikasında úlken áhmiyetke iye. Samariy, gadoliniy, yevropiy ıssı neytronlarni qamtıp alıw kesimi maydanı úlken bolıwı sebepli olar yadro reaktorlarning qorǵaw qatlamları quramına qosıladı.
Ceriydiń +3 hám +4 oksidleniw dárejelerindegi perxloratlarining qospası perxlorat kislota ortalıǵında suwdı vodorod hám kislorodqa bóleklew processinde qatnasıwı baqlanǵan.
Aktinoidlar
Aktinoidlar tártip nomeri 0 -1 0 3 aralıǵindaǵı 14 elementten ibarat. Olar da III gruppa aǵzası lantanga uqsas f-elementler bolıp tabıladı. Aktinoidlarning barlıǵında turaqlı izotoplar joq, olardan tek ushewi - toriy, protaktiniy hám uran tábiyaatda ámeldegi, qalǵanları bolsa jasalma usılda alınǵan. Joqarıda keltirilgen kestede birinshi aktinoid toriyda sf-orbitalda 5 f- qabıqchada elektron joq, lekin 6 d-tekshechada bolsa eki elektron jaylasqan. Óytkenin tómendegi grafiktan anıqlaw múmkin.
Urandan keyin jaylasqan elementlerde 5 f-teksheshe birden elektron menen to'lib baradı. Kyuriy elementinde f-teksheshe yarım tolǵan haloti lantanoidlardagi gadoliniyga uqsas konfiguratsiyaga - energetikalıq bekkem jaǵdayǵa ótedi. Aktinidlarning sırtqı tekshechasidagi elektronlar yadroǵa sırtqı elektronlarǵa qaraǵanda kúshsizlew tartıladı. Bul jaǵday aktinoidlar hám lantanoidlar arasındaǵı ximiyalıq aktivlik parqın túsintira aladı. Toriyning 5 f-orbitalında jaylasıwı kerek bolǵan toq elektron turaqlılıǵı joqarılaw bolǵan 6 d-orbitalǵa ótedi. Lekin bul jaǵdaylar parqı úlken bolmawi sebepli olar arasında elektronlar,, sekrewiga” alıp keliwi Ol, Np, Pu hám Am de valent jaǵdaylar kóp bolıwın túsintiredi. Kyuriydan keyingi elementlerde 5 f-tekshechaning turaqlılıǵı kúshaya- baradı. Ximiyalıq tárepten aktinoidlar lantanoidlarga qaraǵanda aktivlew. Olar galogenler, vodorod, altıngugurt, azot, fosfor, uglerodlar menen reaksiya kirisiwedi.

