Ximiyanıń tıykaroiy qaǵıydaları

Ximiyanıń tıykaroiy qaǵıydaları
Ximiya pániniń baslanıwı insaniyat payda bolǵanınan berli dawam etip kelip atır. Insan mudamı ol yamasa bul jaǵdayda ximiyalıq elementlar menen shuǵıllanlıǵi sebepli, onıń órt, terini kózlesh hám pısırıw menen baylanıslı bolǵan birinshi tájiriybelerin ámeliy ximiyanıń baslanıwı dep aytiwimız múmkin. Az-azdan ámeliy bilimler toplanıp barılıwı nátiyjesinde civilizatsiya rawajlanıwınıń basıdayoq adamlar qanday da boyawlar, emallar, záhárler hám dári-dármanlardı qanday etip tayarlawdı bilip aldılar. Daslep olar, insan biologiyalıq processlerden paydalanǵanligi haqqında bizgeshe maǵlıwmatlar jetip keldi. Mısalı, fermentatsiya, shırıw ; keyinirek, órttıń rawajlanıwı menen ol janıw, sinterlash, termoyadroviy processlerden paydalana baslawdı. Jabayı tábiyaatda uchramaydigan oksidleniw reaksiyası hám usınıń menen birge qaytarılıw reaksiyalarınan paydalanılǵan. Mısalı, olardıń birikpelerinen metallardıń qaytarılishini aytiwimız múmkin. Metallurgiya, gúzeshilik, shıyshesozlik, boyaw, sıyaqlı ónermentshilik biziń eramızdıń baslanıwınan aldın da sezilerli rawajlanǵan. Mısal etip sonı aytiwimız múmkinki, zamanagóy shıyshediń quramı mil avv 4000-jılda isletilingen shıyshe quramı menen derlik birdey esaplanadı. Egipette ximiyalıq bilim ruxaniylar tárepinen bilmaganlardan júdá ıqtıyatlıonalik menen yashirilgan sonda da, ol baribir az-azdanlıq menen basqa mámleketlerge kirip bardı. Ximiya páni evropalıqlarǵa tiykarlanıp arablar 711-jılda Ispaniyanı basıp alǵannan keyin kirip kelgen. Evropalıqlar bul pánni " alkimyo " dep atawdı. Olar arqalı bul bul at Evropaǵa tarqaldı. Bilgenimizdey, Egipette eramızǵa shekemgi 3000-jılda. Olar kómirdi qaytarıwshı qural retinde isletiwip, onıń birikpeleri arqalı mıs alıwdı bilip alǵanlar, sonıń menen birge keyinirek, gúmis hám qorǵasın alıwdı da úyreniwgen. Az-azdan Egipet hám Mesopotamiyada bronza, arqa mámleketlerde bolsa temir islep shıǵarıw jedel rawajlanadı. Teoriyalıq tabilǵan zatlar da bar edi. Mısalı, Kitayda mil avv XXII ásirden baslap bolsa tiykarǵı elementler ( Suw, Órt, Aǵash, Altın, Jer ) haqqında teoriyaler payda bóle basladı. Mesopotamiyada dúnyanıń keri tárepleri haqqında málim bir dárejede pikir payda bóle baslaydı. Bular quydagilar bolıp tabıladı: órt-suw, ıssıl-suwıq, qurǵaqlay - ıǵallıq. Mil avv v asirde Gretsiyada Levkipp hám Demokrit materikaning atomlardan dúzilisi teoriyasın islep shıǵıwdılar atomızm. Jazıw dúzilisine uqsatıp, sóylew sózlerden, sózler bolsa háriplerden ibarat bolǵanı sıyaqlı, barlıq elementlar da málim birikpelerden ( molekulalardan ) ibarat, olar óz gezeginde bólindis elementlerden ibarat esaplanadı ( atomlar ).
Mil avv v asirde Empedokl tiykarǵı elementler ( elementler ) suw, órt, hawa hám jer bolıwın usınıs etdi. Eramızǵa shekemgi Iv asirde Platon Empedokl táliymatın jarattı : bul elementler hár biri ayriqsha rangga hám atom ayriqsha keńislikdegi figurasiga iye bolǵan, bul bolsa onıń qásiyetlerin belgilep beredi : órt-qızıl hám tetraedr, suw - kók hám jer - jasıl hám altılı, hawa - sarı hám oktaedr. Platonning pikrine qaraǵanda, bul " gerbishler" kombinatsiyasınan pútkil bir materiallıq dúnya qurılǵan. To'kning bir-birine aylanıwı haqqındaǵı bul táliymat Aristotelga miyraslar bolıp ótken. " Alkimyo" sózin Evropalıqlar búydewlerinshe arabsha : الخيمياء 'al-kīmiyā' tilinen alınǵan bolıp, bul bolsa óz gezeginde orta grekshe chōmīa " suyıqlıq" degen mánisti beredi. Mil avv 4-3 -ásirlerde júz bergen. Shıǵısda ( Indiyada, Kitayda, arab dúnyasında ) alkimyoning dáslepki " prototipi". Bul hám odan keyingi dáwirlerde sınap, altıngugurt, fosfor sıyaqlı elementlerdi alıwdıń jańa usılları tapiila baslagam edi, kóplegen duzlar xarakteristikalandi, HNO 3 kislotası hám siltiiy NaOH qashannan berli málim isletilingen. Dáslepki orta ásirlerden baslap, házirde keń tarqalǵan alkimyo dep túsiniletuǵın zat rawajlana basladı, ol jaǵdayda joqarıda o'rsatilgan ilimiy strukturalıq bólimler (pán metodologiyasining zamanagóy túsinigi mánisinde) menen bir qatarda, dáwirdiń filosofiyalıq ideyaları hám. sol dáwir ushın jańa ónermentshilik qábiletleri, sonıń menen birge, tilsimli hám mistik ideyalar dástúriy tárzde birlestirilgen.; ekinshisi bolsa óziniń individual kórinisleri hám qásiyetleri menen sol dáwir filosofiyalıq oylawı menen támiyinlengen. Sol dáwirdiń ataqlı ximikleri Jobir ibn Hayyon (Geber), Ibn Sino ( Avitsenna ) hám Abu Bakr ar-Roziy edi. Áyyemgi dáwirde de sawdanıń jedel rawajlanıwı sebepli altın hám gúmis islep shıǵarılǵan tovarlardıń universal ekvivalentine aylandı. Bul salıstırǵanda kem ushraytuǵın metallardı alıw menen baylanıslı qıyınshılıqlar Aristotelning ayırım elementlardıń basqa elementlarǵa aylanıwı haqqındaǵı natural -filosofiyalıq qarawlarınan ámeliy paydalanıwǵa urınıslarǵa dúmpish boldı ; " Transmutatsiya " táliymatınıń payda bolıwı, qashannan berli atalǵan Germes Trismegistus menen birge, onıń atı menen baylanıslı alkimyo mektebiniń dástúrı. Bul ideyalar XIv asrgacha [3][4] ga shekem júdá az ózgerislerge dus keldi.
