Yangi O’zbekistonda iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish va boshqarish istiqbollari

Yangi O’zbekistonda iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish va boshqarish istiqbollari

Abbosbek Ahmadullo o’g’li Toshkent Moliya instituti

Annotatsiya: Hammamizga ma’lumki, 2015 yil 4.0 sanoat inqilobi tushunchasi adabiyotlarimizga kirib keldi. Bu sanoat inqilobi har bir davlatning ham ijtimoit ham iqtisodiy jabhalariga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatdi. Buning natijasida iqtisodiyot tushunchasiga boshqa bir tomonda nazar solish va u haqida tushunchalarimizni yanada mukammallashtirishga sababchi bo’ldi. Ushbu tezisda an’anaviy iqtisodiyotning raqamli iqtisodiyotga almashishi hamda iqtisodiyotning innovatsion rivojlantirish usullari haqida jahon tajribasini ko’rib chiqiladi hamda mamlakatimizda uni tadbiq qilish yo’llari haqida so’z boradi.
Kalit so’zlar:

Bugungi globallashuv davrda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish ham iqtisodiy, ham ijtimoiy sohalarning rivojlanishi uchun ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi. Mamlakatimizning jahon bozoriga integrallashuvini ya’ni jahon bozorida o’z o’rniga, iqtisodiy mavqeini yuksaltirish hamda raqobatbardosh mahsulotlarning taklifini oshrishida innovatsion loyihalarning o’rni beqiyos hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti O’zbekiston respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga murojaatida “qtisodiyotda boshqaruv tizimi eskirgani, innovatsion g’oyalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha samarali mexanizmlar o’z vaqtida joriy qilinmagani ham jiddiy muammo bo’lib qolmoqda. Shuningdek, texnologik qoloqlik, resurs va energiyani tejaydigan texnologiyalar, muqobil energiya manbalarini tatbiq etishning sustligi ham iqtisodiy taraqqiyot yo’lida to’siq bo’lmoqda” deya ta’kidlab o’tganlar.

Xalqaro amaliyot tahlili shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik universitetlar yirik ilmiy markazlarga aylanib, ko‘plab sanoat va ilmiy tashkilotlarni birlashtirgan. Ilmiy ishlanmalar bazasini shakllantirish va zamonaviy fan va ishlab chiqarishda yuqori mahsuldor mutaxassislarni tayyorlash uchun ilmiy-texnikaviy va tadbirkorlik faoliyatining faol o‘zaro hamkorligi zarur. Stenford universitetida tashkil etilgan birinchi ilmiy-texnologik park uning faoliyati uchun qulay shart- sharoitlarga ega edi, xususan, ijara haqining pastligi, venchur kapitalning mavjudligi va texnologik kompaniyalar va universitetlar bilan yaqin hamkorlik. AQShda universitetlar va xususiy kompaniyalar o'rtasida o'zaro hamkorlik rivojlangan. Masalan, Massachusets texnologiya instituti 300 dan ortiq tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi.

