Yo`nalishi 3-kurs talabalari uchun

XALQ DOSTONLARI HAQIDA. Xalq og'zaki ijodi badiiy adabiyotning eng qadimgi shaklidir. Negaki, badiiy asarlar dastlab og'zaki shaklda paydo bo'lgan, og'izdan-og'izga ko'chib yurgan. Hech qanday yordamchi vositalarsiz xalqning xotirasi tufayli davrlar osha avlodlarga yetib kelgani hamda kim tomonidan yaratilgani noma'lum bo'lgani uchun ham bunday asarlarga xalq og'zaki ijodi namunalari deyilgan. «Xalq og'zaki ijodi» birikmasi o'rnida «folklor» atamasini ham ishlatish mumkin. «Folklor» inglizcha «folk» (xalq) va «lore» (donolik) so'zlaridan yasalgan.
O'zbek xalq og'zaki ijodi namunalari orasida doston alohida o'rin tutadi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida folklorchi olimlar o'zbek baxshilari tomonidan yuz ellikka yaqin doston kuylanganini aniqlashgan va variantlari bilan qo'shib hisoblaganda, ulardan to'rt yuztacha asarni yozib olishgan. Folklorshunoslarning aytishlaricha, birgina «Go'ro'g'li» turkumidagi dostonlar soni yuzdan oshadi, yolg'iz «Alpomish»ning qirqdan ortiq yozib olingan varianti bor.
«Doston» forscha so'z bo'lib, qissa, hikoya, sarguzasht, ta'rif ma'nolarini bildiradi. Favqulodda xususiyatlarga ega qahramonlarning boshidan o'tgan voqealar she'r va nasrda aralash tasvirlangan yirik hajmli, muallifi noma'lum epik asar xalq dostoni deyiladi. Yozma adabiyotda ham doston janridagi asarlar bor. Yozma dostonlar she'riy bo'lib, biror personaj boshidan kechirgan hodisalar shoirning tuyg'ulari bilan uyg'unlikda tasvirlanadi.
Xalq dostonlariga xos asosiy belgilar shundan iboratki, ularda she'r bilan nasr aralashib keladi. Dostonlardagi she'rlar, asosan, o'n bir bo'g'inli bo'lib, barmoq vaznida aytiladi, Qahramonlarning o'y-mulohazalari, nisbatan tinch ruhiy holati tasviri, o'zaro so'zlashuvlari o'n bir bo'g'inli she'r bilan ifodalanadi.
Qaharlansam¹, (Qaharlansam – «qahrlansam» ma'nosida.) qirov turar murtima, O'zim o'lmay, kim keladi yurtima. Xazon bo'lib, bog'da gullar so'ldimi? Biror yurtdan elga dushman keldimi?
Ayrim hollarda tasvir talabiga ko'ra yetti, sakkiz bo'g'inli she'riy ifodalar ham uchrab turadi. Otlar chopishining shiddati, suronli jang manzaralari, personajlarning tezkor harakatlari aks etgan o'rinlar yetti-sakkiz bo'g'inli she'rlar vositasida beriladi:
Dushmanlarni to'plab olib, Yetganiga qilich solib, Har dara o'likka to'lib, Bosh kesar maydon ichinda.
Xalq dostonlaridagi nasriy parchalar ham o'ziga xos bo'lib, ko'pincha, saj' yo'lida, ya'ni qofiyali qora so'z shaklida yaratiladi. Nasriy parchalarning bu tarzda berilishi xalq dostonlarining ifoda darajasini, badiiy ta'sirchanligini orttiradi. Chunonchi, «Go'ro'g'-lining zo'r deb ta'rifi ketgan, zarbasi toshdan o'tgan, qilichini'ng ishlovi yetgan, tekkan omon qolmasin deb zaharning suvin yalatgan» nasriy parchasidagi «ketgan», «o'tgan», «yetgan», «yalatgan» so'zlari nasriy bayonga ohangdorlik, musiqiylik baxsh etadi, uni eshitish va eslab qolishni osonlashtiradi.
O'zbek xalq dostonlari aytilish yo'liga ko'ra: 1. Qashqadaryo-Surxondaryo dostonchilik yq'nalishi. 2. Samarqand dostonchilik yo'nalishi. 3. Farg'ona dostonchilik yo'nalishi. 4. Xorazm dostonchilik yo'nalishi singari to'rt yo'nalishga ega. Qashqadaryo-Surxondaryo maktabida doston bir baxshi tomonidan do'mbira jo'rligida bo'g'izdan ijro etiladi. Samarqand yo'nalishida dostonlarni baxshi do'mbira bilan ochiq ovozda kuylaydi. Farg'ona yo'nalishida doston musiqa asbobisiz ohangga solib aytiladi. Xorazm dostonchilari esa asarlarni jamoa bo'lib, tor, doira jo'rligida ijro etishadi.