Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

(9)
(7) 
(8)
1
\
Ж
4
r
4
h
I f
Jt
X
0
г
«
*A
к
( к »
( U )
6 4
(?) 
İ 4 )
  (ö)  İ.
6
)  (7)  (*) 
( n \
  U l)  (12)  (22)  (
28
)  (24)
e
6S

(ii)
5> 
i
2 4
)
{*>)
J   ^
  l  
1
4
  r
*
r  
) 
I  J
I  i  
t  
1
1
  u
  f !   ,
4   a 
i
 
;  
°v 
1
*
  »
4
1
  t   i  
\
J
4
  v
?
4
> j
f 
1
г
/1
4
]
S
D
i l
1
ä
  i
I  -4
J 
4>
l J   j
!
3
a  -4
4
(
2
Гн 
1
  «
1 
j
i
t
l/
i
I T
i  J
i   i>
I 
İ   9 
i
M   *  t
1
J  
1
5  
J
66
f.
*
W
 t
.%
.
я
М
И
Ш
1
а
^
«
Я
т
д
е
67

6 »
6 9

70
Л?
‘*
 
—
* 
А
—
и 
^
 
J5
İ>
Qədim  uyğur  əlifb a sı
Qədim  uyğur  qəbilələri  745-ci  ildə  öz  müstəqil  dövlətlərini 
-   Uyğur  xaqanlxğmı  yaratmazdan  əvvəl,  hətta  bu  hadisədən xeyli 
sonra  da  uzun  müddət  göytürk  Orxon-Yenisey  əlifbasından 
istifadə  etmişdir.  İlk  qədim   uyğur  abidələri  göytürk  hərfləri  ilə 
daşlar  üzərinə  həkk  olunmuşdur.  Sonralar  da  bir  müddət  hətta 
kağız  üzərində  yazılan  qədim   uyğur  abidələri  göytürk  yazısı  ilə 
yazılmışdır.  Qədim  uyğur  əlifbası  uyğur  xaqanlığının  yetkin 
çağlarında  yaradılmışdır.  Artıq  qeyd  edildiyi  kimi,  qədim  uyğur 
əlifbası  qədim  soğd  əlifbası  əsasında,  qədim  soğd  əlifbası modeli 
üzrə  yaradılmışdır.  Öz  növbəsində  qədim   soğd  əlifbası  da  qədim 
pəhləvi  əlifbası  əsasında,  bu  sonuncu  isə  arami  əlfıbası  modeli 
əsasm da  yaradılmışdır.  Arami  əlifbası  isə  öz  mənşəyini  qədim 
fmikiya əlifbasından götürür.
Qədim  uyğur  ədəbi  dili,  bir  növ,  göytürk  ədəbi  dilinin 
davamı,  inkişafı  təsirini  bağışlayır.  İnkişafla  əlaqədar  bəzi 
qanunauyğun  dəyişiklikləri  nəzərə  almasaq,  göytrük  və  qədim 
uyğur ədəbi dillərinin qrammatik quruluşunda,  demək olar ki,  fərq 
yoxdur.  Bu  iki  dilin  lüğət  tərkiblərində  m üəyyən  fərqlərin  olması 
təbiidir,  bu,  qədim   uyğur  dilinin  təmasda  olduğu  dillərdən  çoxlu 
söz  alması  ilə  əlaqədardır.  Güman  etmək  olar  ki,  göytürk  ədəbi 
dilinin  fonetik  quruluşu  ilə  qədim   uyğur  ədəbi  dilinin  fonetik 
quruluşu  arasında  gözəçarpacaq  dəyişikliklər,  fərqlər  olmamışdır. 
Hər  halda,  ilkin  qədim  uyğur  abidələrinin  fonetik  quruluşu,  səs 
tərkibi  ilə  göytürk yazısı  abidələrinin  fonetik quruluşu,  səs  tərkibi 
arasmda  fərqlər,  demək  olar  ki,  yoxdur.  İlkin  qədim  uyğur 
abidələri  ilə  sonrakı  qədim  uyğur  abidələrinin  qələm ə  alınması 
arasmda  elə  bir  böyük  tarixi  fərq  yoxdur.  Güman  etmək  olar  ki, 
göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış  qədim  uyğur  abidələrinin  fonetik 
quruluşu,  səs  tərkibi  ilə  qədim   uyğur  əlifbası  ilə  yazılmış  uyğur 
abidələri  dövründəki  uyğur  ədəbi  dilinin  fonetik  quruluşu,  səs 
tərkibi  arasmda  da  elə  bir  fərq  olmamışdır.  Lakin  buna 
baxmayaraq,  göytürk  əlifbasında  öz  əksini  tapmış  bir  sıra  səslər 
üçün  artıq  qədim   uyğur  əlifbasında  işarə  yoxdur.  Ola  bilməz  ki, 
həm in  səslər qısa müddətdə  qədim  uyğur dilindən çıxsın.  Ehtimal 
etm ək  olar  ki,  həm in  səslər  qədim   uyğur  ədəbi  dilində  mövcud
7/