AQSh tajribasi tahlili shuni ko'rsatadiki, universitetlarda fan, ta'lim va biznesni integratsiyalash maqsadida ilmiy parklar tashkil etilmoqda. Mamlakatda
innovatsiyalar transferiga katta e'tibor qaratilmoqda, bu ham universitetlar, ham xususiy kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladi. Innovatsiyalarni Qo'shma Shtatlarga o'tkazish daromad olish va yangi ish o'rinlarini yaratishning eng muhim vositalaridan biridir. Bu borada innovatsion infratuzilma ob'ektlarini rivojlantirish va qonunchilikni takomillashtirish muhim rol o'ynadi.
Bundan tashqari, AQShda innovatsion loyihalarni moliyalashtirishning samarali tizimi mavjud. Innovatsion va ilmiy ishlanmalarni moliyalashtirish shartnomalar va grantlar hisobidan amalga oshiriladi. Shartnomalar va grantlar tizimi tashkilotlarga innovatsion va ilmiy-texnik faoliyatning eng ustuvor yo'nalishlarini aniqlash imkoniyatini beradi. AQShda innovatsion faoliyat va innovatsion loyihalarni moliyalashtirish usullaridan biri venchur fondlari hisoblanadi. Ilgari, hatto Apple Computers, Microsoft, Sun Microsystems, Intel kabi taniqli kompaniyalar ham shakllanish bosqichida venchur fondlari tomonidan moliyalashtirilgan. Mamlakatda innovatsion loyihalarni moliyalashtirishning yana bir vositasi ko'plab kredit dasturlari hisoblanadi. Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik faoliyatini rivojlantirish va texnologik ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida AQSHning koʻpgina kompaniyalari ham moliya bozori imkoniyatlaridan, yaʼni imtiyozli shartlarda kreditlar olish, keyinchalik ularni qaytarish bilan foydalanishadi. Korxonalarning innovatsion loyihalarini moliyalashtirishda ularning ishlab chiqarish jarayonida ajratilgan o‘z mablag‘lari manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Boshqa munitsipal moliyalashtirish va texnik yordam dasturlari, shuningdek, biznesning barcha sohalarida innovatsiyalarni rivojlantirishga yordam beradigan hukumatning barcha darajalarida muhim miqdordagi qonunchilik, moliyaviy, soliq vositalari mavjud.
Qo'shma Shtatlar innovatsion infratuzilmaning asosiy elementlarini ishlab chiqdi: bilimlarni ishlab chiqarish, texnologiyalarni uzatish, moliyalashtirish, ishlab chiqarish va o'qitish. Har bir elementning ishlashi ham davlat, ham xususiy kompaniyalar tomonidan ta'minlanadi.
Rivojlangan mamlakatlarda innovatsiyalarni tijoratlashtirish mexanizmini yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Innovatsiyalarni tijoratlashtirish - bu ilmiy va ilmiy-texnikaviy faoliyat natijalarini joriy etish va bozorga yangi mahsulot va xizmatlarni kiritish bilan bog'liq faoliyatdir. Texnologiyalarni tijoratlashtirish mexanizmi kontseptsiyasining mohiyati texnologiyalarni fandan ishlab chiqarishga o'tkazishdan iborat bo'lib, bu innovatsiyalarning barcha sub'ektlarining faol o'zaro ta'siri va intellektual mulk huquqlarini amalga oshirish bilan mumkin. Intellektual mulk huquqlarini amalga oshirish shakllaridan biri bu kichik innovatsion va bilim talab qiladigan korxonalarni shakllantirishdir. Kichik va o'rta biznes yuqori
texnologiyali yo'nalishlarda ishlab chiqarishni shakllantirish va rivojlantirishga hissa qo'shishga qodir. Zamonaviy iqtisodiyot eng muhim elementlarni aniqladi, ular axborotlashtirishdan tashqari, innovatsiyalardir. Bundan tashqari, venchur moliyalashtirish ko‘magida kichik va o‘rta biznesning innovatsion jarayoniga keng jalb etilmoqda. Kichik va o'rta biznes dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlari farovonligi va ijtimoiy va ijtimoiy qudratining moliyaviy asoslarini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Kichik va o'rta biznes innovatsiyalarning asosiy manbai bo'lib, u o'z navbatida yangi g'oyalarni keltirib chiqaradi va uning rivojlanishi iqtisodiyotning innovatsion rivojlanishiga imkon beradi.
Hozirgi vaqtda iqtisodiyotning tarmoqlar va tarmoqlarga anʼanaviy boʻlinishi oʻz ahamiyatini yoʻqotib, klasterli yondashuv ustuvor ahamiyat kasb etmoqda, bu esa hududning raqobatbardoshligini oshirish va iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirishning eng samarali vositasiga aylanmoqda. Binobarin, innovatsion klasterlarni shakllantirish va rivojlantirish amaliyotini tubdan rivojlantirish so‘zsiz manfaatdor va amaliy foyda keltiradi. Innovatsion klaster - turli tashkilotlarning (sanoat korxonalari, ilmiy-tadqiqot institutlari, jamoaviy foydalanish markazlari, tadbirkorlar, shahar va viloyat hokimiyatlari, ijtimoiy tashkilotlar va boshqalar) uyushgan guruhi. Klasterni yaratish natijasi yangi g'oyalar, bilimlar, texnologiyalar va innovatsiyalarni tarqatish tizimini ta'minlashdir. Ta’kidlash joizki, barcha klaster a’zolari o‘rtasida barqaror munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish ixtirolarni raqobatdosh ustunliklarga ega bo‘lgan innovatsiyalarga samarali aylantirishning muhim shartidir.
Xorijiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, klasterlar dunyoning ko‘plab rivojlangan mamlakatlari iqtisodiyotini rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi. Shunday qilib, AQSHda mintaqaviy innovatsion klasterlarni rivojlantirish iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Kanadada innovatsion klasterlarni yaratish ham iqtisodiy o'sishning asosiy shartidir. Finlyandiya iqtisodiyoti klasterlikning yuqori darajasi bilan ajralib turadi. Bugungi kunga kelib, o'rmon xo'jaligi, axborot va telekommunikatsiya klasterlari Finlyandiya iqtisodiyoti uchun eng muhimi bo'lib, eksportning katta qismini ta'minlaydi va davlat yalpi ichki mahsulotining asosiy qismini yaratadi.