Filosofiya tamaqtasın izlayotgan alkimyogarlar
Mil avv vII asirde. lkimyo Evropaga kirdi. Sol waqıtta, pútkil tariyxda bolǵanı sıyaqlı, jámiettiiń húkimran qatlamları wákilleri arasında sánatli buyımlar, ásirese altın, ásirese, " ataqlı" edi, sebebi naǵız ózi zat, joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, sawda bahosining ekvivalenti edi. Alkimyogarlar, basqa máseleler qatarında, basqa metallardan altın alıw usılları, sonıń menen birge, olardı qayta islew máseleleri menen qızıǵıwshılıqta dawam etdiler. Usınıń menen birge, sol waqıtqa kelip arab ximiyası ámeliyattan uzoqlasha basladı hám óz tásirin joǵatdı. Texnologiyanıń ayriqsha qásiyetlerinen kelip shıqqan halda, basqa zatlar qatarında, germetik qarawlar sisteması, belgiler sistemasındaǵı parq, terminologiya hám bilimlerdiń korporativ tarqalıwı sebepli " alkimyoviy háreket" júdá aste rawajlandi. Eń ataqlı Evropa alkimyogarlari Nikolas Flamel, Albertus Magnus, Jan Di, Rojer Bekon hám Raymond Lulli. Alkimyogarlar dáwiri kóplegen tiykarǵı elementlardı alıw, olardı islep shıǵarıw, izolyatsiya qılıw hám tazalaw usılların islep shıǵıwdı belgilep berdi. Tek XvII asirde túrli sanaat tarmaqları, atap aytqanda, metallurgiya, sonıń menen birge, farmacevtika rawajlanıwı menen onıń medicina daǵı roli artpaqtası sebepli izertlewshilerdiń payda bóle basladılar, olardıń iskerligi bul fanda sezilerli ózgerislerde kórinetuǵın boldı, bul bolsa óz ańlatpasın taptı. bul pánniń puqta oylanǵan hám tiyisli ámeliy usılların qáliplestiriw. Olar arasında, birinshi náwbette, Jorj Agricola hám Theophrastus Bombast Paracelsus [3][4] ni ataw kerek.Ximiya pán retinde Ximiya ǵárezsiz pán retinde XvI - XvII ásirlerde dúnyanıń mexanik tábiyat kórinisin, sanaattıń rawajlanıwın hám burjua jámiyetiniń payda bolıwın tıykarlaytuǵın bir qatar ilimiy jańa ashılıwlardan keyin anıqlandi. Biraq, ximiya, fizikadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, muǵdarlıq tárepten ańlatılıwı múmkin emesligi sebepli, ximiya muǵdarlıq tárepten tákirarlanatuǵın fanmi yamasa basqa bilim turimi, degen tartıslar bar edi. 1661-jılda Robert Boyl " Skeptik ximik " shıǵarmasın jarattı, ol jaǵdayda ol túrli elementlardıń ózgesheliklerindegi farqni olar elementtıń qásiyetleri ushın juwapker bolǵan túrli bólekshelerden ( korpuskulalar ) qurılǵanlıǵı menen anıqlama berdi. van Helmont janıw procesin úyrenip, onıń dawamında payda bolatuǵın element ushın gaz túsinigin kirgizdi, karbonat angidridti jańalıq ashtı. 1672-jılda Boyl metallar kúydirilgende olardıń massası artıp barıwın anıqladi hám bunı " órttıń salmaqli bóleksheleri" tutılıwı menen anıqlama berdi. M. v. Lomonosov óziniń birinshi ataqlı " Matematikalıq ximiya elementleri" ( 1741 ) shıǵarmasında bul iskerlik salasın kórkem óner dep esaplaǵan óz dáwirdiń kópshilik ximiklerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, óziniń miynet sózlerin baslap, onı pán retinde klassifikaciyalaydı. XvIII ásirdiń baslarında Stahl phlogiston teoriyasın islep shıqtı, olar janıw waqtında materiallardan ajralıp shıǵıs element bolıp tabıladı. Fizika hám korpuskulyar filosofiyaǵa tiyisli esletpelerine qarang). Bul shıǵarmaǵa eń joqarı bahoni L. Eyler bergen (1747-jıl 21-noyabr degi xat). 1848-jılda professor D. M. Perevoshchikov M. v. Lomonosovning eń zárúrli ideyaların tolıq bayanlaıp, onıń ıssılıq teoriyası pánnen yarım ásir aldında ekenligin aytıp otedi (Sovremennik,
Kimiyoning xalq_xojaligidagi áhmiyeti
Awıl xojalıǵın ximiyalastırıw — awıl xojalıǵı óndirisi processlerinde ximiyalıq elementlardı qóllaw ; ximiya, bioximiya, mikrobiologiya hám agrokimyo páni yutuklaridan paydalanǵan halda kem miynet hám aqsha sarplap alınatuǵın ónim kólemin kóbeytiw hám sapasın jaqsılawǵa qaratılǵan kompleks ilajlardan biri. Awıl xojalıǵın " ximiyalashtirish" termini 20 -ásirdiń 30 -jıllarda túrli zonalarda tóginler sistemasın qóllaw sebepli orıs alımı D. N. Pryanishnikov (1865—1948) tárepinen usınıs etilgen. Tóginlerdannnn paydalanıw, topıraqtı ximiyalıq melioratsiyalaw (ohaklash, gipslash), ósimliklerdi otaqlardan, zıyankesler hám keselliklerden qorǵaw ; defoliatsiya hám desikatsiya; ósimliklerdiń ósiwi hám de ónim beriwin basqarıw ; sharbashılıqta azıq hám dárivor qurallar isletiw, awıl xojalıǵı mahsu-lotlarini konservalaw, melioratsiya, awıl xojalıǵı qurılısı