olmuşdur,  lakin  qədim   uyğur  əlifbası  üçün  model  olmuş  əlifbada 
(soğd  əlifbasında)  bu  türk  səslərini  göstərmək  üçün  işarə 
olmamışdır.  H əm in  türk  səsləri,  necə  deyərlər,  əlifbadan kənarda 
qalmışdır.  Q ədim  uyğur əlifbasında göytürk ədəbi dilində  mövcud 
olmayan,  habelə  göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış  qədim   uyğur 
abidələrində  təsadüf  edilməyən  v, 
j,  x,  h
  samitləri  təzahür 
etmişdir.  B u  m əsələni  necə  qiym ətləndirm ək  olar?  Bu  səslər 
qədim uyğur ədəbi  dilində həqiqətən  olmuşdur,  yoxsa bu da  soğd 
əlifbasının  təsiridir?  Bu  samitlər  qədim   uyğur  ədəbi  dilində 
mövcud  olmuşsa,  onda  necə  təzahür  etmişdir  -   türk  səslərinin 
inkişafı  yolu  ilə,  yoxsa  yenə  də  soğd  əlifbası,  daha  doğrusu, 
almma soğd sözlərini eynilə saxlamaq ənənəsi xatirinə? x səsinin 
к 
(dilarxası)  səsindən,  v 
səsinin 
b
  səsindən  törəməsini  ehtimal 
etm ək  olar.  B əs  İran  dillərinə  məxsus 
j
  səsi  qədim   uyğur 
əlifbasında  haradan  təzahür  etmişdir  -   yenə  də  soğd  əlifbasının 
təsir  iləmi?  v  samiti 
b
  samitinin  inkişafı  nəticəsində  yaranmışsa, 
onda  bəs  nə  üçün  qədim   uyğur  əlifbasında 
b
  və 
p
  samitləri  üçün 
bir, v samiti üçün ayrıca işarə (hərf) vardır?
Qədim uyğur yazısı  yuxarıdan  aşağıya  doğru yazılır.  Qədim 
uyğur əlifbasında 22 işarə (hərf) vardır.  Təbii ki,  bu qədər az işarə 
uyğur  dilinin  səs  tərkibini  əhatə  edə  bilməzdi.  Buna  görə  də 
qədim  uyğur  ədəbi  dilində  tələffüz  m əxrəci  yaxm  olan  m üxtəlif 
səslər,  m əsələn, 
b,  v  və p,  к
 və 
g,  d
  və 
t
  səsləri  bir  hərflə  ifadə 
edilmişdir.
Qədim  uyğur  əlifbası  arami  -   pəhləvi  -  soğd  əlifbalarından 
yarandığı  üçün  arami  əlifbasındakı  bir  xüsusiyyəti  də  özündə 
qoruyub  saxlamışdır:  arami  əlifbasında  olduğu  kimi,  qədim  uyğur 
əlifbasında  da  hərflərin  əksəriyyətinin  üç  yazılış  qaydası  vardır: 
hərfin  sözün  əvvəlində,  sözün  ortasında  və  sözün  sonunda  yazılış 
variantı.
72
UYĞUR ƏLİFBASI
Əvvəldə
O rtad a
Sonda
H ərf
Ш
-л
а
Э
—*
Ч* İ4
ə,e
И
А
3
M
3
а
А
o,u
■
  ■
 
3
______
б  я
*  
ч
ö,ü
3
А
N3
b,p
u
u
и»
Ç
j
D
j
B
l i
r r L
___
<0
 
d
  С
"1
6 ^ 3
d,t
A
_______
А
й
У
♦>
Ч
k,g
V
JU
1
ъ
V
-  
m
•4
>
n  -
*
н
ч
r
Ф
♦
*   9
ğ
}ф
ı«dfc
к
ф *
ф
« t.
s
Фк1
«
$
а
а
9
V
ф.
X
j
z
Sait səslərin işarələri 
Aa
Əvvəldə:
  Э
anta
 (Ay 607,  5) 
orada
Ortada:
  «a*
P   barıp
 (CC  1) 
v j   gedib
Sonda:  J \
A 
'ana
 (CC 
6
) 
|   (ayıdaraq
73