Suvning qattiqligi va uni yoqatish usullari.
Tábiyaatda taza suw uchramaydi: onıń quramında mudami qandayda bir elementlar aralasǵan boladı. Atap aytqanda, suw jer qabıǵı daǵı duzlar menen óz-ara tásirlesip, arnawlı bir qattılıqqa iye bolıp qaladı.
Suwdiń qattılıǵı — suwda kalsiy kationlari Ca2+ hám magniy kationlari M g2+ bar ekenliginen kelip shıǵıs ózgeshelikleri topIami.
Eger suwda bul kationlarning konsentraciyası joqarı bolsa, ol halda suw qattı, eger kem bo'Isa — jumsaq dep ataladı. Tap áne sol kationlar tábiyiy suwga o£ziga tán ayrıqshalıqlar baxsh etedi. Kir juwılǵanda qattı suw gezlemelerdiń sapasın jamanlastıradı hám kóp sabın isletiwge tuwrı keledi, sabın Ca2+ hám Mg2+ kationlarini bogiashga sarplanadı.
2Cl7H 35COO“ + Ca2+ = (C17H35COO)2Ca I
2C17H 35COCT + Mg2+ = (C17H 35COO)2Mg I
Hám kóbik sol kationlar tolıq, cho'kkandan keyin ǵana payda boladı. Birpara sintetik juwıw quralları qattı suwda jaqsı yuvadi, sebebi olarda kalsiy hám magniy duzları ańsat eriydi. Qattı suwda awqat ónimleriniń pısıwı qıyın b o 'ladi, ol jaǵdayda qaynatilgan palız eginlerilerdiń bolsa ta'mi bolmaydı. Shay jaqsı shıqpaydı hám ta'mi joǵaladı. Usınıń menen birge bul kationlar sanitariya -gigiyena tárepten qáwipli emes, magniy kationlari Mg2+ dıń muǵdarı kóp bolǵanda teńiz yamasa okeandagi sıyaqlı suw ashqıltım boladı hám adam ichagida surgi retinde tásir etedi.
Qattı suw puw qazanlarında paydalanıw ushın jaramsız bolıp tabıladı: qaynatilganda ol jaǵdayda erigen duzlar qazanlardıń diywallarında qoqım qatlamın payda etedi jáne bul qatlam ıssılıqtı jaqsı ótkermaydk Berjaqilg'ining kóp sarıplanıwına, qazanlardıń múddetinen burın isten shıǵıwına, geyde bolsa qazanlardıń oǵada qızıp ketiwi nátiyjesinde avarıyaǵa sebep boladı. Suwdiń qattılıǵı metall konstruksiyalar, truboprovodlar, sovitiladigan mashinalardıń qapları ushın zıyanlı bolıp tabıladı.
Kalsiy kationlari Ca2+ kalsiyli qattılıqtı, magniy kationlari Mg2+ bolsa — suwdiń magniy/i qattılıǵın keltirip shıǵaradı. Ulıwma qattılıq kalsiy hám magniylı qattılıqlardan, yaǵnıy suwdaǵı Ca+ hám Mg2+ kationlarining konsentraciyaları jıyındısınan payda boladı.
Suwdı yumshatish processlerine salıstırǵanda alǵanda karbonatlı hám karbonatsız qattılıq boladı. Ca2+ hám Mg2+ kationlarining suwdaǵı gidrokarbonat ionları HC03 ke ekvivalent bolǵan bólegi keltirip shıǵarǵan qattılıq karbonatlı qattılıq dep ataladı. Basqasha aytqanda, karbonatlı qattılıq kalsiy hám magniy gidrokarbonatlarning bar ekenliginen boladı. Suw qaynatilganda gidrokarbonatlar bóleklenedi, payda bolǵan kem eriytuǵın karbonatlar bolsa shókpege túsedi hám suwdiń ulıwma qattılıǵı karbonatlı qattılıq ma`nisi shekem azayadı. Sol sebepli karbonatlı qattılıq waqıtsha qattılıq da dep ataladı. Qaynatilganda kalsiy kationlari Ca2+ karbonat jaǵdayında shókpege túsedi:
Ca2+ + 2 H C 0 3“ = C aC 0 3 4, +H20 + C 0 2
Magniy kationlari Mg2+ bolsa — gidroksikarbonat yamasa magniy gidroksid (pH>10, 3 bolǵanda ) jaǵdayında shókpege túsedi:
2 Mg+2 + 2 H C 0 3 + 2 0 H = (M g0 H ) 2 C 0 3 i +H20 + C 0 2
(gidroksid-ionlar OH- suw menen HC03 ionlardıń óz-ara ta siri esabına payda boladı :
H C 0 3 + H 20 <=> H 2 C 0 3 + OH"
Qattılıqtıń suw qaynatilgandan keyin de etetuǵın bólegi karbonatsız qattılıq dep ataladı. Ol suwda kúshli kislotalardıń, tiykarlanıp sulfatlar hám xloridlerdiń kalsiyli hám magniylı duzlarınıń muǵdarı menen anıqlanadı. Suw qaynatilganda bul duzlar joǵalmaydı, usınıń sebepinen karbonatsız qattılıq turaqlı qqftiqlik da dep ataladı. Natriy ionlarınıń kópshilik bóleginen paydalanilgandan keyin kationitlar ádetde regeneratsiyalanadi — natriy xlorid eritpesinde ustap turıladı, onıń qatnasıwında teris process júz boiadi: natriy ionları kationitdagi kalsiy hám magniy ionlarına almasinadi jáne bul ionlar eritpege ótedi:
CaR+2 Na+=N a2 R+Ca2+
MgR+2 Na+=N a2 R+Mg2+
Regeneratsiyalangan kationitdan qattı suwdı yumshatishda taǵı paydalanıw múmkin.
Suw barlıq tiri organizmler, atap aytqanda insannıń ómiri ushın eń zárúr element esaplanadı. Tábiyiy suwda mudamı hár túrlı duzlar erigen halda boladı. Olardıń muǵdarı qar, jawın suwida kem boladı, teńiz hám okean suwida onıń muǵdarı kóp boladı. Tábiyiy suwning quramında magniy, kalsiy, xloridleri, sulfatlari, gidrokarbonatlari hám basqa qosımshalar boladı. Quramında áne sol elementlardıń muǵdarına qaray suwdı : waqtınshalıq qattıqa iye bolǵan suw, turaqlı qattılıqqa iye bolǵan suw, kalsiyli qattılıq, magniylı qattılıq, ulıwma qattılıqqa iye bolǵan suwga ajraladi`. waqtınshalıq qattılıqqa iye bolǵan suwdı yumshatish múmkin
Suwdı qaynatıw jolı menen waqtınshalıq qattılıq joytıladı.
Ca (HCO3) 2→CaCO3+H2 O+CO2; Mg (HCO3) 2→MgCO3+CO2+H2 O;
Ohakli suw qosıp.
Ca (HCO3) 2 + Ca (OH) 2 → 2 CaCO3 + H2 O Mg (HCO3) 2 → MgCO3*CaCO3 + 2 H2 O
Silti tásir ettirip.
Ca (HCO3) 2 + 2 NaOH = CaCO3 + 2 Na2 CO3 + 2 H2 O Mg (HCO3) 2 + 2 NaOH = MgCO3 + Na2 CO3 + 2 H2 O
Soda qosıp ionlar cho'ktiriladi.
Ca (HCO3) 2 + Na2 CO3 = CaCO3 + 2 NaHCO3 Mg (HCO3) 2 + Na2 CO3 = MgCO3 + 2 NaHCO3
Turaqlı qattılıqqa iye bolǵan suwǵa natriy fosfat qosıw jolı menen qattılıq joytıladı.
CaSO4 + Na2 CO3 = CaCO3 + Na2 SO4 3 MgSO4 + 2 Na3 PO4 = 3 Na2 SO4 + Mg3 (PO4) 2
Sanaatda suwdiń qattaqligini joytıw ushın ion almasinuv usılı qollanıladı. Kationitlar-suwda erimeytuǵın, quramında sırtqı ortalıq kationlarga almasina alıwshı, jıldam kationlar tutatuǵın qattı tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeniler bolıp tabıladı. Anionitlar - suwda erimeytuǵın, quramında sırtqı ortalıq anionlariga almasina alıwshı, jıldam anionlar tutqan qattı elementlar. Kationitli kolonkadan ótkerilgen suwdiń quramındaǵı kalsiy hám magniy ionları natriy ionlarına alısıp, kolonkada qaladı hám natriy ionları suwǵa ótedi.
Na2 R + Ca +2 → 2 Na+ + CaR
Kationitlarda R-quramalı dúzılıwǵa iye organikalıq radikal. Kationitlar suwdı kalsiy hám magniy ionlarınan tazalawǵa járdem bersa, anionlarni shıǵarıw ushın anionitlar qollanıladı.
Atom dúzilisi.
Atom (áyyemgi grekshe: ἄτομος — atomos — bólindis) — ximiyalıq elementtiń barlıq ózgesheliklerin ózinde sáwlelengenlestirgen eń kishi bóleksi. Dáslepki „bo'linmas“ atınıń alǵan bul bólektiń ishki dúzilisi ádewir quramalı. Atom oń zaryadlanǵan negiz (yadro ) hám yadro átirapında háreketleniwshi elektronlardan shólkemlesken. Atom orayında barlıq massası jıynanǵan oń zaryadlanǵan negiz (yadro ) jaylasqan ; átirapında ólshewleri (~ 10~8 sm) atom ólshewlerin ańlatatuǵın elektron qabıqların payda etiwshi elektronlar háreket etedi. Atom yadrosı protonlar hám neytronlardan shólkemlesken. Atomdagi elektronlar sanı yadro daǵı protonlar sanına teń (atomdagi barlıq elektronlar zaryadı yadro zaryadına teń), protonlar sanı elementtiń dáwirli sistemasındaǵı tártip nomerine teń. Atom elektronlardı tutıp alıp yamasa berip, teris yamasa oń zaryadlanǵan ionlarǵa aylanadı. Atomning ximiyalıq ózgeshelikleri tiykarlanıp sırtqı qobikdagi elektronlar sanı menen anıqlanadı ; ximiyalıq qosılıp, atomlar molekulalar payda etedi. Atomning ishki energiyası onıń zárúrli kórsetkishi esaplanadı. Ishki energiya málim (diskret) bahalarǵa ıyelewi hám ol sekrewsimon kvant ótiwlerdagina ózgeriwi múmkin. Málim baha daǵı energiyanı yutib, atom qo'zg'algan jaǵday (energiyanıń joqarılaw júzesi) ga ótedi. Atom foton shıǵarıp, qo'zg'algan jaǵdaydan kishi energiyalı jaǵday (energiyanıń tómenlew júzesi) ga ótedi. Atomning eń kishi energiyasına uyqas júzesi tiykarǵı úst, Atom orayında Ze oń zaryadlı dızbek yadro jaylasqan, yadro átirapında — Ze elektronlar aylanadı. Atomning derlik hámme massası yadroda tóplanǵan. qalǵanları bolsa qo'zg'algan úst dep ataladı. atom dúzilisi haqqındaǵı pán („Atom fizikasi“ „Yadro fizikasılıq“, „Elementar bólekler fizikasi“ hám basqa jónelisler) teoriyası talay quramalı bolıp, fizikaning derlik barlıq jetiskenliklerine hám házirgi zaman matematikalıq apparat jetiskenliklerine tayanadi. Ad.:Bekjonov R. B., Atom yadrosı hám bólekler fizikasi, T., 1995; Element dúzilisi, T., 1997.[1] Termindi grek filosofi Demokrit eramızǵa shekemgi v asirde kirgizgen.
Atom termininiń kelip shıǵıwı:
Element júdá mayda bólekshelerden dúzilgenligi haqqındaǵı pikir áyyemgi grek ilimpazları tárepinenoq aytılǵan edi. Olar áne sol bólekshelerdi atomlar dep atawdı. Áyyemgi grekler atomlar úzliksiz kóp tarepliklar formasına iye, dep boljaǵanlar : Kub („Jer atomları“), Tetraedr („Órt atomları“), Oktaedr (Hawa atomları ), Ikosaedr („suv atomları“). Elementtıń atomlardan dúzilgenligi ideyasınıń eksperimental tastıyıqı alınunga shekem jigirma ásirden artıq waqıt ótti. Bul ideya fanda ximiya hám kinetik teoriyanıń jetiskenlikleri sebepli XIX ásirdiń ekinshi yarımında qatań payda boldı. XX ásir basına kelip, fiziklar atomlardıń ólshemleri 10 −10 m hám massası 10 −27 kg átirapında bolıwın bilar edi. Bul waqıtqa kelip atomlar ulıwma „bo'linmas“ emes, olar málim ishki dúzilisine iye, bunı biliw bolsa D. I. Mendeleyev anıqlaǵan ximiyalıq elementler hossalarining dáwirliligin túsindiriwge múmkinshilik beriwi anıq bolıp qaldı.
Elektron jańalıq ashılǵannan bir az waqıt ótkennen keyin, 1903-jılda ingliz fizigi Jozef Jan Tóbeson diametri tahminan 10 −10 m, ishine elektronlar „sochilgan“, kólemi boyınsha oń zaryadlanǵan sfera formasındaǵı atom modelin usınıs etdi. Elektronlardıń sfera orayına salıstırǵanda tebranganda, atom jaqtılıq nurlantiradi. Tosmon, elektronlar sfera orayı átirapında qatlam bolıp gruppalarǵa bólinedi, dep esapladı.
Rezerford tájiriybesi
Tóbeson usınıs etken modelde atom massası onıń kólemi boyınsha bir tegis bólistirilgen. Bunday boljawdıń hato ekenligin tez arada ingliz fizigi Ernest Rezerford tastıyıqladı. 1908-1911-jıllarda onıń baslıqlıǵında α-bólekler (geliy yadroları ) dıń metal folga (zer qaǵaz ) de shashırawına tiyisli tájiriybeler ótkerilgen edi. (qarang Alfa jemiriliw). α-bólek juqa folgadan (qalıńlıǵı 1 mkm) ótip hám altıngugurtli qorǵasınnan etilgen ekranǵa túsip, mikroskopda jaqsı kórinetuǵın chaqnashni vujudga keltirar eken. Ekrandı α-bólektiń dáslepki háreket baǵdarında hár qıylı múyeshlerde jaylastırildi hám folgadan ol yamasa bul múyeshka shashılǵan bólekler sanı sanaldi. Kópshilik bólekler folgadan bir az og'ib ótip ketiwi anıqlandi, biraq ayırım jaǵdaylarda (tahminan 10 000 lan birewinde) α-bólektiń 90˚ den úlken múyeshka og'gani gúzetildi.
Kópshilik bólekler folgadan bir az og'ib ótip ketiwi anıqlandi, biraq ayırım jaǵdaylarda (tahminan 10 000 lan birewinde) α-bólektiń 90˚ den úlken múyeshka og'gani gúzetildi.



