Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va mamlakatshunoslik

2.2.1-rasm. Jahon mamlakatlarining 2001-2013 yillardagi YaIM o’sish

darajasi

1998-yilning oktyabrida ASEAN investisiya hududi yaratish to‘g‘risida bitim tuzdi. ASEAN investisiya hududi Assotsiatsiyaning hamma davlatlarini o‘z ichiga olib, ichki va tashqi investorlarni soliq va boshqa turli imtiyozlari berish evaziga jalb qilishni o‘zlariga maqsad qilib qo‘ygan.

ASEAN investisiya hududini tashkil qilishga 1997 yilgi Janubiy Sharqiy Osiyo inqirozi sabab bo‘ldi. Strategik jihatdan muhim bo‘lgan investorlarni o‘zlarida saqlab qolish uchun oldin yopiq bo‘lgan iqtisodiyot tarmoqlarini investorlarga ochishga majbur bo‘lishdi.
ASEAN investisiya hududini yaratish bitimiga ko‘ra Assotsiatsiya 2010- yilgacha ichki investorlarga, tashqi investorlarga 2020-yilgacha milliy sanoat tarmog‘ini bosqichma–bosqich ochishni majburiyatini o‘z zimmasiga olgan.
1998-yil ASEAN Osiyo iqtisodiy ittifoqini, yagona bozor tuzishga kirishdi. Bu jarayon 2020-yilga kelib tugash ko‘zda tutilgan edi. Bu vaqt oralig‘ida ASEAN davlatlari bir–biriga ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy, siyosiy va xavfsizlik sohalarda yanada integratsiyalangan hamkorlik o‘rnatishni o‘zlariga maqsad qilishgan. 2020 yilga kelib ASEAN davlatlari o‘rtasida tovarlar, xizmat va kapitallar erkin ko‘chib yurishi rejalashtirilgan edi. Ammo to‘g‘ridan–to‘g‘ri xorijiy investisiyalarni jalb qilishda Xitoy va Hindiston kabi raqobatdoshlarning paydo bo‘lishi ASEANni yagona bozorni shakllantirish jarayonini tezlatishga undamoqda. 2006 yil 18 sentabr Xelsinkida bo‘lib o‘tgan ASEM (The Asia Europe Meeting, ASEM)ning navbatdagi 6 sammitida ASEAN iqtisodiy muassasa boshliqlari yagona bozorni 2015 yilgacha tashkil qilish masalasini ko‘rib chiqdi. ASEAN bosh kotibi Ong Keng Yong “Tanlangan yo‘ldan adashmasligimiz uchun biz integratsion jarayonlarni tezlatishimiz kerak. Tanaffusga vaqt yo‘q. Aks holda e’tibor Xitoy va Hindistonga qaratiladi”, - deb ta’kidlab o‘tdi.
Yagona hisob birligi ACUni (Yevropa Ittifoqidag ECU kabi) yaratish rejasi bo‘lsada, ASEAN yagona valyuta kirishga shoshilgani yo‘q. Chunki 80% tovar aylanmasi tashqi hamkorlarga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari ASEAN davlatlarining iqtisodiy rivojlanish darajasi bir–biridan farq qiladi. Singapur, Tailand, Malayziya va Filippin mamlakatlari industrial rivojlangan davlatlar bo‘lsa, Kambodja, Vetnam va Birma mamlakatlarida sanoat sohasi rivojlanmagan¹⁷.





¹⁷ el.tfi.uz/umk/.../пкб%202012/.../5-мавзу.doc
ASEAN davlatlari integrasion jarayonlarida bir qancha muammolar mavjud. ASEANdagi eng asosiy muammo – a’zo mamlakatlarning rivojlanish darajasidagi farq va ularning YaIM tarkibida asoschi davlatlarning ulishi ko‘pligi.
ASEAN tarkibiga kiruvchi “Osiyo yo‘lbarslari” Malayziya, Indoneziya va Tayland davlatlari 1980-90 yillarda tez sur’atlar bilan rivojlandi. Buning sababi ular Yaponiya, Shimoliy Amerika va Yevropa Ittifoqi bilan savdo munosabatlarini o‘rnatishi, Transmilliy Korxonalar ASEAN davlatlariga bevosita xorijiy investisiyalar kiritishi va eksportga yo‘naltirilgan siyosat olib borishi bo‘ldi.
1997 yilgi Osiyo inqirozi shuni ko‘rsatdiki, ASEAN iqtisodiy integratsiyasidagi asosiy kamchilik quyidagilar:

• 
  birdamlik, ixtiyoriylik va aralashmaslik siyosatining samarasizligi;
  
• 
  davlatlar ustidan nazorat qiluvchi boshqaruv institutining mavjud emasligi;
  
• 
  millatlarni boshqaruvchi kuchning mavjud emasligi.
  