Əvvəldə: 3
emti (Ay 607,  5) 
indi
Əvvəldə:
 Я 
iki 
? iki
iki (Xuast 32) 
A il
Əə, Ее 
Ortada
:
’ ;rsər (AJ 28) 
^ılsa
I,  İi
Ortada: A
й
  yarlıkadı (CC 3) 
-  hökm etdi
Sbidfc
5 >irlə (CC  10) 
Лэ
J 
Jftda: 
J 'tn ç i
 (CC 34) 
tVıəkim
Oo,  Uu 
Ortada: Q
furup 
vurub
Ö ö,  Üü
a 
kjwəiuə
:
  ?ı 
. 
Ortada:O  fl 
ашшц
ölürdümüz (Xuast) 
« yükünəlim  (CC  1)  -j ıəgü (CC 43)
|   öldürdük 
d
  baş əy ək  
«nıecə, nə cür
^  
^  sitayiş edək 
<\
Sam it səsləri ifad ə edən yazı işarələri
Əvvəldə:
 3
ol (CC  2)
10
Əvvəldə: Щ
SSttda:
2boIup (hc 3) 
J '
d
Iub
S%ı£k:
л Əvvəldə: Ф
Bb, Pp 
& Ortada:  <*) 
rftipən (Xuast 77)
S\Qtda:
’
 bisinç (Xuast 34)
jPtip
 (AJ 4,  13)
beşinci
- f  deyibən
\Əvvəldə: dt
Vv
Ortada:
 4İ
SStda:
vusantı (Xuast  114)
«jfltavğaç (AJ  17, 4)  .*wsav (AJ  18)
•həftəlik dini
A.Çin,  çinli
3
  söz, nitq
ayin icrası
s
Ğ g
Əvvəldə:  dtt 
Ortada:
  ♦  
s m # #
jfcğırza (Xuast  113) 
^yorığm a (Xuast 
66
)  ^m lığ(X uast 38) 
%  günah 
£  gedən 
Ifranlı
74
Kk
Əvvəldə: 
dfr
Ortada: ■ф’
f
  kuvladımız (Xuast 45)
q?
  burxan (Xuast 
66
) 
jj)
 1
jp  qovladıq, izlədik
j   budda 
dJ\
t
1
 
*
Gg, Kk
Əvvəldə:
ла Ortada:
Sonda:
t
*5
 könül (CC  5) 
könül 
ərəkətsiz
Əvvəldə:
 * 
Xirodis (CC 2) 
İrodis (İsa)
(p  Ə wəldə:*DA
 T
J  
i
  tm lığ (Xuast 3)
"  canlı
4
Sonda:
nəçükin (CC 
6
) 
şük (CC  13)
necə, n ə  cur
* XX
Ortada:  • •&
.*
 burxanlar (Xuast 59) 
%
 buddalar
Dd, Tt
J
 Ortada:  $  л   r*  
Sonda:  $
  V
A 
U 
у irdəki (Xuast 34)  ijjöd (Xuast 71) 
yerdəki
J j
tjzam an
Sonda:
  ----
?   küji (CC  19) 
^p-sulu qəlyan
Zz
Ə vvəldə:  m*»
• Zxaria (CC 
66
) 
Zaxariya (şəxs adı)
Ə vvəldə: 
A 
yarlıkadı (AJ 607, 
8
) 
r »   h ö k m  etdi
Sonda:
korğıtdımız (Xuast 36) 
' qorxutduq
3
Yy
^Ortada:  A  
Sonda:  4
tayantımız (Xuast 79)  ay (CC  31) 
dayandıq 
v  jjSnüraciət üçün
Jişlədilən ədat
75

Əvvəldə:
 
4
^
yarğanlar (CC 74) 
cəlladlar
f
 Əvvəldə:
munça (Xuast 38) 
у
  bu qədər 
edək,
L
1
Ortada:  j /
yükünälim (CC  1) 
sitayiş  edək, 
baş əyək
M m
I 
Ortada:  Ц
[ uçuğma (Xuast 33) 
yırtıcı  quş
Sonda:  Jb 
Ayol
 (CC 70)
sSonda:
  Др
Jyükünälım (CC 1) 
sitayiş
baş endirək
Əvvəldə:
-4 nəçə (Xuast 47) 
neçə
Əvvəldə:  Jildə:
Əvvəldə:
  * 4 , 
vsakinç (CC  28) 
fikir, düşüncə
Nn 
\Ortada:
 