hám basqalarda sintetik materiallardan paydalanıwdı óz ishine aladı. Tóginlerden paydalanıw Awıl xojalıǵık. dıń tiykarǵı baǵdarı bolıp tabıladı. Tógin hasıldarlıqtı asıradı. Mineral tóginler isletilingende ónimdiń qaysı dárejede artpaqtası kóplegen faktorlar (topıraq, ıqlım, shólkemlestirilgen-ekonomikalıq sharayat, egin sortları, egiw texnologiyası, tógindiń sapası hám basqalar ) ga hám de birinshi náwbette, dıyxanshılıq mádeniyatına baylanıslı. Tóginlerdi ilimiy tiykarda qóllaw tekǵana hasıldarlıqtıń asıwı, bálki awıl xojalıǵı ónimleri, mas, donda belok muǵdarınıń hám de onıń aminokislota quramın jaqsılanıwın támiyinleydi. Awıl xojalıǵı eginlerin egiwde intensiv texnologiyalardıń ózlestirilip atırǵanlıǵı, hasıldarlıqtı programmalastırıwtırıw nátiyjesinde tóginler roli keskin ósiwse. Pestitsidlar awıl xojalıǵı eginlerin otaqlardan, zıyankes hám keselliklerden qorǵawlaytuǵın kúshli qural. Olardıń qollanıwında ósimliklerdi qorǵawdıń ximiyalıq hám aralas (integral ) usılı islep shıǵılǵan. Pestitsidlardan optimal normalarda hám kerekli múddette paydalanıw awıl xojalıǵı eginlerin intensiv texnologiya tiykarında jetistiriw elementlerinen biri bolıp tabıladı. Ósimlikshunoslikda ósimliklerdiń ósiwi hám ónimge kiriwin basqarıwshı elementlar — gibberellinlar, auksinlar, mutagenlar hám basqa, hám de defoliantlar, desikantlar qollanıladı. Poliploidlar alıw ushın mutagenlardan paydalanıladı. Sharbashılıqta túrli mineral azıqlar — fosforitlar, karbamid, premikslar, vitaminlar qosılǵan jemlerden paydalanıladı. Bunday qosılmalar awıl xojalıǵı haywanlarınıń tolıq ósiwi, azıqlanıwı hám jemisdorligini támiyinleydi. Olardan tolıq ratsionli aralas jem óndiriste paydalanıladı. Sharbashılıqta azıq hám dárivor qurallar retinde haywanlarǵa zárúr mineral elementlar : makroelementlar hám mikro-elementler; mineral qosımsha retinde palaw duzı, por, hák, ftorsizlantirilgan fosfat, suyek onı hám basqa beriledi. Topıraqta mikroelementlar kem rayonlarda haywanlar ratsioniga temir, kobalt, mıs, yad, marganets birikpeleri qosıladı. As sińiriw bolatuǵın pro-tein jetiwmegende sharba buyımları ratsioni korbamid (mochevina) menen toldırıladı. veterinariya ámeliyatında ximiyalıq sintez tiykarında alınǵan dári ónimleri qollanıladı. Awıl xojalıǵına azotli, fosforli hám kaliyli mineral tóginler, quramalı tóginler jetkezip beriledi. Suyıq tóginler, ásirese, azotli tóginler hám de mikroo'g'itlar kóplegen islep shıǵarılıp atır hám isletilip atır. Bakterial tóginler (azotobakterin, nitragin, entobakterin hám basqalar ) dukkakli ósimlikler túbirinde azot jıynawshı tuganaklar payda bolıwına hám topıraqta azot jıynawshı mikroorganizmlar kóbeyiwine járdem beredi.Ósimliklerdi otaqlar, kesellikler hám zıyankeslerden ximiyalıq jol menen qorǵaw keń jolǵa qoyılǵan, bul maqsette xlororganik birikpeler, fosfororganik birikpeler, altıngugurtning organikalıq birik-málerinen paydalanıladı. Otaqlardı joytıw ushın isletiletuǵın ximiyalıq qurallar (gerbinetsidlar), sonıń menen birge, defoliantlar hám desikantlar óndiriste de ádewir tabıslarǵa erisildi. Awıl xojalıǵık. ni ámelge asırıwda ximiyalıq qurallardan paydalanıw jumısların mexanizatsiyalastırıw úlken áhmiyetke iye. Tóginlerdi tayarlaw hám salıw ushın mashinalar (kultivatorlar, gewek hám suyıq tóginler salatuǵın mashinalar ), purkovchi (jerde) hám shańlaytuǵın (hawada—aviatsiya), urıwlıqtı dárileytuǵın hám basqa úskenelerden keń paydalanıladı. 2004-jıldan baslap awıl xojalıǵına xızmet kórsetetuǵın " Awıl -xojalıqkimyo" aymaqlıq aksiyadorlik jámiyetleri hám olardıń rayon bólimleri " O'zkimyosanoat" mámleket-aksiyadorlik kompaniyası quramına ótkerildi. Ósimliklerdi zıyankes hám keselliklerden qorǵaw Respublika orayı jáne onıń wálayat orayları hám de barlıq rayonlarda otryadlari (160 qa jaqın ) dúzildi. Ximiya sanaatı — salmaqli sanaat tarmaqlarınan biri, túrme-túr ximiyalıq ónimler túrleri: kán-ximiya sheki onimsi, tiykarǵı ximiya ónimleri (ammiak, noorganiq kislotalar, sıltılar, mineral tóginler, soda, xlor hám xlorli ónimler, suyultirilgan gazlar hám b.), plastmassa hám sintetik smolalar, sonday-aq, kaprolaktam, sellyuloza atsetatlari, ximiyalıq talshıq hám sabaqlar, plastmassa hám shıyshe-plastiklerden materiallar hám buyımlar, lok-boyaw materialları, sintetik boyawlar, ximiyalıq reaktivler, fotokimyo