ASEAN davlatlardagi eng asosiy integrasion muammo – ularning iqtisodiy va siyosiy rivojlanish darajasidagi nomutanosiblik. Hatto asoschi davlatlar – Singapur, Tayland, Malayziya, Indoneziya, Filippin va Bruney davlatlarida yagona iqtisodiy siyosat bitimi yo‘q.
Indoneziyada xorijiy investisiyalar zamonaviy eksport sohalariga yo‘naltirilgan bo‘lsada, iqtisodiyot sektorining ko‘pgina qismi orqada qolmoda. O‘n millionlab dehqonlar qishloq xo‘jaligi sohasida faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu holga qarama-qarshi o‘laroq, Singapurda moliya, savdo sohalari rivojlangan. Indoneziya qishloq xo‘jaligini tashqi raqobatchilarga ochib bersa, millionlab dehqonlar hayoti xavf ostida qoladi va buning ijtimoiy natijasi salbiy oqibatlarga olib keladi. Bu hol Vetnam, Laos, Kambodja va Birma davlatlarida yanada ayanchlidir.
ASEAN davlatlarida iqtisodiy integratsiya rivojlanmagani ularning o‘zaro savdosida ham o‘z aksini topgan. ASEAN erkin savdo hududi (AFTA) tashkil qilingandan boshlab, ya’ni 1993 yildan 2005 yilgacha o‘zaro savdo 21.14% dan
24.5 gacha o‘sdi. Bu ko‘rsatkichning asosiy qismini mintaqada joylashgan
Transmilliy korxonalar o‘rtasidagi yarim fabrikat mahsulot transferlari tashkil qiladi¹⁸.
ASEANdagi muammolardan yana biri ASEAN ichidagi hududiy-chegaraviy
muammo (Malayziya-Singapur, Malayziya-Filippin, Malayziya-Indoneziya).
ASEAN tarkibidagi yangi davlatlarning turli darajada davlatlarning aralashuvi asosida iqtisodiy rivojlanish darajasini tenglashtirish muammosi.
Birdamlik (konsensus) va o‘zaro konsultatsiyaga asoslangan ASEANning davlatlararo statusi – Assotsiatsiya statusini saqlab qolish yoki YeIdagi kabi davlatlar ustidan nazorat qiluvchi organ tashkil qilishdagi qarama-qarshilik.
ASEAN+3 (ASEAN, Xitoy, Yaponiya va Koreya Respublikasi) keng masshtabli Sharqiy Osiyo iqtisodiy hamjamiyatini tashkil qilish natijasida ASEANning yangi integrasion jarayonga qo‘shilish muammosi.
Janubiy Sharqiy Osiyo mintaqasida ikkita parallel jarayon ko‘zatilmoqda. Mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish va ASEAN davlatlarining iqtisodiy globalizatsiya jarayoniga qo‘shilishi. Bu ikki qarama-qarshi tendensiya ASEAN istiqboli muhokamasi asosi hisoblanadi.
2010- yili Xitoyda ASEAN mamlakatlari tovarlariga bojxona bojlarining o'rtacha stavkalari 9,8%dan 0,1%gacha pasaytirildi, ASEANning olti mamlakatlari (Bruney, Indoneziya, Malayziya, Filippin, Singapur va tailand) tomonidan xitoy tovarlariga nisbatan kiritilgan bojxona bojlarining o'rtacha stavkalari 12,8dan 0,6%ga pasaytirildi. 2015- yilga kelib, Xitoy va ASEANning yangi a'zolari (Vetnam, Laos, Kambodja va M'yanma) bilan o'zaro savdodagi mahsulotning 90%ga bojlar bekor qilinadi¹⁹.
Xitoy-ASEAN erkin savdo hududi rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi erkin savdo hududlarining EI va Shimoliy Amerika erkin savdo hududidan (NAFTA) farqlanadigan yangi modeliga aylandi. Birinchidan, ushbu hudud Shimoliy Amerika hududiga o'xshab bir vaqtda emas, ma'lum vaqt mobaynida



¹⁸ www.wsws.org ASEAN’s problems on display at Bali summit // by John Roberts
¹⁹Xitoy ASEAN erkin savdo hududi tuzish. Создание зоны свободной торговли Китай - АСЕАН – образец взаимовыгодного и взаимовыигрышного регионального сотрудничества. URL.:http/Russian. people.com.cn.95181/6857733.html (3/04/2011).
tashkil etilgan. Ikkinchidan, a'zo mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlar bo'lishiga qaramay, ular BST me'yorlari va qoidalariga rioya qiladilar. Erkin savdo hududi ishtirokchilari boshqa mamlakatlar uchun savdo to'siqlarini yaratmaydilar. Uchinchidan, hamkorlik hududning brcha mamlakatlari uchun foydali bo'lishi uchun ko'proq rivojlangan mamlakatlar rivojlanmaganlariga yordam berishlari lozim.
2010- yil mobaynida Xitoy-ASEAN erkin savdo hududi mamlakatlari o'rtasidagi savdo aylanmasi 160 mlrd dollardan oshib ketdiXitoyga import Assotsiatsiya mamlakatlaridan eksport hajmiga nisbatan 7,5 mlrd dollarga oshib ketdi. SHu bilan birga, Xitoyning ASEANga nomoliyaviy investitsiyalarining hajmi 2010- yili o'tgan yilga nisbatan ikki yarim baravarga yuqori.