-4
lanın (CC  1) 
'onun
Rr
Ortada:
  Я
barıp (CC  1) 
gedib
Ss
Ortada: ф
lisinç (Xuast 32) 
►beşinci
Sonda:  j
  i ,
an (CC 2) 
ata
* 4йсап 
Ч хап,
Sonda:
Per sər
 (Xuast 37) 
.jb lsa
Sonda:
  ЧЦ
Xirodis (CC 2) 
Xirodis (İsa)
Ş?
^ Ə v v ə ld ə :  
, Q ş ü k ( C C  13)
n  
Ortada: 
*
 
.
i  iş it (CC 7)
Д
 'eşit
Sonda: 
tftaş (CC 37) 
^(laş
Ç ç
Əvvəldə: 
L£
Л  
Ortada:  U
Я
Sonda
:
 t_L
ä Ç a n g  (AJ 4 , 6)
M
 ıçuğma (Xuast 33) Ä ç ü n ç  (Xuast 33)
Л
 şəhər adı
£
 /ırtıcı quh
qüçüncü
7  
76
U -
Qədim uyğur əlifbası ilə əlyazma
77
Ü
fa
T
Ä
v
 
1 
Л
1-
Г
Л
.П

Qədim uyğur əlifbası ilə əlyazma
7 »
Qədim  u y ğ u r  ədəbiyyatı
Qədim  türklər,  o  cüm lədən  qədim  uyğur  qəbilələri  tarix 
boyu m üxtəlif dinlərə biət etdikləri üçün,  həyat şəraitindən başqa, 
din 
də 
qədim 
türk 
ədəbiyyatınnın 
formalaşmasma  təsir 
göstərmişdir.  Ötükəndə  yaşayan  uyğurlar  şaman  dininə  qulluq 
etm işlər.  IX əsrdə  Şərqi  Türküstana köçüb Tarım çayı hövzəsində 
məskunlaşdıqdan  sonra  uyğurların  bir  hissəsi  XII  əsrədək  mani 
dininə,  bir  hissəsi  XIII  əsrədək  burhan  dininə  qulluq  etmişdir. 
X III  əsrdən  başlayaraq  K oçu  şəhəri  və  onun  ətrafı,  ümumiyyətlə 
Şərqi Türküstan islam dinini qəbul edir.  Burhan dininə sadiq qalan 
uyğurlar  M ərkəzi  Çinə  doğru  Qan-su  əyalətinə  köçürlər.  İndi  də 
Sarı  uyğurlar  (sarığ  yuğur)  arasında  buddizm  dini  hakimdir. 
M ərk əzi Çinin  hərəkət edən qumları  altından tapılan qədim  uyğur 
əlyazm aları  göstərir  ki,  uyğurlarm  Qan-su  əyalətində  yaratdıqları 
ədəbiyyat  öz ruhuna,  məzmununa,  şəklinə,  dil  və  üslubuna  görə 
Ö tükəndə  yaşayan  türklərin  (göytürk  və  uyğurlarm)  yaratdıqları 
ədəbiyyatdan fərqlənən bir sıra xüsusiyyətlərə malik idi.
Orxon  çayı  hövzəsində  yaranan  bengü  (əbədi)  daş 
ədəbiyyatı  iimumtürk  səciyyəsi  daşıdığı  üçün  irsən  qədim 
uyğurlara  da  keçmişdi.  Göytürk  sülaləsini  məğlub  edib  Ötükəndə 
hakim  mövqe qazandıqdan sonra uyğurlar da əbədi  daş  ədəbiyyatı 
ən ən əsin i  davam  etdirdilər,  çünki  Ötükən uyğurlarının  həyat tərzi 
və  zövqü  Ötükən  göytürklərindən  heç  bir  şeylə  fərqlənmirdi. 
Ü stəlik uzun  illərin  birgə  yaşayışı  və  göytürklərin  milli  m əsələdə 
dem okratik görüşü  (onlar uyğurlara  da 
kəntü bodunım
  -  öz xalqım 
deyirdilər)  dil  yaxınlığına  səbəb  olmuşdur.  Buna  görə  də  ilk 
illərdə 
uyğur 
sülaləsinin 
yaratdığı  əbədi  daş  ədəbiyyatı 
göytürklərin yaratdıqları əbədi  daş  ədəbiyyatından,  dem ək olar ki, 
heç b ir şeylə  fərqlənmir. M ənim  fikrimcə, birinin üzündə xal olan, 
o birinin  üzündə xal olmayan  iki ekiz qardaş bir-birindən nə qədər 
fərqlənirsə,  Kül  tigin  abidəsi  ilə  Moyun  Çor  abidəsi  də  bir- 
birindən  bir  o  qədər  fərqlənir.  Göytürk  yazısı  ilə,  lakin  artıq 
Turfanda  yaradılmış  qədim   uyğur  ədəbiyyatı  nüm unələri  öz 
ruhuna,  məzmununa,  dilinə  və  üslubuna  görə  nəinki  göytürk 
ədəbiyyatından,  həm   də  öz  qanı  bir,  canı  bir  qardaşları  olan 
Ö tükən  uyğur  əbədi  daş  ədəbiyyatı  nümunələrindən  də  kəskin
79