ónimleri, xojalıq ximiya tovarları hám b. ni islep shıǵaradı. K. s. dıń sanaat tarmaǵına aylanıwı sanaat awdarıspaǵı menen baylanıslı. Sulfat kislota i. ch. boyınsha dáslepki zavodlar 1740 y. de Ullı Britaniyada (Richmond), 1766 y. de Fransiyada (Ruan), 1805 y. de Rossiyada (Moskva gubernyasi), 1810 y. de Germaniyada (Leypsig qasında ) júzege keliw etilgenXimiya sanaatı — salmaqli sanaat tarmaqlarınan biri, túrme-túr ximiyalıq ónimler túrleri: kán-ximiya sheki onimsi, tiykarǵı ximiya ónimleri (ammiak, noorganiq kislotalar, sıltılar, mineral tóginler, soda, xlor hám xlorli ónimler, suyultirilgan gazlar hám b.), plastmassa hám sintetik smolalar, sonday-aq, kaprolaktam, sellyuloza atsetatlari, ximiyalıq talshıq hám sabaqlar, plastmassa hám shıyshe-plastiklerden materiallar hám buyımlar, lok-boyaw materialları, sintetik boyawlar, ximiyalıq reaktivler, fotokimyo ónimleri, xojalıq ximiya tovarları hám b. ni islep shıǵaradı. K. s. dıń ǵárezsiz sanaat tarmaǵına aylanıwı sanaat awdarıspaǵı menen baylanıslı. Sulfat kislota i. ch. boyınsha dáslepki zavodlar 1740 y. de Ullı Britaniyada (Richmond), 1766 y. de Fransiyada (Ruan), 1805 y. de Rossiyada (Moskva gubernyasi), 1810 y. de Germaniyada (Leypsig qasında ) júzege keliw etilgen. Ózbekstanda tiyisli sheki onim dárekleri bolıwına qaramay 20 -ásirdiń 30 -y. larigacha K. s. derlik joq edi. 1910 -y. larda hák kúydiriw, ósimlik bo'yog'i alıw, altıngugurt i. ch., siltiiy elementlar tayarlaw, sabıngarlik menen shuǵıllanǵan bir qansha kishi kárxanalar (12 sabın zavodı, neftni aydaw zavodı, 2 boyaw f-kasi) bolǵan. Ózbekstanda tiyisli sheki onim dárekleri bolıwına qaramay 20 -ásirdiń 30 -y. larigacha K. s. derlik joq edi. 1910 -y. larda hák kúydiriw, ósimlik bo'yog'i alıw, altıngugurt i. ch., siltiiy elementlar tayarlaw, sabıngarlik menen shuǵıllanǵan bir qansha kishi kárxanalar (12 sabın zavodı, neftni aydaw zavodı, 2 boyaw f-kasi) bolǵan. 1958—65 y. larda Almalıq konmetallurgiya kti qasında sulfat kislotası zavodı, Pop rezina ayaq kiyimleri zavodı, Jańayo'l gidroliz zavodı qurıldı. 1965 y. de respublikada birinshi ret Ferǵana azotli tóginler zavodında g'o'za bargini tógiwde isletiletuǵın magnit xlorat defolianti islep chikarila basladı. Jizzaqta plastmassa trubalar zavodı (1972), 1973 y. de Almaliqda ammofos islep shıǵaratuǵın iri kárxananıń 1-gezegi jumısqa túsirildi 20 -ásirdiń 90 -y. lari basına kelip Ózbekstan Respublikası ekonomikasında zárúrli orındı eg'allagan K. s. qurıldı. 1990 y. de 1762 mıń t mineral tóginler (100% azıq element esabı -de), 154, 9 mıń t sintetik smolalar hám plastik massalar, 1735, 2 mıń t sintetik ammiak, 2859 mıń t sulfat kislota, 52, 6 mıń t ximiyalıq talshıqlar hám sabaqlar, 226, 2 mıń t sintetik juwıw quralları hám sabın (may kislotaları 40% esabında ) hám b. ónimler islep chikarildi
D. I. Mendeleevning dáwirli nizam hám elementler dáwirli kestesi.
D. I. Mendeleyev dáwirli nızamı. XIX asirde ximiyanıń jedel rawajlanıwı hám júdá kóp tájiriybe maǵlıwmatlar tóplanǵanlıǵı munasábeti menen ximiyalıq elementlerdi sistemalastırıw zárúrshiligi payda boldı. Elementlerdi ózgeshelikleriniń uqsaslıǵına tıykarlanıp arnawlı bir gruppalar formasında birlestiriwge kóp urınıp ko'rildi. Lekin ilimpazlar gruppalar arasındaǵı ámeldegi bolǵan ishki baylanısıwlardı tapa almadılar hám gruppalardı bir-birinen bóleklengen dep qaradilar. Sol sebepli, olar, ulıwma teoriyalıq juwmaq shıǵara almadılar, ózgeshelikleri uqsas bolǵan hám bir-birine uqsamaytuǵın elementlerdi birden-bir sistemaǵa birlestira almadılar. Ximiyalıq elementlerdi birden-bir sistemaǵa keltiriw máselesin D. I. Mendeleyev tabıslı hal etdi; ol 1869 jılda dáwirli nızamdı jańalıq ashtı hám sol tiykarda ximiyalıq elementler dáwirli sistemasın jarattı. D. I. Mendeleyev ózi jaratqan dáwirli nızamdı tómendegishe tariypladi: ápiwayı elementlardıń (elementlerdiń) ózgeshelikleri, sonıń menen birge, elementler birikpeleriniń forma hám ózgeshelikleri elementlerdiń atom massalarınıń artıp barıwına dáwirli túrde baylanıslı. Atom dúzilisin jetilisken úyreniliwi nátiyjesinde dáwirli nızamnıń mánisi ayqın kórinetuǵın boldı, elementlerdiń ózgeshelikleri dáwirli túrde ózgeriwin aytıwǵa, olardıń dáwirli sistemada jaylanıwı menen ximiyalıq ózgeshelikleri arasında málim baylanısıw bar ekenin anıqlawǵa múmkinshilik jaratıldı.
