Xirurgik kasalliklar

QIZILO’NGACH  KASALLIKLARI 

 

Anatomik-fiziologik ma’lumotlar 

Qizilo’ngach  (oesophagus)  –  halqumni  me’daning  kardial  qismi  bilan 

tutashtirib  turadigan  kovak  a’zo  bo’lib,  balog’at  yoshidagi  odamda  uning 

uzunligi  24-29  sm  ni  tashkil  etadi.  Qizilo’ngach  devorining  qalinligi  o’rta 

hisobda  3-4  mm  atrofida  bo’lib,  uzuksimon  tog’ayning  pastki  cheti,  VI  bo’yin 

umurtqasi  sohasidan  boshlanadi  va  uning  pastki  qismi  (2-4  sm)  qorin 

bo’shlig’ida joylashgan bo’ladi. 

Quyidagi  ma’lumotlar  amaliy  ahamiyatga  ega:  qizilo’ngachda  uchta 

torayma  bo’lib,  yuqorigisi  qizilo’ngachning  kirish  qismida  yuqori  qoziq  tishlar 

oldingi  chetidan  taxminan  14-15  sm  masofada,  o’rta  torayma  aorta  ravog’i  va 

chap bosh bronx sohasida va pastkisi diafragma bilan kesishgan joyida bo’ladi. 

 

 

 

59. rasm. Qizilo’ngachga fiziologik toraymalari. 

 

---

 

247 

Qizilo’ngach  anatomik  jihatdan  uch  qismga  bo’linadi:  bo’yin  qismi  (pars 

cervicalis  –  boshlanishdan  orqa  ko’ks  oralig’iga  kirish  qismigacha  –  5-6  sm), 

ko’krak  qismi  (pars  thoracalis  –  ko’krak  qafasidan  diafragmagacha  –  taxminan 

17 sm) va qorin qismi (pars abdominalis – diafragmadan chiqishdan me’daning 

kardial qismi bilan tutashguncha – 2-4 sm). 

Qizilo’ngach  o’z  yo’lida  qator  a’zolar  bilan  duch  keladi  yoki  ularga 

anatomik  jihatdan  yaqin,  qizilo’ngachning  oldingi  tomonida  yuqorida  traxeya 

turadi.  Traxeya  bifurkatsiyasi  sathida  qizilo’ngachni  chap  bronx  kesib  o’tadi. 

Pastroqda esa, perikard bilan ajratilgan o’ng bo’lmaning orqa yuzasi joylashadi. 

Diafragmal  teshik  orqali o’tishning  oxirida,  endi  qorin  pardasi  bilan  qoplangan 

qizilo’gach jigarning chap bo’lagiga tegib turadi. 

Qizilo’ngach  orqasida  umurtqa  pog’onasining  bo’yin  qismi  va  birinchi 

ko’krak  umurtqalari  joylashadi.  Th

10

  yordamida  u  ko’krak  yo’lini  (ductus 

thoracicus)  kesib  o’tadi  va  umurtqa  pog’onasidan  uzoqlashadi,  qizilo’ngach 

orqasida  ichkarida  o’ng  tomonda  toq  vena  (v.  azygos),  chap  tomonda  ko’krak 

aortasi,  ular  orasida  esa  ko’krak  yo’li  joylashadi.  Shu  yo’lda  qizilo’ngach  o’ng 

bronxial  arteriyani,  bir  necha  qovurg’alararo  arteriyalar  va  venalarni,  hamda 

undan  plevra  bilan  ajratilgan  v.  hemiazygosni  kesib  o’tadi.  Qizilo’ngach  o’ng 

tomonda  yuqorida  traxeya  bilan  bekilgan.  Xuddi  shu  erda  o’ng  qaytuvchi 

nervning  tarmog’i  o’tadi.  Eng  yuqori  bo’limida  u  qalqonsimon  bezning  o’ng 

bo’lagiga tegib turadi. 

Chapda  qizilo’ngach  qalqonsimon  bezning  chap  bo’lagi,  shu  bezning 

venalari  bilan  chegaralanib  turadi.  Unga  traxeo-ezofageal  burchakdan 

qizilo’ngachning  oldingi  sathiga  o’tadigan  chap  qaytuvchi  nerv  yaqinlashadi. 

Uning  yaqinida,  chap  o’mrov  osti  sohasida  ko’krak  yo’li  joylashadi.  Keyinroq 

qizilo’ngach  aorta  ravog’ining  gorizontal  qismiga  yaqinlashadi,  mediastinal 

plevra, kardiya sohasi, me’da tubiga tegib turadi. 

O’ng  adashgan  nerv  qizilo’ngachga  o’ng  bronx  bilan  kesishgan  sathida 

yaqinlashadi,  bu  IV-V  ko’krak  umurtqasi  sathiga  muvofiq  keladi  va 

qizilo’ngachning  orqa  yuzasida  joylashib,  qorin  bo’shlig’iga  kiradi.  Chap 

---

 

248 

adashgan  nerv  qizilo’ngachning  oldingi  devoriga  yaqinlashadi.  Shunday  qilib, 

qizilo’ngach    o’zining  butun  yo’lida  traxeya,  pastga  tushadigan  aorta,  ko’krak 

yo’li,  simpatik  chegaradosh  ustunning  ko’krak  qismi,  o’pka  va  plevra, 

diafragma, yuqori kovak vena, perikard va yurakning orqa yuzasi bilan anatomik 

jihatdan yaqin yoki tegib turadi. 