şəkildə  fərqlənir.  K ağız üzərində yazılmış  bu  abidələrin ruhu daş 
üzərində  yazılmış  abidələrin  ruhuna  bənzəmir.  B əlkə  də  bu 
bənzətm ə  bayağı  görünər,  am m a  bu  həqiqətdir:  daş  üzərində 
yazılmış  abidələrin  ruhu  daşın,  qranitin  özü  kimi  sərt,  kağız 
üzərində  yazılmış  abidələrin  ruhu  kağız  kimi  yumşaqdır.  Belə 
dəyişikliyin  nə  ilə  əlaqədar  olduğunu  deməkdə  çətinlik  çəkirəm. 
Bunun  səbəbi  nə  idi  -   dinin  dəyişm əsi  idimi,  həyat  tərzinin 
dəyişm əsi 
idimi 
(türklər  köçəri 
həyatdan 
oturaq  həyata 
keçmişdilər,  məlum  olduğu  kimi,  oturaq  həyata  nisbətən  köçəri 
həyat daha sərtdir),  insanların dünyagörüşündə,  maraq dairəsində, 
psixoloji 
aləmində, 
mənə viyy ətində, 
ruhunda 
baş 
verən 
dəyişikliklərdimi  -   deyə  bilm ərəm .  Lakin,  az  qala,  dil  eyniliyinə 
baxmayaraq,  Şərqi  Türküstanda  yaranan  qədim  uyğur  ədəbiyyatı 
Ötükəndə  yaranmış  göytürk  və  qədim   uyğur  ədəbiyyatından  -  
əbədi  daş  ədəbiyyatından  fərqlənən  əlamətlər,  keyfiyyətlər 
qazandı.
Qədim  uyğurların  dünyagörüşündə  dinin  təsiri  böyük 
olmuşdur.  B u  təsir  özünü  qədim   uyğur  ədəbiyyatında  göstərir. 
M əhz buna  görədir  ki,  tədqiqatçılar  qədim   uyğur  ədəbiyyatını  iki 
dövrə  yaxud  iki  hissəyə  ayırırlar:  mani  (manixey)  ədəbiyyatı  və 
burhan  (buddizm)  ədəbiyyatı.  M əncə,  bu  bölgü  ədəbiyyatın 
ümumi  ahəngindən yox,  dini  məzm unundan  irəli  gəlir.  Buna  görə 
də  mən  qədim   uyğur  ədəbiyyatını  bu  cür  bölməkdən  imtina  edib 
onu qısa şəkildə janrlar üzrə nəzərdən keçirməyi lazım bildim.
Q ədim   tü rk   n əsri.  Qədim  türk  nəsri  hələ  qədim  türk 
ədəbiyyatının  əbədi  daş  dövründə  kamil  şəkildə  təşəkkül 
tapmışdır.  Bu  nəsrin  dili,  istər  göytürk  ədəbiyyatı  dövründə, 
istərsə  qədim  uyğur  ədəbiyyatının  Ötükən  dövründə,  o  qədər 
mükəmməl idi ki, tədqiqatçılar onu poetik dil, nəsr nümunələrinin 
özünü  isə  şeir  adlandırırlar.  Sonralar  daş  üzərində  yazıdan  elə 
həm in Qrxon-Yenisey əlifbası  ilə  kağız üzərində yazıya keçdikdə 
nəsrin  dəbdəbəli  poetik  dili  bir  qədər  zəifləsə  də  bədiilik  itmir. 
B u  dövr  nəsrində  dəbdəbəli  poetik  dilin  zəifləm əsinin  səbəbini 
m ən  onda  görürəm  ki,  qədim   türk  ədəbiyyatında  bu  zaman  şeir 
ja n n  yaranır.  Təbii ki,  nəzm lə nəsrin dilində müəyyən fərq özünü 
göstərməli idi:  şeir dili ilahiləşm əni, nəsr dili isə sadələşməni,  şeir 
dili göylərdə dolaşmalı, nəsr dili isə torpaqda gəzməli idi.
SO
