Yodgorov, Nodir Djalolovich

2.3-§. Shartli belgilarning turlari 
Mahalliy predmetlarning shartli belgilarini geometrik xususiyati va 
belgilangan maqsadiga ko`ra quyidagi turlarga bo`lish mumkin: 
masshtabli
, 
masshtabsiz
va 
tushuntiruvchi
. Masshtabli shartli belgilarning chegarasi 
tasvirlanadigan predmet fazoviy aksining chegarasiga mos (to`g’ri) keladi. Ularga 
masshtab qo`llab bo`ladi,ya`ni topografik xarita va plan bo`yicha ularning 
uzunligini, kengligini va yuzasini o`lchash mumkin. Masshtabli shartli belgilarga 
misol qilib, haydalgan yer (shudgor)nining (1); yaylov, maysazor, o`tloq va 
ko`kalamzorlarning (2); ko`lning (3); o`tib bo`lmaydigan botqoqlikning (4); 

---

53 
o`rmonning (5); butazor, changalzor(6)larning (2.1-shakl,a) shartli belgilarini 
ko`rsatish mumkin. 
Har bir shartli belgi kontur (berilgan predmetning chegarasi) dan va uning 
ichki qismi predmetning shartli grafik belgisi bilan to`ldirilgan tasvirdan iborat. 
Predmetlarning chegarasi nuqtali punktr (nuqta, nuqta) bilan chiziladi. Nuqtaning 
diametri 0,2 mm, ular orasidagi masofa 1 mmga teng. Nuqtali punktir peroning 
aylanma harakati bilan chiziladi. Agar chegara ariq yoki boshqa chiziqli shartli 
belgi bilan ustma-ust tushsa, u paytga nuqtalar chizilmaydi.
Masshtabsiz shartli belgilar bilan tasvirlangan ob`ektning maydoni 
masshtab bilan tasvirlanmaydi. Bu ob`ektlarning o`rni topografik xarita yoki 
planda nuqta bilan ko`rsatilib, shartli belgisi chiziladi, daryo va yo`llar esa chiziq 
bilan chiziladi. Masshtabsiz shartli belgilar geometrik shakldan yoki ob`ektni 
tashqi ko`rinishini eslatadigan rasmdan iborat bo`ladi. 
Masshtabsiz shartli belgilarga misol qilib o`tga chidamli turar joy 
qurilishini (1); kilometrni ko`rsatuvchi stolba (2); yo`l ko`rsatgichi (3); davlat 
geodezik tarmog’i punkti (4); mozor (qabr) (5); alohida yotgan tosh (6)larning 
(2.1-shakl,b) shartli belgilarni ko`rsatish mumkin. 
Shartli belgi shunday chiziladiki, ob`ekt markazi shartli belgining asosiy
nuqtasiga mos keladigan bo`lsin. Har xil ko`rinishdagi masshtabsiz shartli belgilar 
bor. Bosh nuqta deb, har xil ko`rinishdagi shartli belgilarning ko`rinish turiga 
bog’liq holda ,quyidagi nuqtalari qabul qilingan: 
-
to`g’ri geometrik shaklga ega bo`lgan belgilarda (doira, kvadrat, 
uchburchak, to`g’ri to`rtburchak va h.k.) - shaklning geometrik markazi (2.2-
shakl,a); 
-
keng asosli shaklga ega bo`lgan belgilarda (zavod trubasining, 
haykalning, shamol tegirmonining belgilarida va h.k.) – belgi asosining o`rta qismi 
(2.2-shakl,b); 
-
asosi bilan to`g’ri burchak hosil qilgan belgilarda (alohida turgan daraxt, 
benzokolonka, shamol dvigatelining belgilarida va h.k.) – to`g’ri burchakning uchi 
(2.2-shakl, c); 
-
bir nechta shakllarning birikishidan hosil bo`lgan belgilarda (zavod va 
fabrikalar trubasi bilan, neft va gaz vishkalari, radiomachtalarning belgilarida va 
h.k.) – pastki shaklning geometrik markazi (2.2-shakl, d); 
-
chiziqli o`lchami uzun, lekin eni tor bo`lgan belgilarda (yo`l, aloqa va 
elektr uzatish liniyalari, gaz quvurlarining belgilarida va h.k.) – belgi o`qi (2.2-
shakl, e).
Masshtabsiz shartli belgilarning uchi shimol tomonga qaratib chiziladi. 
Yo`l, aloqa va elektr liniya (tarmoq)lari, turar joy, turar joymas va boshqa 
qurilishlar bu qoidadan mustasno. Bular o`z joyida qanday joylashgan bo`lsa, 
shartli belgilarning vaziyati shunga mos kelishi kerak. 
Tushuntiruvchi shartli belgilar masshtabli va masshtabsiz shartli belgilar 
bilan birga qo`shilgan holda ishlatiladi. Bu shartli belgilarning xarakterli tomoni 
quyidagilar hisoblanadi: o`rmon va butazorlar turlarining belgisi, daryodagi 
suvning oqimi va botqoqlikning chuqurligini ko`rsatuvchi strelka, shuningdek

---

54 
2.1-
shakl. 
a) b)
c) 
2.2-
shakl. 

---

55 
qisqartirilgan yozuvlar va sonli xarakteristikalar, geografik ob`ektlar (aholi 
punktlari, daryo, ko`l va h.k.)ning shaxsiy nomi va boshqalar. 
Tushuntiruvchi shartli belgilarga misol qilib o`rmonning xarakteristikasini 
(1), daryoning xarakteristikasini (2), o`rmon qorovuli uyinining belgisi yonidagi 
“O’r.qor.uyi” yozuvini (3), daryo oqimi yo`nalishi va tezligini (4), botqoqlikning 
chuqurligini (5), daryo nomini (6), jarlikning chuqurligini (7) (2.1-shakl, c) 
ko`rsatish mumkin.