D. I. Mendeleyev dáwirli sistemacida bir elementten ekinshi elementke ótilgen tárepke atom yadrosınıń oń zaryadı hám elektron sanı artıp baradı. Bul óz gezeginde ximiyalıq elementlerdiń ózgesheliklerin ózgeriwine alıp keledi. Sonday eken, elementtiń tártip nomeri jaysha bir nomer bolmaydıden, bálki onıń atom yadrosınıń oń zaryadın hám elektronlar sanın ańlatadı. Soǵan kóre, házirgi waqıtta dáwirli nızam tómendegishe tariyplanadi: " Elementlerdiń ózgeshelikleri, hám de olar payda etgen ápiwayı hám quramalı elementlardıń ózgeshelikleri elementlerdiń atom yadroları zaryadların artıp barıwına dáwirli túrde baylanıslı". Ximiyalıq elementler dáwirli sisteması. Elementler dáwirli sisteması dáwirli nızamnıń grafik ańlatpası bolıp tabıladı. Bul sistema dáwir hám gruppalarǵa bólinedi.Házir dáwirli sistemada 109 element bolıp, olar jetew dáwir, on dana qatar hám segizta gruppaǵa jaylastırılǵan. Dáwirlerdiń hár biri úlken hám kichiq dáwirlerge bólinedi. I, II, III dáwirlerdiń hár biri tek bir qatardan dúzilgen bolıp, olar kichiq dáwirler, Iv, v, vI dáwirlerdiń hár biri eki qatardan dúzilgen bolıp, olar úlken dáwirler esaplanadı. vII dáwir tamamlanmagan dáwir esaplanadı.
Birinshi dáwirden basqa hámme dáwirler siltiiy metallar menen baslanıp inert gazlar menen tawsıladı. Hár qaysı dáwirde elementler atom massasınıń artıp barıwı menen (shep tárepten ońǵa jıljıǵan tárepke) elementlerdiń ximiyalıq ózgeshelikleri az-azdan ózgerip baradı : metallik ózgesheligi susayib. metallmaslik ózgesheligi kúshayadi.
Ximiyalıq elementler dáwirli sistemasında sakizta gruppa bolıp, hár qaysı gruppa eki gruppachaga bólinedi. Tipik elementler menen baslanıwshı gruppashalar tiykarǵı (bas) gruppasha atı menen júritiledi. Úlken dáwirlerdiń toq qatarı elementleri menen baslanıwshı gruppashalar qosımsha (yonaki) gruppasha dep júritiledi. Dáwirli sistemada tipik metall hám metallmaslar tiyislishe I hám vII gruppalardıń tiykarǵı gruppachalarida jaylasqan, qalǵan hámme elementler olardaǵı metallik yamasa metallmaslik ózgesheligi kúshliligine qaray, shártli túrde, metall yamasa metallmaslar gápine kiritiledi. Dáwirli sistemada elementler ortasındaǵı uqsawlıq úsh jóneliste kórinetuǵın boladı.
1. Gorizontal jóneliste: bul uqsawlıq - úlken dáwir elementlerinde, lantanoid hám aktinoidlar gruppaına kirgen elementlerde ushraydı. Mısalı, misning bazi ózgeshelikleri nikelnikiga uqsaydı.
2. vertikal jóneliste: dáwirli sistemanıń vertikal túrde jaylasqan elementleri óz-ara bir- birine uqsaydı.
3. Qiyiq jóneliste: dáwirli sistemada óz-ara qiyiq jaylasqan birpara elementler óz-ara uqsawlıq kórinetuǵın etedi, mısalı : Li menen Mg; Be menen Al; B menen Si ; Ti menen Nb lar bir-birlerine ximiyalıq ózgeshelikleri tárepinen uqsaydı.
Dáwirli nızam hám dáwirli sistemanıń áhmiyeti. D. I. Mendeleyev dáwirli nızam tiykarında jaratqan dáwirli sistema hámme ximiyalıq elementler arasında ámeldegi bolǵan baylanısıwdı ashıp beredi. Hár qaysı elementtiń ózgesheligi hakida basqa elemetlarning ózgesheliklerine, sonıń menen birge, sol elementtiń dáwirli sistema daǵı ornına qarapǵana tolıq juwmaq shıǵarıw múmkin. Mendeleyev " elementler bir nızamǵa buysunadi, tábiyaatı tárepinen birdey hám bir-birin toldıradı, áne sol sebepli de olar dáwirli sistemada málim tártipte jaylasadı" degen edi.Dáwirli sistema ximiyanıń hám basqa tábiyiy pánlerdiń rawajlanıwda asa zárúrli áhmiyet kásip etdi. Ol jańa elementler izlew, kóplegen elementlerdiń atom massasın tuwrılaw, olardıń valentligini anıqlaw hám de elementlardıń dúzilisin úyreniwde alǵa jılısıw ushın zárúrli dúmpish boldı. Atom quramalı sistema. Elektrondıń jańalıq ashılıwı. XX ásir basları daǵı júdá kóp izertlewler sonı kórsetdiki, atom elementtıń eń kichiq bólindiytuǵın bólekshesi emes, bálki, atomning ózi elektron, proton, neytrondan hám basqa elementar bólekshelerden shólkemlesken.