Qədim  türk  ədəbiyyatının  mani  dövründə  yazılan  nəsr 
əsərlərinin sayı o qədər çox deyildir. Bunlardan ikisini -  Bögü xan 
haqqm da yazılmış m əm i v ə  təxm inən 930-cu ildə yazıldığı güman 
edilən «Irk bitig» («Falnamə») əsərini nümunə göstərm ək olar.
Üçüncü  uyğur  hökm darı  Bögü  xaqan  762-ci  ildə  mani 
dininin  qəbul  etmişdi.  Onun  dini  qəbul  etməsindən  bəhs  edən 
m əm   mani nəsrinin  ən  m ühüm  nümunələrindən biridir.  Əvvəldən 
v ə   axırdan  əskik  olan  bu  m əm də  Bögü xaqanm  mani  rahibləri  ilə 
söhbətləri,  dini  tələblərə  zidd  hərəkətlərlə  bağlı  duyulan 
peşmançılıq  və  təbəəsinin  sədaqətli  bir ümmət  olması  üçün  onun 
göstərdiyi  təşəbbüslər  təsvir  olunur.  Məmdə  dərin  bir  inam  və 
dini bir vəcd sezilməkdədir.  Bəzi yerlərdə qısa cüm lələrdən təşkil 
olunm uş dialoq üslubu diqqəti cəlb edir.
Təxm inən  930-cu  ildə  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  mani 
m ühitində 
yazılmış 
«Irk 
bitig» 
əsəri 
bu  "dövr 
nəsrini 
səciyyələndirən ən yaxşı nümunədir.  Bu abidə  sıfr dini  əsər deyil, 
fal  kitabıdır.  H ər  biri  ayrı  bir  fal  olaraq  yozulanan  65  paraqrafdan 
ibarətdir.  Hər  falm  başında  qara  mürəkkəblə  cızılmış  kiçik 
d airələr  vardır.  H ər  faldakı  dairələr  üç  cərgə 
halmdadır.  Hər 
cərg əd ə  sayları,  nöm rələri  1-4  arasında  dəyişən  dairələr  vardır. 
B eləcə,  h ər  fal  üçrəqəm li  bir  nömrə  ilə  nömrələnmiş  kimidir. 
M əsələn ,  bir paraqrafm başındakı  birinci sırada  2,  ikinci  sırada 2, 
üçüncü  sırada  4  dairə  varsa,  bu  fal  2  2  4  nöm rəli  faldır.  Falına 
baxm aq  istəyən adam dörd üzündən  h ər biri bir nömrəni göstərən 
aşığı  üç  dəfə  atmaqla  neçə  nöm rəli  falm  ona  aid  olduğunu  təsbit 
edər.  B u  abidənin  çox  maraqlı  quruluşu,  dili  və  üslubu  vardır. 
C ü m lələr  arasındakı  ahəngdarlıq  kitabəni  nəzm ə  yaxınlaşdırır, 
onun  bədiiliyini  artırır.  Bu kiçik əsərdə növ-növ  adətlər,  inanclar, 
nağıl,  təm sil  ünsürləri,  o  dövrün  m əişəti  ilə  bağlı  leksik  vahidlər 
sıx-sıx işlənməkdədir.
Q ədim   türk  nəsri  uyğur  ədəbiyyatınmn  burhan  dövründə 
xüsusilə  inkişaf  edir.  Çin,  toxar  v ə  hind  dillərindən  edilən 
tərcü m ələr  bu  inkişafa  m üsbət  təsir  göstərir.  Q ədim   türk 
ədəbiyyatının  burhan  dövrü  nəsrini  mövzusuna  görə  üç  qrupa 
ayırm aq olar:  1) çatiklər,  2) sudurlar v ə 3) digər əsərlər.
Ç atik  adlandırılan  n əsr  əsərləri  Burhanm  (Buddanın) 
həyatından  götürülmüş  istənilən  bir  hekayəti  nağıl  edir.  Məlum
s i