Qizilo’ngach  bo’yin  qismi  va  ko’krak  bo’limi  boshlanishda  aorta 

ravog’igacha  o’rta  chiziqdan  birmuncha  chapda  yotadi.  Ko’krak  bo’limining 

o’rta  qismida  qizilo’ngach  o’rta  chiziqdan  birmuncha  o’ngga  og’adi  va 

diafragma  ustida  aortadan  oldinda  yotadi.  Shunday  qilib,  qizilo’ngach  bo’yin 

bo’limida  chapdan  kesishga  qulay.  Ko’krak  bo’limining  pastki  uchdan  bir 

qismida qizilo’ngach pastga tushadigan aorta va yurak xaltasi orasida yotadi va 

unga chap tomonlama transplevral yo’l bilan yaqinlashish oson. 

Umuman  olganda,  qizilo’ngachning  tuzilishi  butun  me’da-ichak  yo’liga 

muvofiq keladi. Devori 4 qavatdan tashkil topadi – shiliq qavat (mucosa), shiliq 

osti  qavati  (submucosa),  mushak  qavati  (muscularis)  va  tashqi  biriktiruvchi 

to’qima pardasi (tunica adventicia). Qizilo’ngachning shiliq pardasi ko’p qavatli 

yassi  epiteliy  burmalaridan  hosil  bo’lgan.  Qizilo’ngach  ko’p  qavatli  yassi 

epiteliysining  me’daning  tsilindrsimon  epiteliysiga  o’tishi  keskin,  tishsimon 

chiziq  ko’rinishda  yuz  beradi  (linea  zerrata).  Ko’pchilik  kishilarda  u  anatomik 

kardiyadan birmuncha yuqorida joylashgan. 

Qizilo’ngachning  oxirgi  qismida  odatda  taxminan  75%  hollarda 

qizilo’ngachning yuza yoki kardial bezlarini saqlagan me’da shilliq pardasining 

sohalari bo’ladi. Bu bezlar me’daning kardial beziga o’xshash va xlorid kislota 

ishlab  chiqaradigan  parietal  xujayralar  saqlashi  mumkin.  Me’da  tsilindrsimon 

epiteliysining  ektopik  joylashgan  orolchalari  va  yuzaki  joylashgan  bezlar 

qizilo’ngachning  birmuncha  proksimal  sohalarida  ham  uchrab  turadi. 

Qizilo’ngach yaralari rivojlanishida ularga muayyan ahamiyat beriladi. 

Shilliq osti pardasi (qavati) biriktiruvchi to’kima va elastik tolalardan hosil 

bo’lgan:  u  g’ovak  va  harakatchan.  Qizilo’ngachning  shilliq  osti  pardasida, 

ayniqsa  uning  proksimal  bo’limida  uning  chuqur  yoki  «xaqiqiy»  bezlari 

---

 

249 

joylashgan. Ularning umumiy miqdori 200 dan oshmaydi deb hisoblaydilar. Bez 

shilliq  parda  yuzasiga  burchak  ostida  yo’nalgan  yo’llarga  ochiladi.  Bezning 

umumiy  uzunligi  1  mm  dan  oshmaydi.  Qizilo’ngach  devori  bezlari 

sekretsiyasini 

vagus 

nazorat 

qilib 

turadi. 

Uning 

sekretor 

tolalari 

ta’sirlantirilganda  bezlar  quyuq  shilliq  chiqara  boshlaydi,  u  tobora  suyuqlanib 

boradi. Bu sekret hazm qilish kuchiga ega emas. 

Qizilo’ngachning mushak devori ichki doira mushaklar va tashqi bo’ylama 

tolalardan  iborat.  Ular  o’rtasida  g’ovak  biriktiruvchi  to’qima  qatlami  bo’ladi, 

unda  yirik  tomirlar  va  nervlar  joylashgan.  Bo’ylama  mushak  qavati  odatda 

tsirkulyar  qavatdan  ikki  baravar  yupqa,  qizilo’ngachning  yuqori  uchdan  bir 

qismida  mushaklar  ko’ndalang-targ’il,  mushak  pardasining  uchdan  bir  pastki 

qismi  silliq  mushaklardan  tashkil  topgan.  Sfinkter  ahamiyati  bo’lgan  mushak 

qavatining  qalin  qismi  qizilo’ngachga  kirish  qismida  va  diafragmal  torayma 

sathida  bo’ladi.  F.F.  Saks  (1964)  fikricha,  katta  odamda  qizilo’ngach  mushak 

qavati  tsirkulyar  qatlamining  qalinligi  kardiya  sohasida  2,2  mm,  bu  uning 

birmuncha proksimal qismlaridagi qalinligidan 1,5-2 marta ortiqdir. 

Qizilo’ngach tashqi tomondan g’ovak biriktiruvchi  to’qima  bilan o’ralgan, 

undan limfatik va qon tomirlar, biriktiruvchi to’qimadan iborat tortmalar o’tadi. 

Chunonchi,  qizilo’ngachning  oldingi  chap  devorini  chap  bronx  asosi  bilan 

bog’lab turadigan chap qizilo’ngach – bronxial boylami, qizilo’ngachning orqa-

chap  devorini  aorta  ravog’ining  botiq  yuzasiga  taqab  turadigan  qizilo’ngach-

aortal boylami va qizilo’ngachning distal bo’limini diafragmaga taqab turadigan 

Morozov-Savvin  boylami  kabilar  farq  qilinadi.  Qizilo’ngachning  abdominal 

kesigi seroz parda bilan qoplangan bo’ladi.