Atomning quramalılıǵın tastıyıqlaytuǵın dáslepki tájiriybe maǵlıwmatları 1879 jılda, siyreklestirilgen gazlarda elektr zaryadı payda bolıwı hádiysesin tekseriw nátiyjesinde alındı. Eger elektrodlar kovsharlangan shıyshe naydan hawa sıpab alınsa hám oǵan joqarı kernewli tok ulansa, katoddan nur tarqala baslaydı. Bul nurlar katod nurları dep ataladı. Olar elektr maydanı (E) de tuwrı sızıqlı háreketin ózgertirip, oń polyus tárepke og'adi. Sonday eken, bul nurlar teris zaryadqa iye. Izertlewler sonı kórsetdiki, bul aǵıs elektronlar aǵımınan ibarat. Kópshilik metallar UB nur menen kórsetilgende (fotoeffekt) da elektronlar ajralıp shıǵadı. Elektronnig massası 9, 1×10 -28 g, bul vodorod atomı massasınıń 1/1837 bólegin quraydı. Radiaktivlik. 1896 jılda Bekkerel uran birikpeleri kózge kórinbeytuǵın nur shıǵarıwdı anıqladi. Mariya Kyuri - Sklodovskaya hám Pyer Kyurilar Bekkerel jumısların dawam ettirip, toriy hám aktiniy da sonday qasiyetke iye ekenligin anıqladilar. Óz-ózinen nurlanıw xodisasi radiaktivlik dep, bul qasiyetke iye bolǵan elementlar bolsa radiaktiv elementlar dep atalatuǵın boldı. Radiaktiv nurlanıwdı úyreniw sonı kórsetdiki, birpara radiaktiv elementler (a (alfa)- bólekshe, basqaları (b (beta)- hám (g (gamma )- nurlar shıǵaradı.(a - bólekshe oń zaryadlanǵan bolıp, onıń massası 4 uglerod birligine, háreket tezligi (dáslepki) 20000 km/''sek ga teń bolǵan geliy ionları (He+2) den ibarat. (b - bólekshe teris zaryadqa iye bolıp, onıń háreket tezligi 100000 km/'sek. Bul nur tez háreketdegi elektronlar aǵımınan ibarat. (g - nur zaryadsız bolıp, tap rentgen nurına uqsap elektromagnit tolqın ózgesheligine iye. Ol júdá qalıń metal plastinkadan da ótedi. Sonday etip jańa ashılıwlar atom quramalı sistema ekenligin hám bir neshe ápiwayı bólekshelerden dúzilgenligin tastıyıqladi.Elektronlar hár qıylı elementlardan ajralıp shıǵadı. Bunnan, elektronlar hámme element atomlarınıń strukturalıq bólegi bolıp tabıladı, degen juwmaq shıǵarıldı. Lekin elektronlar teris zaryadlanǵan, atom bolsa ulıwma elektroneytral bolǵanı ushın, ayqınki, atomning ishinde oń zaryadlanǵan bólegi bolıp ol elektrondıń teris zaryadın kompensasiya etip turadı.1933 jılda Iren Kyuri hám Frederik Jolio Kyuri birpara jeńil elementler - bar, magniy, alyuminiyler a-bóleksheler menen bombardimon etilgende pozitronlar (pozitron e+ - elementar bólekshe bolıp, onıń massası elektron massasına teń, biraq oń elektr zaryadına iye elektron hám pozitronning zaryadlarınıń absolyut mikdorlari birdey) ajralıp shıǵıwın kuzatdilar. Aldın alyuminiyge a-nurlar tasir ettirip, radioaktiv fosfor payda etiledi: 13 Al27 + 2 He4 ® 15 P30 + 0 n1
Uzbek ximikleri.
Ózbekstanlıq ximikler óz innovatsiyaları menen importtıń ornın bosmoqchi. Bul haqqında ximiya sanaatı innovciyalıq orayı direktorı, texnikalıq pánler doktorı, professor Abdulla Akexo'jayev “Pravda vostoka” gazetasiga bergen intervyusida aytıp ótti. “Jańa innovciyalıq islenbelarimiz qatarında jergilikli sheki onim bolǵan dolomitdan magniy birikpelerin islep shıǵarıw bar,- dedi qánige.- Odan mineral hám magniy tóginlerine ishki qosımsha retinde paydalanıwadı.Maksam-Chirchiq OA negizinde házir tábiyiy gazdan ammiak alıwǵa mólsherlengen 6 túrdegi jańa katalizatorlar islep shıǵarılıp atır. Kárxana kóp muǵdarda import almastırıwshı tóginler islep shıǵarıp atır”.
1921 jılda Turkiston mámleket universiteti qasında Ximiya institutı islengen jáne bul institut universitettiń besew fakultetine ximiya páninen sabaq alıp barǵan. 1926 jılǵa kelip bul institut ximiya bólimine, 1930 jılda bolsa Orta Aziya Mámleket universiteti quramında ximiya fakulteti dúziliwine tiykar boldı.
Ximiya fakultetinde oqıw hám ilimiy-izertlew jumısların rawajlandırıwda, kafedralar hám de ilimiy laboratoriyalar shólkemlestiriwde O. S. Sadıqov, X. Ol. Usmonov, K. S. Axmedov, Sh. T. Tolipov, I. P. Tsukervanik, A. Sh. Quyashiev, A. M. Murtazaev, A. R. Abdurasuleva, X. A. Aslanov, R. S. Altınev, O'. N. Musaev, T. S. Sırlıboev hám basqa ilimpazlardıń xızmetlerin sınǵan.
Ximiya fakultetin 1938 jıldan 1985 jılǵa shekem 47 jıl dawamında úzliksiz túrde akademikalıq Sh. T. Tolipov, 1985 jıldan 1988 jılǵa shekem Beruniy atındaǵı Mámleket sıylıqı bayraqdori, ximiya pánleri doktorı, professor X. A. Aslonov, 1988 jıldan 1995 jılǵa shekem ximiya pánleri doktorı, professor T. S. Sırlıboev, 1995-1996 jıllarda ximiya pánleri doktorı, professor A. A. Ziyaev, 1996 jıldan 2001 jılǵa shekem Ózbekstanda xızmet kórsetken jaslar tárbiyashısı, ximiya pánleri doktorı, professor T. M. Babaev, 2001 jıldan 2004 jılǵa shekem ximiya pánleri doktorı, professor A. O. Sadıqov, 2004 jıldan 2010 jılǵa shekem ximiya pánleri kandidati, dotsent B. Ol. Sagdullaev, 2010 jıldan 2013 jılǵa shekem ximiya pánleri doktorı, professor X. I. Ullıov, 2013 jıldan 2015 jılǵa shekem ximiya pánleri kandidati, dotsent A. X. Haytboev, 2015-2016 jıllarda ximiya pánleri kandidati, dotsent A. Holiqov, 2016 -2017 jıllarda f. m. f. n. dotsent O. Toliq huqıqlıov, 2017-2018 jıllarda ximiya pánleri doktorı, professor S. Nurmonov basqardilar. 2018 jıldan baslap fakultetke ximiya pánleri doktorı, professor Sh. A. Kadirova basshılıq qılıp atır.