olduğu  kimi,  burhan  dini  ehkamlarına  görə,  canlılar  dünyaya  bir 
neçə  dəfə  gəlirlər.  Onlar  bəzən  tanrılar  aləmində,  bəzən  cinlər 
aləmində,  bəzən  insanlar  və  ya  heyvanlar  aləmində  bir  çox  dəfə 
yenidən  doğulurlar.  Buddanın  şəxsən  özü  də  bir  neçə  dəfə 
dünyaya  gəlmişdir.  H əm in  bu  çatiklər  buddanın  şəkildən-şəkilə 
düşən  həyatm ı  nağıl  edən  fövqəladə  hadisələrlə  dolu  nağıllar, 
təmsillərdir.  Onlar  islamdakı  m ənkibələri  (hekayət,  rəvayət) 
xatırladır. 
Çatiklər 
rahiblər 
tərəfindən 
camaata 
danışılır. 
Çatiklərin bəzən musiqinin müşayiəti  ilə  nəql  edildiyi,  bəzilərinin 
də  pyes  formasına  malik  olduğu  və  təmsil  edildiyi  güman 
edilməkdədir.  Bəzi çatiklər isə sudurların daxilinə salmır.
«İki  qardaş  hekayəsi»  ən  tanınmış  çatiklərdəndir.  Qansu 
vilayətindəki  Min  burhan  m əbədlərində  tapılan  bu  əsərdə 
xeyirxah niyyətli  bir  şahzadənin bütün  canlılara  yardım  etmək və 
canlıların  bir-birini  öldürm ələrinə  mane  olmaq  üçün  çox  qiymətli 
bir  mirvarini  ələ  keçirməkdən  ötrü  seçdiyi  macəralı  səyahət nağıl 
edilir.  Gəm ilərlə  edilən  səyahətdə  min  cür  təhlükə  vardır. 
Bədniyyət qardaşı şahzadənin gözünü çıxararaq onun sahib olduğu 
mirvarini  oğurlayır.  Am m a  sonda  haqq  yerini  tapır  və  xeyirxah 
niyyətli şahzadə burhan olur.  Əsli sanskritcə  olan və X  əsrdə türk 
dilinə  tərcümə  edilən  bu  əsərdə  çox  canlı  bir  təhkiyə  üslubu 
vardır.  Hadisələr  çox  axıcı  bir  dillə  nəql  edilir,  canlı  təsvirlərin, 
dialoqların yığcamlığı üslubun axıcılığını daha da artırır.
«Altun  yarub>  əsərində  də  çatiklər  vardır.  Bunlardan  ən 
maraqlısı  «Şahzadə  və  pələng»  hekayəsidir.  Çatikdə  aclıqdan 
ölməkdə  olan  bir  pələngi  qurtarmaq  istəyən  fədakar  şahzadə 
təsvir  olunur.  Pələngin  ölməm əsi  üçün  şahzadə  özünü  ona  yem 
edir.  Çatikin  sonunda  m əlum   olur  ki,  Burhan  şahzadənin  özüdür. 
Bu  hekayə  də  çox  canlı  və  axıcı  bir üsluba  malikdir.  Şahzadənin 
ölümü ilə bağlı söylənən şeirlərdə tam  bir ağı havası vardır.
«Dantipala  bəy»  hekayəsində  özünü  fəda edən  bir  maraldır. 
Təhkiyə üslubunun hakim  olduğu bu çatikdə də çox canlı təsvirlər 
gözə  çarpır.  «Çastanı  bəy»  hekayəsində  şeytanların  təsviri  son 
dərəcə  canlıdır.  Əsəri  Şilazin  adlı  bir  tərcüməçi  toxar  dilindən 
türkcəyə çevirmişdir.
S u d u rlar  Buddanın  və  ya  digər  burhanların vəzlərini  əhatə 
edən,  burhan  dini  ilə  bağlı  inanışları,  onun  əsaslarını,  inanc  və
əm əllərini ehtiva edən dini əsərlərdir.  İçlərində  sıx-sıx çatiklər də 
ola  bilər.  Uyğurcaya  çevrilmiş  ən  böyük  həcmli  sudur  «Altun 
yaruk»dur  (Altun  işıq,  parıltı).  Çincədən  türk  dilinə  Sınku  Seli 