O‘zbekistonda davlat iqtisodiyoti va mintaqa innovatsion infratuzilmasini innovatsion shakllantirishning jahon tajribasidan foydalanish mumkin. Iqtisodiy va siyosiy rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, madaniy xususiyatlarni hisobga olgan holda ma’lum ijobiy isbotlangan yondashuvlardan foydalanish innovatsion infratuzilmaning hududiy rivojlanishini ta’minlaydi. Masalan, 2020-yil IT-Park hamda Toshkent moliya instituti hamkorligida «DIGITAL FINANCE» inkubatsiya va akseleratsiya markazi faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Bugun mazkur markazni rasmiy ochilish marosimi o‘tkazildi.

Markazning maqsadi institutda yoshlar o‘rtasida startap ekotizimni rivojlantirish asosida, iqtidorli yoshlarni aniqlash va ularni innovatsion g‘oyalarini qo‘llab quvatlash hamda, tijoratlashtirishdan iborat.
Markazda:
- IT-Park inkubatsiya va akseleratsiya o‘qitish metodologiyasi dasturlari asosida startap loyihalari uchun treninglar o‘tkazish;
- startap loyihalari ishtirokchilariga texnik xizmat ko‘rsatish;
- tadbirkorlik faoliyatini tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy masalalari bo‘yicha, shu jumladan xalqaro ekspertlar ishtirokida konferentsiyalar, ko‘rgazmalar, davra suxbatlari, seminarlar o‘tkazish;
- inkubatsiya ishtirokchilarini malaka oshirishlarini, shu jumladan chet elda o‘qishini tashkil etishda yordam ko‘rsatish;
- yosh olimlar va talabalarning innovatsion tadqiqot va rivojlantirish loyihalari va dasturlariga investitsiyalarni jalb qilish;
- marketing ekspertizasi faoliyatini, shuningdek, marketing xizmatini shartnoma asosida amalga oshirish kabi imkoniyatlar yaratiladi.
Binobarin, O‘zbekistonda innovatsion infratuzilmaning yuqori samarali tizimini shakllantirish uchun xalqaro tajribani, mamlakat davlat tuzilmasining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, mintaqaviy innovatsion rivojlanishning o‘ziga xos konsepsiyasini yaratish, shuningdek, bu boradagi jiddiy rivojlanish zarur.

XULOSA

Mintaqaning innovatsion infratuzilmasining tahlil qilingan xalqaro tajribasidan kelib chiqib, shunday xulosaga kelish mumkinki, O‘zbekistonda mintaqaviy innovatsion infratuzilmani takomillashtirish uchun quyidagilarni ta’minlash zarur:

• 
  ilmiy-texnikaviy, tadbirkorlik faoliyati va davlat hokimiyati organlarini birlashtirish;
  
• 
  fan va ishlab chiqarish tashkilotlarining ilmiy-texnikaviy va innovatsion faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish;
  
• 
  ilmiy-texnikaviy va innovatsion faoliyatni rivojlantirishga byudjetdan tashqari investitsiyalarni jalb etish;
  
• 
  tashqi va ichki bozorda raqobatbardosh bo‘lgan innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish;
  
• 
  ilmiy-texnikaviy va innovatsion faoliyat bilan shug'ullanuvchi kichik va o'rta biznesning faol rivojlanishini rag'batlantirish;
  
• 
  mintaqalararo va xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorlikni rivojlantirish;
  
• 
  hududiy ilmiy va ishlab chiqarish resurslarini birlashtirish va ulardan hududni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarida foydalanish;
  
• 
  tashkilotlarning faol innovatsion faoliyatga o'tishi;
  
• 
  mahalliy va hududiy hokimiyat organlari tomonidan ichki va tashqi bozorlarga chiqish uchun yuqori texnologiyalar sohasidagi ishlanmalarni qo'llab-quvvatlash;
  
• 
  intellektual faoliyat natijalarini institutsional-huquqiy asosda himoya qilish.