Xülasə Tədqiqatın məqsədi Azərbaycan ərazisində qədim dövrlərdən hazırki dövrədək

4.  Klassik vergi nəzəriyyələri əsasında formalaşan vergi sistemi 

Vergi nəzəriyyəsi özündə vergilərin mahiyyəti, tətbiqi texnikası, onların cəmiyyət

həyatında rolu və əhəmiyyətinə dair təcrübəyə söykənməli olan elmi baxışları və

konsepsiyaları  əks  etdirir.  Dövlətlərin  vergi  sistemləri  modellərinin  əsasında

müəyyən nəzəriyyələr dayanır.

Vergi sisteminə dair bütün nəzəriyyələr ümumi və xüsusi nəzəriyyələrə bölünür.

Ümumi nəzəriyyələr vergi münasibətlərinin mahiyyətinin subyektlərin davranış

qaydalarını müəyyən etməklə təhlil edilməsini və vergi münasibətlərinin tənzimində

optimal  və  əlverişli  yolların  araşdırılması  və  onların  müqabilində  baş  verəcək

nəticələri qabaqcadan görməklə subyektlərin xəbərdar edilməsi məsələsi ilə bağlıdır.

Bu tip nəzəriyyələr az qala orta əsrlərdən bəri yaradılmış və sonralar da artmışdır.

Yaradılması tarixi orta əsrlərə aid olan «dəyişmə nəzəriyyəsi» vergilərin əvəzli

olması ideyasından çıxış etmişdir. Hesab edilmişdir ki, insanlar vergi ödəməklə,

bunun əvəzində dövlətdən qayda-qanunun qorunmasını və s. xidmətləri sanki satın

alırlar.

İntibah dövründə Monteskye, Volter, Hobbs, Mirabo tərəfindən yaradılmış «ato-

mistik nəzəriyyə»yə görə də vergi tərəflər arasında müqavilə nəticəsi olmaqla, -

təbəələrin müxtəlif xidmətlərə görə dövlətə köçürdüyü haqdır. Bu nəzəriyyəyə görə

heç kəs əldə olunmuş faydaların müqabilində ödəniləcək vergilərdən imtina edə

bilməz.

XIX  əsrin  birinci  yarısında  J.Simond  de  Sismondi  tərəfindən  irəli  sürülmüş

nəzəriyyəyə görə vergi – mülkiyyət hüququndan istifadə etməklə, ədalət mühakiməsi

və ictimai qaydalardan xeyir görən vətəndaş tərəfindən ödənilən həmin nemətlərin

qiymətləridir.

Klassik vergi nəzəriyyəsinin tərəfdarları vergiləri dövlət gəlirlərinin bir növü kimi

müəyyən edir, hökumətin saxlanması üçün bir mənbə kimi qəbul edir, lakin hər hansı

başqa əhəmiyyət kəsb etmədiyini israr edirlər. Belə ki, vergilərin iqtisadiyyatı tənzim

etməsi fikirləri onlar tərəfindən təkzib olunur. Rüsumlar və yığımlara gəldikdə isə,

onların vergilər sisteminə daxil edilməsinə birmənalı münasibət göstərilmir.

Şotland iqtisadçısı Adam Smit özünün klassik vergi nəzəriyyəsində vergilərə dair

irəli sürdüyü prinsiplərin ikisi vergi elementlərinin əhəmiyyəti ilə bağlı idi [6].

XX əsrin 50-ci illərində amerikan iqtisadçısı Milton Fridmanın irəli sürdüyü Mo-

netarizm nəzəriyyəsi pul dövriyyəsinin kəmiyyət baxımdan qiymətləndirilməsinə

əsaslanaraq, vergilərə, digər elementlər kimi, dövriyyəyə təsir göstərə bilən bir me-

xanizm kimi baxırdı. 

Artıq qeyd olunduğu kimi, vergi nəzəriyyələrinin bir qismini xüsusi nəzəriyyələr

təşkil edir. Belə nəzəriyyələr müxtəlif dövrlərdə yaranmışdır.

Hələ orta əsrlərdə, habelə orta əsrlərin sonlarında, eləcə də XIX əsrin axırlarında

irəli  sürülmüş  nəzəriyyələrdən  biri  «Dolayı  və  düzünə  vergiqoyulma  arasında

A.Musayev. Azərbaycan ərazisində vergi sisteminin inkişaf tarixi

---

AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 7/2011.

107

qarşılıqlı münasibət nəzəriyyə»si idi [7]. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti qeyd edilən

dövrlərdən asılı olaraq bir-birlərindən fərqlənirdi. Belə ki, orta əsrlərdəki mövqelərə

görə, vergi sistemlərinin düzünə vergilər əsasında yaradılması məqsədəuyğun, dolayı

vergilər isə zərərli hesab edilirdi. Orta əsrlərin axırlarında, əksinə, dolayı vergilərə

üstünlük verilməsi təbliğ edilirdi. Lakin XIX əsrin axırlarında isə nəzəriyyəçilər

dolayı  və  düzünə  vergiqoyulma  arasında  balansın  saxlanılmasını  zəruri  hesab

edirdilər.

Xüsusi nəzəriyyələrə müxtəlif dövrlərdə proporsional və proqressiv vergiqoyulma

nəzəriyyəsini,  habelə  vergi  yükünün  digərinə  keçirilməsi  (vergi  yükünün  əvəz-

ləşdirilməsi) haqqında nəzəriyyəni (XVII əsrin ortaları) aid etmək olar.

Xüsusi nəzəriyyələr içərisində mərkəzi yerlərdən birini (Los-Anceles şəhəri)

Cənubi- Kaliforniya Universitetinin professoru, iqtisadçı alim Artur Lefferin «Büdcə

daxilolmalarının vergi dərəcələri hədlərindən asılılığı» nəzəriyyəsi tutur. A.Leffer

vergiqoyulmanın proqressivliyi ilə büdcə gəlirləri arasında asılılığı ifadə edən Leffer

əyrisinin müəllifidir.

XIX əsrdə proqressivlik metodunun müdafiəsində dayanan «Təlafatların bərabər-

liyi nəzəriyyəsi» və «Minimum tələfat nəzəriyyəsi» (bəzi mənbələrə görə, onların

müəllifləri sırasında rus alimi D.İ. Boqolepov, ingilis alimi Edvard R.A. Seliqman

və başqalarının adlarını çəkmək olar) yaranmışdı.

«Tələfatların bərabərliyi nəzəriyyəsi»nin gəldiyi nəticə ondan ibarət idi ki, gəlir

məbləğinin artması ilə onun subyektiv dəyəri aşağı düşür. Belə ki, həmin gəlir daha

az həcmdə zəruri təlabatların təmin olunmasına xərclənmiş olur. 

«Minimum tələfat nəzəriyyəsi»nin vergiqoyulmanın proqressivliyinə münasibəti

başqa cür olmuşdur. Bu nəzəriyyəyə əsasən, vergi siyasətinin başlıca vəzifəsi xalq

təsərrüfatından planlaşdırılan lazımi qədər məbləği bütün əhali, bütün vergi ödəyi-

cilər tərəfindən daha az təlafatla yığa bilməkdən ibarətdir. 

Beləliklə, vergilər yaşayış minimumunu təmin etdikdən sonra, gəlirin sərbəst

qalan artığını mənimsəmə vasitəsi olmamalıdır. Normal olan odur ki, vergilər zəruri

istehlak  fonduna  toxunmadan  gəlirin  məhz  elə  həmin  artıq  olan  hissəsindən

ödənilməlidir.