Bul, eger 15 duymli snaryadni bir bet papiros qaǵazına otganingizda, snaryad qaǵazdan qaytıp kelip, sizge tekkanidek, aqıl bovar etpeytuǵın hal edi ”
— dep keyinirek eslagan edi Rezerford. α-bólekshelerdiń shashırawına tiyisli tájiriybeler sonı ayqın kórsetdiki, atomning pútkil massası júdá kishi kólemde — atom yadrosında tóplanǵan bolıp, onıń diametri atom diametrinen 10 000 ret kishi bolıp tabıladı. Kópshilik α-bólekler salmaqli yadro janından, oǵan tiyip ketmasdan ushıp ótedi, biraq bunda ol keyin basıp „sakrab ketiwi“ múmkin. Rezerford tájiriybeleri atomning yadro modeli ni jaratıw ushın tiykar boldı. Bul model biziń atom dúzilisi haqqındaǵı búgingi qıyallarimizni ańlatadı.
Atom orayında atom yadrosı jaylasqan, atomning qalǵan hámme kólemin elektronlar iyeleydi. Yardo ishinde elektronlar joq (bul 1930 -jıllar basında anıq boldı ); yadro oń zaryadlanǵan protonlar hám zaryadqa iye bolmaǵan neytronlardan ibarat. Atomdagi elektronlar sanı yadro daǵı protonlar sanına teń; bul usı ximiyalıq elementtiń atom nomeri (onıń dáwirli sistema daǵı tártip nomeri) bolıp tabıladı. Elektron massası proton yamasa neytron massasınan tahminan 2000 ret kishi, sol sebepli atomning hámme massası yadroǵa tóplanǵan. Túrli elektronlar yadro menen túrli dárejede baylanısqan ; olardıń geyparaların atom salıstırǵanda ańsat joytıwı múmkin, bunda ol oń ionǵa aylanadı. Atom qosımsha elektronlarǵa iye bolıp, teris ionǵa aylanadı. Atomning birinshi muǵdarlıq teoriyasın 1913-jılda Daniya fizigi Nils Bar islep shıqtı. Bul eń ápiwayı atom — vodorod atomınıń teoriyası edi. Nils Bar Rezerford tájiriybeleriniń nátiyjelerinen hám sol waqıtlarda málim bolǵan atomlar vodoroddıń spektri haqqındaǵı maǵlıwmatlardan paydalandı. Ol vodorod atomın tómendegi kóriniste oyda sawlelendiriw etdi: proton (atom yadrosı ) átirapında aylanba orbita bolıp elektron háreketlenedi.

