Xirurgik kasalliklar

Qizilo’ngach  faoliyati.  Qizilo’ngachning  fiziologik  ahamiyati  ovqatni 

halqum  bo’shlig’idan  me’daga  o’tkazish  bo’lib,  ayrim  hollarda  esa  buning 

teskarisini bajarishga (qayt qilish, kekirish) to’g’ri keladi. Yutish, qayt qilish va 

fiziologik regurgitatsiyadan tashqari vaqtlarda unga xalqumdan havo va me’da-

ichaklardan  suyuqlik  tushishining  oldini  olish  uchun  qizilo’ngach  bo’shlig’i 

ikkala  tomondan  chegaralangan  bo’lishi  kerak.  Yuzaki  qaraganda  qizilo’ngach  

funktsiyasi juda oddiyga o’xshab ko’rinadi, haqiqatda esa u «juda murakkab va 

qarama-qarshiliklarga to’la» deb hisoblanadi. 

Yutishdan  tashqari  vaqtda  sog’lom  odam  qizilo’ngachida  qisqarishlar 

bo’lmaydi.  Uning  bo’shlig’idagi  bosim  kuchsiz  manfiy  va  ko’krak  qafasidagi 

bosimga  va  nafas  fazasiga  bog’liq,  bo’ladi.  Halqum  qizilo’ngach  va  uning 

me’daga o’tadigan sohasida birmuncha yuqori bosim – yuqori va pastki «oshgan 

bosim sohalari» qayd qilinadi. Ular sfinkter vazifasini bajaradigan qizilo’ngach 

bo’limlari  mushagining  tonik  qisqarishi  natijasida  hosil  bo’ladi,  deb 

hisoblaydilar.  Qizilo’ngachning  asosiy  vazifasi  yutishni  ta’minlab  berishdan 

iborat.  

Yutish  jarayoni  odatda  3  fazaga  bo’linadi.  1-fazasida  chaynalgan  va 

yumshab  qolgan  ovqat  til  ustiga  suriladi  va  uning  mushaklari  tomonidan  til 

asosiga  yumalatiladi.  Mushaklar  qisqarishi  natijasida  og’izning  orqa  qismida, 

halqumda  va  og’izning  yuqori  qismida  bosim  manfiy  bo’ladi.  Ovqat  luqmasi 

Vasilev  refleks  sohasini  (til  asosi,  orqa  yoychalar,  devorlari)  ta’sirlantirib, 

halqum  mushaklarini  qiskartiradi  (yutishning  ikkinchi  fazasi).  Yutishning  sof 

reflektor  2-fazasida  ovqat  halqumdan  o’tadi.  Yutishning  3-fazasi  boshlanishida 

halqum  bo’shlig’iga  burun-halqum,  og’iz  bo’shlig’iga  va  hiqildoqdan  holi 

bo’ladi va ovqat luqmasi surilishi uchun faqat bir yo’nalish qizilo’ngach qoladi. 

Halqumni  qisadigan  mushaklar  qattiq  qisqarib  ovqat  luqmasi  qizilo’ngachga 

yo’naladi. 

Ovqatning qizilo’ngach bo’ylab surilishi 3 omilga bog’liq: 

1. Ovqat qizilo’ngachga katta bosim ostida tushadi. 

2. Ovqatning og’irlik kuchi. 

---

 

252 

3. Qizilo’ngach peristaltikasi. 

Suyuqlik yoki qattiq ovqat yutilishida, shuningdek odam vaziyatiga bog’liq 

holda  ovqat  luqmasining  surilishida  uchchala  omil  qatnashadi.  Suv  peristaltik 

to’lqindan  ilgarilab  o’tib,  qizilo’ngach  orqali  tez  suriladi  va  yutishdan  1-3 

sekund o’tishi bilan me’daga etib boradi. Shuning uchun qizilo’ngach kimyoviy 

moddalardan  kuyganda,  masalan,  o’yuvchi  ishqor  yutib  yuborilganda,  shilliq 

parda  bir  xil  zararlanmaydi.  Qattiqroq  ovqat  luqmasi  yutilayotganda  u  asosan 

qizilo’ngach  devorlarining  peristaltik  harakatlari  tufayli  harakat  qiladi.  Bunda 

qizilo’ngachning luqmadan yuqori qismi qisqaradi, pastki qismi esa bo’shashadi. 

Ovqatning qizilo’ngach orqali o’tishiga 6-8 (15 gacha) sekund kerak. Peristaltik 

to’lqin beradigan bosim suv ustuni hisobida 20-140 sm (o’rta hisobda suv ustuni 

hisobida 40-80 sm) va ovqat luqmasining katta-kichikligiga bog’liq emas. 

Yutish  jarayoni  murakkab  reflektor  jarayon  hisoblanadi.  Yutish  avvaliga 

ixtiyoriy  bosh  miya  po’stlog’i  ta’siri  ostida  sodir  bo’ladi.  Ovqat  tanglay 

yoychalari  orqasiga  tushganda  (yutishning  II  va  III  fazalari)  yutish  beixtiyor, 

reflektor bo’lib qoladi, hatto uyqu va hushsiz holatda ham sodir bo’ladi. Yutish 

refleksining  effektiv  nervlari  bo’lib,  til  mushaklari  uchun  n.  hypoglosus 

tarmoqlari,  n.  trigemenining  3  tarmog’i  m.  mylohioideus  uchun,  n. 

glossopharyngeusning halqum tarmog’i, halqum hamda qizilo’ngach mushaklari 

uchun  n.  vagusning  halqum  va  qizilo’ngach  tarmoqlari  hisoblanadi.  Yutish 

markazi  ko’prikda  va  uzunchoq  miyada  joylashgan.  Birmuncha  chegaralangan 

manzili n. vagus yadrosiga yaqin joyda bo’ladi. 

Me’da  suyuqligining  qizilo’ngachga  tushishiga  to’sqinlik  qiladigan 

fiziologik  mexanizmlar  (regurgitatsiya  va  reflyuks)  so’nggi  vaqtlargacha 

o’rganib  chiqilmagan.  Ko’p  sonli  tajribalar  qizilo’ngach-me’da  birikadigan 

sohaning  “bir  tomonlama  o’tkazuvchanligi”  borligini  ko’rsatdi.  Kardiyaning 

yopqich  mexanizmini  o’rganishga  katta  ahamiyat  beriladi.  Uning  fiziologik 

funktsiyasining buzilishi ko’p kasalliklarda (kardiya axalaziyasi, peptik ezofagit, 

diafragma-qizilo’ngach 

teshigi 

churrasi) 

kuzatiladi 

va 

qizilo’ngach 

patologiyasining kattagina qismini tashkil qiladi. 

---

 

253