Tutun  tərəfindən  tərcüm ə  edilən  əsər  tərcüm ə  adlandırılsa  da, 
tərcüm ə  yox,  iqtibas  olunmuş  əsərdir.  Tərcüməçi  bir  çox 
əlavələrlə  əsəri  genişləndirmişdir.  Sınku  Seli  Tutun  türk  xalqları 
ədəbiyyatı  qədim   dövrünün  ən  görkəmli  simalarından  biridir. 
Ə sərdə  sıx-sıx  İnik  səciyyə  daşıyan  və  ağıları  andıran  şeirlər 
m üəllifin  orijinal  və  qüvvətli  bir  şair  olduğunu  da  göstərir.  X 
yüzilliyin  birinci  yarısmda  yazılan  bu  abidənin  uyğur  əlifbası  ilə 
yazılmış  son  nüsxəsi  XVII  əsrə  aiddir.  İri  həcm li  («Altun  yarak» 
əsərinin  Türkiyə  nəşri  911  səhifədir.  Bundan  294  səhifəsi  əsl 
əsərin  özüdür.  Qalanları  izahlar və  lüğətdir)  «Altun yaruk» burhan 
dini  əsaslarını,  fəlsəfəsini  və  burhanm  rəvayətlərini,  hekayətlərini 
nağıl edən, şərh edən bir əsərdir. Burhan dininə aid mövzular əsərdə 
geniş  izahlarla  və  aydm  bir  üslubla  nağıl  edilir.  Bilavasitə  türk 
dilindən  götürülmüş  termin  və  ifadələrin  işlədilməsi,  xalq  dilindəki 
bəzi  bəsit  kəlmələrə  dini  mənaların  yüklənməsi  əsərin  üslubu 
baxımından nəzəri cəlb edir.
«Səkkiz  yükmək»  uyğurlar  arasmda  çox  geniş  yayılmış  bir 
dini  əsərdir.  Çincədən  çevrilmiş  v ə   XI  əsrə  aid  olan  bu  əsər 
burhan  dininə  aid  dini-əxlaqi  inanclarla  bəzi  praktik  bilikləri 
ehtiva  edir.  Qısa  cüm lələri,  açıq  və  səmimi  ifadəsi,  lüğət 
tərkibinin zənginliyi ilə diqqəti cəlb edən bir üslubu vardır.
«Kuanşi  im  pusar»  (Səs  eşidən  ilah)  «Əsl  Dinin  nilufər 
çiçəyi»  adlı  sudurun bir  fəslidir.  Ə sərin mövzusu Kuanşi im pusar 
adlı  bir  bodisatvm  (burkan  nam izədi)  canlı  varlıqların  çətinliyə 
düşən  anlarında  Xızır  kimi  yetişərək  onlara  yardım  etməsi  və 
nirvana yolunu göstərməsidir.
Bunlardan  əlavə,  «Süan-Tszyanm  bioqrafiyası  əsərinin 
burhan  uyğur  ədəbiyyatında  m ühüm   yeri  vardır.  Bu  əsər  Süan 
Tszyan  adlı  bir  Çin  burhan  rahibinin  630-645-ci  illər  arasmda 
Türküstandan  Hindistana səyahəti  və  Çindəki həyatm ı təsvir edən 
səyahətnam ədir.  Onun  şagirdlərinin  Çin  dilində  yazdıqları  bu 
əsəri  X  əsrin  birinci  yarısm da  Sınku  Seli  Tutun  türkcəyə 
çevirmişdir.  Ə sərdə  VII  əsrdə  türklərin  yaşadıqları  ölkələr 
haqqında  geniş  məlumat verilir.  B u əsər əsasmda türklərini dilini,
83

tarixini,  etnoqrafiyasını,  coğrafiyasını,  dinini,  adətini,  məişətini 
izləmək  olar.  Sılku  Seli  Tigin  tərcüm əsində  kavi  üslubundan 
(şeirlə  nəsr  arasında  bir  üslubdur)  istifadə  etmişdir.  Əsərdə 
alliterasiyalı  qafiyəyə  əsaslanan  çoxlu  miqdarda  şeir  parçalan 
vardır.  «Altun  yaruk»  və  başqa  əsərlərdə  olduğu  kimi  burada  da 
tərcüməçi  əsərə yaradıcı  şəkildə yanaşmış,  ona yeni süjetlər əlavə 
edib genişləndirmişdir.