Ózbekistanda ximiya sanaatınıń rawajlanıwı.

Mineral tóginlerdi satıwdıń bazar mexanizmlerin engiziw, ximiya sanaatı kárxanalarınıń qarızdarlıqların restrukturizatsiya qılıw maydanınan kórilgen sharalar olardı finanslıq salamatlandırıwǵa hám islep shıǵarıw quwatlarınan paydalanıw dárejesin asırıwǵa múmkinshilik berdi.
Usınıń menen birge, ximiya tarmaǵın jáne de rawajlandırıw hám diversifikatsiya qılıw, ximiya ónimleri óndiristiń ámeldegi quwatların modernizaciyalaw hám jańaların qurıw ushın investitsiyalardı tartıw hám de kirip kólemin keńeytiwge tosqınlıq qılıp atırǵan sistemalı máseleler saqlanıp qalıp atır. Atap aytqanda, investitsiyalıq qızıqlıqtıń tómenligi hám tarmaqtı rawajlandırıw ushın óz qarjlarınıń jetkilikli emesligi shiyki zat resurslarini tereń qayta islew boyınsha aldıńǵı texnologiyalardı engiziw imkaniyatın bermeyapti, bunıń áqibetinde islep shıǵarılıp atırǵan ónimde mineral tóginler úlesiniń joqarılıǵı saqlanıp qalıp atır. Ximiya ónimleri islep shıǵarıw salasında jáhán ximiya sanaatı rawajlanıwınıń tendensiyalarini hám respublikanıń zárúrli shiyki zat potencialın esapqa alıwshı fundamental ilimiy baza hám zamanagóy joybar -injiniring islenbeleri joq. Ximiya tarmaǵın jáne de diversifikatsiya qılıw, jańa islep shıǵarıw quwatların jaratıw hám de ishki hám sırtqı bazarlarda talap joqarı bolǵan ónimler nomenklaturasini keńeytiw ushın tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı tartıw, jetekshi shet el institutlardı tartqan halda zamanagóy ilimiy hám joybar bazasın jaratıw, sonıń menen birge, “O'zkimyosanoat” AJ kárxanalarınıń finanslıq turaqlılıǵındı asırıw maqsetinde:
1. Respublika ximiya tarmaǵın jáne de rawajlandırıw hám diversifikatsiya qılıwdıń tiykarǵı baǵdarları etip tómendegiler belgilensin: uglevodorod shiyki zatın hám mineral resursların tereń qayta islew tiykarında ekonomika tarmaqlarında hám jáhán bazarında talap úlken bolǵan, joqarı qosılǵan bahalı ximiya ónimleri nomenklaturasini keńeytiw; respublikanıń mineral tóginlerge bolǵan talabın qandırıw hám kirip potencialın bekkemlewge qaratılǵan jańa islep shıǵarıw quwatların jumısqa túsiriw hám iskerlik júrgizeyotganlarini modernizaciyalaw ; ximiya sanaatı kárxanalarınıń ustav kapitalında mámleket qatnasıwın kemeytiw, tarmaqqa tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı tartıw, tarmaq kárxanaları hám isbilermenlik subektleri ortasında kooperatsiya baylanısların rawajlandırıw arqalı bazalıq ónimlerdi qayta islewdi tereńlestiriw; pánni hám sohaviy ilimiy izertlewlerdi aktiv rawajlandırıw, sonıń menen birge, birinshi náwbette, uglevodorod shiyki zatı hám mineral resursların tereń qayta islewge qaratılǵan aldıńǵı ilimiy islenbelerdi óndiriske integraciya qılıw ;