Ximiya fakulteti oqıw hám ilimiy izertlew jumısların aparıwda respublikamizning hám de shet-el, xalıq joqarı tálim muasssalari hám ilimiy tadqioqot institutları hám de ilimiy orayları menen sheriklik etedi: AQSh (Merilen shtatı Universiteti), Yugoslaviya (Bershev hám Belgrad Universiteti), Yaponiya (Tokıo texnologiya institutı ), Izrail (Tel-Aviv Universiteti), Turkiya (Stambul Universiteti), Kareya («Kareya -Grinfarm» firması, Teydjon ximiya texnologiya ilimiy tekseriw institutı hám Choybuk Universiteti), Rossiya («Ximprom» islep-shıǵarıw birlespesi, Aviatssiya materialları institutı ), Belorus (Fizika institutı ) ximikleri menen ilimiy baylanıslardı ámelge asırmoqdalar. Kiev Milliy universiteti, Ukraina STCU fondı, Xalıq aralıq IFAR fondı, Novosibirsk NZXK, volgograd ximiya zavodı, Rossiya Onkologiya hám radiologiya institutı, Alma-Ata texnologiya institutı hám basqa bir qansha xalıq aralıq shólkemler menen óz-ara sheriklikte islew hám tájiriybe almaslaw jolǵa qoyılǵan. Ximiya fakultetiniń respublikamızdaǵı bir qansha akademikalıq licey hám kásip-óner kolledjleri menen kafedra filialları islengen bolıp, olar menen turaqlı sheriklik etip barıladı. Házirgi kúnde fakultetimizde respublika hám de jaxon olimpiadaları jeńimpazları oqııp atır.
Ximiya fakultetinde ma'navi y hám bilimlendiriw jumıslar sistemalı jolǵa qoyılǵan bolıp, ol jaǵdayda professor -oqıtıwshılar hám talaplar tikkeley qatnasıwadı. Intalı studentlerimiz Xalıq aralıq hám Respublikamızdaǵı hár qıylı tańlawlarda úzliksiz qatnasıw etip kelisip atır. Ózbekstan aymaǵında jasap ótken ullı oqımıslılardıń ximiya tarawına qosqan úlesleri Ózbekstanda, Oraylıq Aziya aymaǵında dóretiwshilik etken ullı oqımıslılar arasında dúnyaǵa belgili ilimpazlardan buxaralıq Abu Ali ibn Sino medicina salasında kóp jumısları menen ataqlı bolıp tabıladı. Onıń pikrine qaraǵanda, ximiyalıq bilimler ápiwayı elementlardan altın alıwǵa emes, bálki dárivor maddalar jaratılıwma xizmet etiwi kerek. Abu Ali al- Husayn ibn Abdulloh ibn al Hasan ibn Ali (980 jıl Afshona awılı - 1037 jıl Hamadon qalası Iran ) 450 den artıq dóretpe jazǵan. Olardan 80 8 tasi filosofiyaǵa, 43 tasi shıpakerlik kásibine tiyisli bolıp, qalǵanları logika, psixologiya, medicina, astronomiya, matematika, muzıka, ximiya, etika, ádebiyat hám tileshunoslikka tiykarlanǵan. Ibn Sino pikrine qaraǵanda, aldın taw - ol taslar, keyin ósimlik, haywanot rawajlanıwdıń juwmaǵı retinde basqa jonzotlardan aqli, oylaw qılıw qábileti hám tili menen parq etiwshi insan payda bolǵan. Materiyaning eń soda bólindis forması 4 element: hawa, suw, órt, topıraqtan ibarat. Olardan quramalı zatlar dúziledi. Elementler joǵalmaydı, máńgi saqlanadı, degen pikirlerdi bayanlaǵan. Ol metalllardı tórt gruppaǵa : taslar, eriytuǵın deneler (metallar), altıngugurtli yonuvchi birikpeler hám duzlarǵa bolǵan. Bul klassifikaciya XIX asrgacha derlik ózgeriwsiz saqlanıp keldi. Basqa tábiyiy pánler qatarı ximiya menen shuǵıllanǵan hám oǵan tiyisli dóretpeler de jazǵan. Bul dóretpelerdi túrli dáwirlerde jazǵan bolǵanı ushın olardıń Ibn Sinoning ximiyaǵa bolǵan munasábetiniń evolutsion ózgerip barıwı ayqın sawlelengen. Onıń ximiya salasında aytqan pikirleri sol dáwirdegi alkimyo ushın asa aldıńǵı edi. Ibn Sino 21 jasında yaǵnıy ilimiy jumısınıń bosaǵasında metallar transmutatsiyasiga, yaǵnıy ápiwayı metallardı altın hám gúmiske ximiyalıq jol menen aylandırıw múmkinligine ısengen hám burın ximiklerdiń tásiri astında “Baraqiyga atab kórkem óner (al - ximiya ) ga tiyisli qollanba”) atlı kishi dóretpe jazǵan, lekin 30 jaslarǵa barıp ilimiy tájiriybesi arttı. Jas alım bul tarawdaǵı islerdi zoye ketiwine ámelde isenim payda etdi hám “Qollanba áliksir” (“Iksir haqqında qollanba”) shıǵarmasında ximiyalıq jol menen sap altın hám gúmis alıw múmkinligine shubha bildirdi. 