joybar -injiniring jumısları hám diagnostika izertlewleri sapasın asırıw, ximiya hám ximiya texnologiyalarınıń barlıq baǵdarları boyınsha kadrlardı tayarlaw hám qayta tayarlawdıń nátiyjeli sistemasın shólkemlestiriw.

2. 2018-2030 jıllarda ximiya ónimleri islep shıǵarıwdı 4, 5 esege, sonday-aq, mineral tóginlerdi - 2 esege (1, 2 million tonnadan 2, 4 million tonnaǵa shekem), ónimler kiripin - 4 esege asırıw, sonıń menen birge, organikalıq ximiya ónimleri úlesin 7 procentten 54 procentkeshe jetkiziw arqalı tarmaqtı diversifikatsiya qılıwdı názerde tutatuǵın “O'zkimyosanoat” AJ iskerliginde islep shıǵarıw quwatların keńeytiw hám modernizaciyalaw, bazalıq ónimlerdi qayta islewdi jáne de tereńlestiriw, ámeldegi aktivlerden aqılǵa say paydalanıw hám basqarıwdıń zamanagóy usılların engiziwdiń tiykarǵı baǵdarların ámelge asırıw boyınsha “Jol kartası” 1-qosımshaǵa muwapıq tastıyıqlansin, oǵan kóre: a) qısqa múddette (2018-2020 jıllarda ): “Ammofos-Maksam” AJda ámeldegi islep shıǵarıw quwatların modernizaciyalaw esabına fosforli tóginler islep shıǵarıw kólemin 20, 0 mıń tonnaǵa asırıw (100 procent sap halda ); “Navaiyazot” AJda jılına 100 mıń tonna polivinilxlorid, 75 mıń tonna kaustik soda, 300 mıń tonna metanol; “Navaiyazot” AJda jılına 500 mıń tonna azot kislotası ; “Navaiyazot” AJda jılına 660 mıń tonna ammiak, 577, 5 mıń tonna karbamid; “Ferǵanaazot” AJda tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı tartqan halda jılına 7, 8 million dana zamanagóy polimer oboylar; “Dıyxanobod kaliyli tóginler zavodınıń islep shıǵarıw quwatların keńeytiw” investitsiyalıq joybarı (II basqısh ) sheńberinde taw-kán kompleksi joybar kólemlerinde islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw; b) ximiya ónimleri islep shıǵarıwdı diversifikatsiya qılıw, mineral tóginler hám ósimliklerdi qorǵaw ximiyalıq quralların islep shıǵarıwdı asırıw, organikalıq ximiya, sonday-aq, polimer ónimler, sintetik talshıqlar, rezinotexnika hám basqa tayın ónimler islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa jóneltirilgen orta hám uzaq múddetlerde perspektivalı investitsion joybarlardı ámelge asırıw (2030 jılǵa shekem). Bunda ámeldegi islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw hám keńeytiw hám de jańa qayta islew quwatların jaratılıwma qaratılǵan, dáslepki esap -kitaplarǵa kóre 4, 8 milliard AQSH dollarına teń 29 investitsiyalıq joybarlar tiykarlanıp tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı tartqan halda ámelge asıriladı.
3. Investitsiyalıq joybarlardı ámelge asırıwdı jedellestiriw maqsetinde “O'zkimyosanoat” AJ tómendegilerdi támiyinlasin:

“Ferǵanaazot” AJ hám “Qo'qon superfosfat zavodi” AJni shet el investorlarga satıw maqsetinde islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw, keńeytiw hám diversifikatsiya qılıw boyınsha 2018 jıl 30 dekabrge shekem bul jámiyetlerdiń aktivlerin ǵárezsiz bahalawdı juwmaqlaw ; Sirdaryo wálayatı Jańayer qalasında ammiak hám karbamid islep shıǵarıw zavodın qurıw boyınsha joybar hújjetlerin islep shıǵıw ushın, keyinirek “Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Joybar basqarıwı milliy agentligi qasındaǵı joybarlar hám import kontraktlarni kompleks ekspertiza qılıw orayi” DUKda kompleks ekspertiza qılıw shárti menen, ximiya salasında tájiriybege iye shet el kompaniya menen esaptan tısqarı jol menende tuwrıdan-tuwrı ózara kelisiwler tiykarında shártnama dúziw; Navaiy wálayatında fosforli tóginler islep shıǵarıw kompleksin qurıw boyınsha 2019 jıl avgust ayına shekem Ózbekstan Respublikası Mámleket geologiya hám mineral resurslar komiteti hám Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti menen birgelikte shet el shólkem tárepinen fosforli shiyki zat maydanın bahalaw (ekspertizadan ótkeriw) tiykarında investitsiyalıq joybardı ámelge asırıw konsepsiyasın islep shıǵıw.

4. Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti Ekonomika ministrligi, Ózbekstan Respublikası Tikleniw hám rawajlanıw fondı (keyingi orınlarda - Fond) hám “O'zkimyosanoat” AJ menen birgelikte joybar hújjetlerin islep shıǵıw nátiyjelerine kóre, “Jol kartası”da kórsetilgen perspektivalı investitsiyalıq joybarlardı finanslıq támiynlewdiń anıq dáreklerin belgilesin. Bunda ximiya salasında islep shıǵarıw quwatların modernizaciyalaw hám keńeytiw, jańa qayta islew quwatların jaratılıwma qaratılǵan jańa investitsiyalıq joybarlar tiykarlanıp tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı tartıw esabına ámelge asırılıwı belgilensin.
5. Xalıq aralıq konsalting kompaniyaların tartqan halda tarmaq kárxanalarınıń investitsiyalıq ózine tartatuǵındorligini hám mineral tóginler óndiriste energiya puxtalıqtı asırıw boyınsha jumıslar ámelge asırılıp atırǵanı maǵlıwmat ushın qabıl etilsin. Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi 2019 jıl 15 apreliga shekem xalıq aralıq konsalting kompaniyalarınıń usınısların esapqa alǵan halda, ximiya sanaatı sistemasın reformalaw jáne onıń investitsiyalıq ózine tartatuǵındorligini asırıw boyınsha usınıs kiritsin.
Ximiyalıq boglanish túrleri.
Ximiyalıq baylanısıw haqqındaǵı táliymat - házirgi zamannıń tiykarǵı máselesi bolıp tabıladı. Bul táliymattı bilmay turıp ximiyalıq birikpelerdiń hár túrlilik sebeplerin, olardıń ónim bolıw mexanizmin, dúzilisin hám reaksiyaǵa kirisiwa alıw qásiyetlerin túsintirip bolmaydı. Ximiyalıq elementlerdiń atomları birbiriga birikib, júdá kóp ápiwayı hám quramalı elementlardıń molekulaların payda etedi. Bul molekulalarda atomlar bir-birleri menen qanday kúsh esabına baylanısıwı múmkin. Ádetdegi sharayatta inert gazlardıń atomları erkin halda ámeldegi bóle aladı (He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn), basqa hár qanday element atomları erkin halda uzaq waqıt ámeldegi bola almaydı, olar bir-biri menen birigiwge háreket etedi, nátiyjede bolsa ápiwayı yamasa quramalı elementlardı payda etedi.
Ápiwayı elementlar - H2, O2, N2, Cl2.
Quramalı elementlar - HCl, H2 O, MgO, NaCl, H2 SO4.
Hár qanday ximiyalıq element óziniń sırtqı energetikalıq qabatında elektronlar sanın pıtken jaǵdayda jetkiziwge umtılıwın bilamiz. Sonday eken, sırtqı energetikalıq qabat 8 elektron menen tolǵanında pıtken boladı. Ximiyalıq birikpeler payda bolıwda element atomı yadrosında ózgeris júz bolmaydı, tiykarlanıp gruppa elementleri sırtqı energetikalıq qabatındaǵı elektronlarda - qosımsha gruppasha elementlerinde sırtqı hám sırtqınan aldınǵı energetikalıq qabatda ózgeris júz boladı.Ekenin aytıw kerek hár bir element óziniń sırtqı energetikalıq qabatındaǵı elektronlardıń yadroǵa baylanısıw energiyası menen parıq etedi. Ayırım elementlerdiń sırtqı energetikalıq qabatındaǵı s-elektronlar yadroǵa kúshsiz baylanısqanlıǵı sebepli olar ximiyalıq reaksiyalarda ańsat elektron beredi. Bunday elementler metallar bolıp tabıladı. M: natriy atomınıń sırtqı energetikalıq qabatında 3 s1 1 ta elektron boladı hám ol ximiyalıq reaksiylarda ańsatlıq penen bir elektron joǵatıp ekinshi qabattı ashıp qóyadı. Na dıń 2-qabatında bolsa 8 elektron boladı.
Na0 +11) 2) 8) 1) - e Na+ +11) 2) 8)

Natriy atomı hám natriy ionı
Metallmaslarda sırtqı energertik qabatındaǵı elektronlar yadroǵa kúshlilew baylanısqanlıǵı sebepli ximiyalıq reaksiyalarda elektron biriktirip aladı. Ftor atomınıń sırtqı energetikalıq qabatında 7 elektron boladı hám ximiyalıq reaksiyalarda elektron qabıl etip alıp sırtqı energetikalıq qabatın 8 elektron menen toldıradı. Dáwirlerde ximiyalıq elementlerdiń elektron tartıp alıwı shep tárepten ońǵa ótken tárepke artıp baradı. Bas gruppachalarda bolsa kerisinshe joqarıdan tómenge túsken tárepke elektron tartıp alıwı hám elektromanfiyligi azayıp baradı. Ximiyalıq elementlerdiń salıstırmalı elektrokernew bahalarına itibar bergen halda ximiyalıq birikpelerdi tómendegi 3 gruppaǵa bolıp alıwımız múmkin.
1. Elektromanfiyligi birdey bolǵan elementlerden, yaǵnıy áyne birdey element atomlarınan payda bolǵan elementlar a) N2, F2, Cl2, J2, O2, H2, Br2 - ápiwayı elementlar b) Li, Na, K, Al, Fe, Cu, Zn - metallar.
2. Elektromanfiyligi bir-birinen azmaz parıq etetuǵın element atomlarınan payda bolǵan elementlar - HCl, HBr, HJ, H2 O, H2 S, NH3, CH4, PCl3.
3. Elektromanfiyligi bir-birinen keskin parıq etetuǵın element atomlarınan payda bolǵan elementlar NaCl, K2 S, BaCl2, CaF2, Li2 O, MgO.
Atom dúzilisiniń elektron teoriyası atomlardıń molekulyar jaǵdayıǵa shekem birika alıwın, yaǵniy ximiyalıq baǵ payda bolıw mexanizmin hám tábiyaatın túsintiredi. Ximiyalıq baǵ - 2 hám odan artıq atomlardıń óz-ara tásirlashuvi bolıp, bunda ximiyalıq turaqlı 2 yamasa kóp atomli sistemalar payda boladı. Ximiyalıq bog'ning uzınlıǵı - atom yadroları arasındaǵı aralıqtı ańlatadı hám nm larda olshenedi. Baǵ energiyası - bog'ni úziw ushın sarp etiw bolǵan energiya muǵdarı bolıp tabıladı.

Ximiyalıq baǵlar payda bolıwı ekzotermik process, ol jaǵdayda energiya ajraladi`, bog'ni úzilisinde energiya sarp etiw boladı, bul endotermik process bolıp tabıladı. Ximiyalıq birikpelerdi payda etiwshi atomlar arasında elektronlardıń bólistiriliwine qaray ximiyalıq baylanısıwlardı 3 túrge bolıw múmkin: kovalent, ionlı, metall baylanısıw.

Kovalent baylanısıw salıstırmalı elektromanfiyligi birdey bolǵan metallmaslar atomı ortasında júz boladı. Kovalent baylanısıw dep atomlardıń ulıwma elektron jupi jardeminde baylanısıwına aytıladı. Kovalent bog'li elementlar ádetdegi sharayatta qattı, suyıq, gazsimon dúzılıwǵa iye. Kovalent baylanısıwda atom elektron bultlarınıń bir-birin orawı nátiyjesinde payda boladı. Elektron orbitallar bir-birin qansha kóp orasa ximiyalıq baylanısıw sonsha puqta boladı. Ximiyalıq baylanısıwda qatnasatuǵın elektron jup sol elementtiń valentligini da ańlatadı.



Xlor molekulasında ulıwma elektron juplıqlar sxeması

Element dúzilisi. Ximiyalıq reakciya tezligi.

Ximiyalıq reaksiya bir ximiyalıq elementlar kompleksiniń basqa elementlarǵa aylanıwı procesi bolıp tabıladı.[1] Ximiyalıq reaksiyalar spontan, yaǵnıy óz-ózinen, yamasa basqariluvchi bolıwı múmkin. Ekinshi halda ximiyalıq reaksiyanı ótkeriw ushın sırtdan qandayda bir energiya (ıssılıq, jaqtılıq, elektr ) talap etiledi. Ximiyalıq reaksiyalarda elektronlar háreketi bas rolni oynaydı. Ximiyalıq reaksiyaǵa kirisiwiwshi elementlar reagentlar, dep ataladı. Reaksiya nátiyjesinde payda bolatuǵın elementlar bolsa ximiyalıq reaksiya ónimi bolıp tabıladı. Ximiyalıq reaksiyalar ximiyalıq formulalar arqalı ańlatpa etiledi. Kerekli ónimdi alıw ushın bir neshe reaksiyalar izbe-izligi talap etiliwi múmkin, bul processga ximiyalıq sintez dep ataladı. Ximiyalıq reaksiyalar - bir túrdegi ximiyalıq elementlarningtarkibi hám ózgeshelikleri tárepinen parıq etetuǵın ekinshi túrdegi elementlarǵa aylanıw procesi. Ximiyalıq reaksiyalardı ximiyalıq teńleme menen ańlatıw múmkin, mas, sulfat kislotaǵa ruxlanıw tásir ettirilgende ruxlanıw sulfat hám vodorod gazı payda boladı : H2 SO4+Zn=ZnSO4+H2 T. Ximiyalıq reaksiyalarda atomlar ózgermeydi, bir birikpeden ekinshisine ótedi, tek. Ximiyalıq processlerde tuwrı (qaytmas) reaksiya (mas, vodorod yodidning vodorod hám yoddan payda bolıwı : N2+12->2 N1) menen bir qatarda, qaytar reaksiya (mas, vodorod yodidning bólekleniwi:2 HI<=>H2+I2) da júz boladı. Ximiyalıq reaksiyalardaishtirok etetuǵın elementlerdiń oksidleniw dárejederi (valentliklari) ózgerse, bunday reaksiyalar oksidleniw-kaytarilish reaksiyaları dep ataladı. Ximiyalıq reaksiyalarda molekulalar, atomlar hám ionlar qatnasıwı múmkin. Soǵan kóre, reaksiyalar uchga bólinedi: ápiwayı, ionlı hám radikal reaksiyalar. Ápiwayı reaksiyalarda molekulalar óz-ara reaksiyaǵa kirisiwedi, mas, N2+S12=2 NS1. Ionlı reaksiyalar ionlar qatnasıwında baradı, mas, N++ON~ =N2 O. Radikal reaksiyalarda aralıq ónim retinde álbette erkin radikal payda boladı. Radikal reaksiyalar, ádetde, shınjır formasında baradı (k,. Shınjır reaksiyalar ). Tuwrı hám teris reaksiyalar tezligi teń bolǵanda sistemada ximiyalıq teń salmaqlılıq karor tabadı (qarang Ximiyalıq termodinamika ). Quramalı reaksiyalar, parallel reaksiyalar, ekzotermik reaksiyalar, endotermik reaksiyalar, qattı fazalı reaksiyalar da bar.
Ximiyalıq reaksiyalar gomogen hám geterogen reaksiyalarǵa bólinedi. Gomogen reaksiyalar bir jınslı ortalıqta baradı (mısalı gaz fazada yamasa eritpede). Geterogen reaksiyalar hár túrlı fazalarda baradı (mısalı qattı hám suyıq, qattı hám gaz, suyıq hám gaz). Ximiyalıq reaksiyalardıń tezligi degende kólem birliginde waqıt birligi ishinde júz bolatuǵın to'qnashishlar sanına aytıladı. Reaksiya tezligi ádetde reaksiyaǵa kirisiwip atırǵan yamasa payda bolıp atırǵan elementlardan qandayda-birınıń koncentrasiyasini waqıt birligi ishinde ózgeriwi menen xarakterlenedi. Reaksiyanıń tezligi tuwrısında sistemanıń qandayda bir-bir ózgesheligi ózgeriwi (elektr ótkezgishligi, reńi, basımı, spektri) menen oylaw múmkin. Eger t 1 waqıttan t2 waqıtqa shekem reaksiyaǵa kirisiwiwshi elementlardan qandayda-birınıń koncentrasiyasi S1 den S2 ga ózgerse, t1 den t2 ge shekem bolǵan waqıt aralıǵinda reaksiyanıń ortasha tezligi :