40 jaslarda jazıwǵa kiriwgen “Kitap ash - shıpa” de ximiklerdiń transmutatsiya salasındaǵı barlıq háreketleri paydasız ekenligin teoriyalıq tárepten tastıyıqlawǵa urındı. Onıń pikrine qaraǵanda, sol waqıtta málim bolǵan hár bir metal bólek bir element bolıp, ximikler o'ylagandek, bir birden-bir metalldıń túri emes. Ol altındıń bólek bir elementligin bilmesede, onı zatlardan jasap bolmaslıǵın da anglagan edi. Alımdıń bul teoriyalıq oy-pikirleri orta ásir ximiyasınıń ilimiy ximiyaǵa ósip ótiwinde ilimiy rol oynadı. Ibn Sino túrli keselliklerdiń differensial diagnostikasında hám gewdediń ulıwma jaǵdayın anıqlawda tamır urısı, sidik hám iplasqa qaray alınǵan belgilerge úlken itibar 9 berdi. Mısalı, diabet (qant) keselligin ol sidiktiń jaǵdayı hám atap aytqanda, odaǵı shıyrınlık statyasına qaray kesellikti anıqlaw etedi. tırıspa hám oba keselin parıqlaǵan. Juqpalı kesellikler menen awırǵan nawqaslardı basqalardan ajratgan halda saqlaw kerekligini aytıp ótken. Menińit, as qazan jarası, sarı keselligi, plevrit, moxov, merez, qızılsha, suw sheshek keseli, kuydirgilar haqqında tuwrı suwretler bergen. Bawır ka. sa. 11 ik1 a. rini kóbirek kishmish, ánjir, ánar tutınıw etiwin buyıredi. Házir keselliktiń glyukoza hám insulin menen emlew usılına xos bolıp tabıladı. Xirurgiyada anesteziya (awrıwdı sezdirmaslik) ushın ol afyun, besbuwday, báń hám sol sıyaqlı narkotik tásirge iye dárilerden paydalanǵan. Shıpakerlik kásibinde maqtaw, kofur (kamfora), rovoch, tamrhindiy (hind xurması ) sıyaqlı dárilerdiń isletiliwi, pal ornında kóp dárilerdiń qant formaları tiykarında tayarlawdı da usınıs etken. Onı dárivor ósimliklerdi jıynaw, saqlaw, qayta islew usılları házir dárigershiliktegi usıllarǵa júdá jaqın bolıp tabıladı. Tábiyiy dáriler menen bir qatarda Ibn Sino birinshilerden bolıp ximiyalıq usılda tayarlanǵan dárilerdi de isletgen. Keselliktiń túrine qaray aldın soda, keyin quramalı quramlı dáriler menen davolagan. Eń áhmiyetlisi ol azıq - awqatlardıń shıpabaxsh tásirine úlken áhmiyet berip, emlewdi sonday ónimlerden (mıywe, sút, gósh, palız eginleri hám hk.) baslaǵan. Dári tayarlawda nawqastıń klienti (ıssı, suwıq, hól, qurǵaqlay ), jası, ıqlım sharayatın esapqa alıw zárúr ekenligin aytıp otedi. Ibn Sino tibga tiyisli jazǵan shıǵarmalarınıń 30 dan aslamı bizgeshe jetip kelgen. Olardıń arasında “Nızam” sıyaqlı ensiklopediya menen bir qatarda tibning ayırım teoriyalıq hám ámeliy máselelerine arnalǵan túrli kólem degi )”Urjuza fit - tib” (“Medicinalıq urjuza”) “al - Adviyat al - kewiliya” (“Júrek dárilari”) sıyaqlı kóplegen qollanbaları bar [ 7 ]. Abu Rahyon Beruniy Xorezmde jasap dóretiwshilik etken bolıp, onıń “Qımbat bahalı taslardı bilip alıw boyınsha maǵlıwmatlar kompleksi” degen qollanbası sol dáwirdegi Oraylıq Aziya, Jaqın Shıǵıs, hátte Evropada da metallshunoslik salasındaǵı eń iri dóretpe esaplanadı. Beruniydiń atatekinde “berun” sózi “sırtqı qala”, “Beruniy” bolsa “Sırtqı qalada jasawshı kisi” mánisin ańlatadı. Beruniy Ma'mun 10 akademiyası ánjumanlarında aktiv qatnasqan. Beruniydiń Ibn Sino menen jazıwmalarida tábiyaat filosofiyası hám fizika máseleleri, keńislik, ıssılıqtıń tarqalıwı, denelerdiń ıssınan keńeyiwi, nurdıń sawleleniwi hám sóniwi máseleleri ashılǵan edi. Beruniy “Mineralogiya” yaǵnıy “Kitap al - jawhar fi bilim al - jawhar” (“Qımbat bahalı taslardı bilip alıw boyınsha maǵlıwmatlar kompleksi”) shıǵarması sol dáwirdegi eń qımbatlı dóretpe esaplanǵan. “Dárivor ósimlikler haqqında kitap” (“Saydana”) Shıǵısda, atap aytqanda, Turkistonda ósetuǵın dárivor ósimliklerdiń xarakteristikası berilgen. Beruniydiń 152 kitap hám qollanbalarınan 70 tasi astronomiya, 20 tasi matematika, 12 tasi geografiya hám geodeziya, 3 tasi mádeniyatshunoslik, 4 tasi xaritografiya, 3 tasi ıqlımshunoslik, 15 tasi tariyx hám elshunoslik, 4 tasi filosofiya, 18 tasi ádebiyatqa tiyisli dóretpeler bolıp tabıladı. Ol mineralogik tekseriwde qımbat bahalı taslardıń reńin jıltırlıǵın, qattılıǵın anıqlaw, onıń magnet hám elektr qásiyetlerin baqlaw, eritib sınap kóriw usıllarınan paydalanǵan. Ol minerallardı tariyplewde zárúr faktorlardan biri retinde olardıń salıstırma salmaqların tártipli túrde anıqlap, mineralogiyaning ámeliy jumıslarına tastıyıqlawı, minerallardıń tábiyiy klassifikaciya tiykarların islep shıǵıwǵa urınıp kórdi. Minerallardıń ol anıqlaǵan salıstırma salmaǵı házirgi zaman ólshew nátiyjelerine júdá jaqın. Minerallar hám qımbat bahalı taslardıń payda bolıwı haqqında ilimiy pikirler ayrgan. Salıstırma salmaqlıqtı anıqlaw ushın arnawlı ásbap oylap tabıw etken. Ol alkimyoda qollanılǵan ilimge jat hám negizsiz usıllardı sın pikir bıdırdı. Qımbat bahalı taslardan birpara minerallardıń “káramatkor qásiyetleri” ni biykar etdi. Bul halda “hádiyselerdiń haqıyqıy sebebin bilmovchilar ushın bir vajdir” dep esaplaydı. Beruniy alkimyo jolı menen altın hám gúmis tayarlaw pán hal ete almaytuǵın paydasız urınıw bolıp tabıladı, degen juwmaqqa keledi.