S₂ - S₁ D S

V =± ------- = ± ---- formula bilan ifodalanadi.
t ₂ - t ₁  Dt
Reaksiya tezligi oń belgili bolıwı kerek. Usınıń sebepinen, reaksiyaǵa kirisiwip atırǵan element koncentrasiyasi waqıt ótiwi menen azayıp barǵanlıǵı ushın koncentrasiya ózgeriwi teris baha menen alınadı. Reaksiya dawamında elementlardıń koncentrasiyasi beto'xtov ózgerlıgi ushın reaksiyanıń áyne waqıttaǵı tezligin, yaǵnıy haqıyqıy tezligin biliw áhmiyetke iye. Haqıyqıy tezlik formulası :
dC
V = ± ----
dt
Eger reaksiya tezligi reaksiya ónimleri koncentrasiyasini ózgeriwi menen anıqlansa, tuwındınıń aldına (+) belgi qóyıladı. Reaksiyaǵa kirisiwiwshi element koncentraciyasınıń waqıt birligi ishinde ózgeris grafigi Hár bir waqıttaǵı haqıyqıy tezlik sol noqattan ótkerilgen urınbanıń absissa o'qi menen payda etgen múyeshi tangensine teń.
v = tg a
Ximiyalıq reaksiyanıń tezligi elementlardıń tábiyaatına, olardıń koncentrasiyasiga, temperaturaǵa, katalizatorga baylanıslı. Reaksiya tezligine kontsenratsiyaning tásir etiwine sebep mınada, elementlar arasında óz-ara tásir payda bolıwı ushın reaksiyaǵa kirisiwip atırǵan elementlardıń bóleksheleri bir-biri menen to'qnashadi. Lekin to'qnashishlarning hámmesi da ximiyalıq reaksiyaǵa alıp kelebermeydi, barlıq to'qnashishlarning az bólegigine reaksiyaǵa alıp keledi. waqıt birligi ishinde júz beretuǵın to'qnashishlarning sanı óz-ara to'qnashayotgan bólekshelerdiń koncentrasiyalariga proportsional boladı. Bul san qanshellilik úlken bolsa, elementlar arasındaǵı óz-ara tásir sonshalıq kúshli boladı, yaǵnıy ximiyalıq reaksiya sonshalıq tez baradı. Reaksiya tezligine koncentrasiyaning tásiri massalar tásiri nızamında óz ańlatpasın tapqan. Massalar tásiri nızamı. 1867 jılda Norvegiyalıq ilimpazlar Guldberg hám vaagelar tárepinen tariyp berińan:" Ximiyalıq reaksiya tezligi reaksiyaǵa kirisiwiwshi elementlar koncentrasiyalari kóbeymesine tuwrı proportsional".
aA + bB = cC + dD
reaksiya ushın
v = k [A]a [B]b
v -reaksiya tezligi;[A];[B]- reaksiyaǵa kirisiwiwshi elementlar konsentrasiyasi; k- proporsionallıq koefficiyentleri bolıp, tezlik konstantasi dep ataladı. Tezlik konstantasi reaksiyaǵa kirisiwiwshi elementlar kontsenrasiyalari 1 ge teń bolǵan waqıttaǵı reaksiyanıń tezligin kórsetedi. Tezlik konstantasining ma`nisi elementlardıń tábiyaatına, temperaturaǵa, katalizatorga baylanıslı bolıp, olardıń koncentrasiyalariga baylanıslı emes. Reaksiya tezligine temperaturanıń tásiri. Ximiyalıq reaksiya júz bolıwı ushın molekulalar bir-biri menen to'qnashishlari kerek. Lekin hár bir to'qnashish da reaksiyaǵa alıp kelebermeydi. Mısalı, vodorod hám kislorod qospası uzaq waqıt saqlanganda da olar arasında sezilerli reaksiya júz bolmaydı. Reaksiya júz bolıwı ushın dáslepki elementlar molekulalaridagi atomlar arasındaǵı baǵ bosasıwı yamasa úzilisi dárkar. Onıń ushın molekulalar málim energiyaǵa egabo'lishlari kerek. Molekulanıń reaksiya júz bolıwı ushın zárúr bolǵan energiya ma`nisine aktivleniw energiyası Ea dep ataladı. Bunday energiyaǵa iye bolǵan molekulalar aktiv molekulalar dep ataladı. Temperatura artpaqtası menen aktiv molekulalar sanı artadı, usınıń sebepinen reaksiya tezlashadi. Reaksiya tezliginiń temperaturaǵa baylanıslılıǵı vant-Goff qaǵıydası menen ańlatıladı : " Temperatura hár 10 oS ga asırılǵanda reaksiya tezligi 2-4 ret tezlashadi".
vt2/vt1 = g t2- t1/1 0
vt2 hám vt1 - t2 hám t1 temperatura daǵı reakciya tezligi;
t2 ; t 1 - temperaturalar ;
g - reakciyanıń temperatura koefficiyenti. Reaksiya tezlik konstantasining temperatura hám aktivleniw energiyasına baylanıslılıǵı Arrenius teńlemesi menen ańlatıladı. K = Ae-E aR/T