Yorug‘likning gazlarda molekulyar sochilishi tolegenova Madina Tolegenovna

---

 
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
1277 
YORUG‘LIKNING GAZLARDA MOLEKULYAR SOCHILISHI 
Tolegenova Madina Tolegenovna 
Nizomiy nomidagi TDPU Fizika va uni o‘qitish metodikasi kafedrasi o‘qituvchisi 
Yo’ldosheva O’g’loy Zafarbek qizi
Murodova Gavxar Murod qizi
Shkurova Munisa Yusufjon qizi
3-kurs talabalari 
https://doi.org/10.5281/zenodo.7493045 
Annotatsiya. Ushbu maqola yorug‘lik va yorug‘likning gazlarda molekulyar sochilishi 
haqidagi fikr-mulohazalarga bag’ishlanadi. Maqolada Reley tasavvurlariga ko
‘
ra bir jinsli gaz 
muhitda yorug
‘
likning sochilishi gaz molekulalarining harakati bilan tushuntiriladi. 
Kalit so‘z va iboralar: yorug‘lik, optik nurlanish, yorug‘likning sochilishi, molekula, 
elektromagnit to‘lqin.
МОЛЕКУЛЯРНОЕ РАССЕЯНИЕ СВЕТА В ГАЗАХ 
Аннотация. В этой статье обсуждается молекулярное рассеяние света и света в 
газах. В статье рассеяние света в однородной газовой среде по представлениям Рэлея 
объясняется движением молекул газа.
Ключевые слова и фразы: свет, оптическое излучение, светорассеяние, молекула, 
электромагнитная волна.
MOLECULAR SCATTERING OF LIGHT IN GASES 
Abstract. This article discusses the molecular scattering of light and light in gases. In the 
article, the scattering of light in a homogeneous gas medium according to Rayleigh's ideas is 
explained by the movement of gas molecules.
Key words and phrases: light, optical radiation, light scattering, molecule, 
electromagnetic wave. 
 
Optik nurlanish oqimining har qanday xarakteristikasining o‘zaro ta’sirida o‘zgarishi 
moddaga yorug‘likning tarqalishi deyiladi. Yorug‘likning tarqalishi jarayoni molekula yoki 
molekula tomonidan qarz olishdan iborat. Muhitda tarqaladigan elektromagnit to‘lqinning 
energiya zarrasi va bu energiyaning qattiq burchakka nurlanishi, uning tepasi ko‘rib chiqilayotgan 
zarrachadir. Molekula yoki zarracha yorug‘likni fizik jihatdan xuddi shunday sochadi, lekin bu 
tarqalish mexanizmi o‘lchamiga bog‘liq. 
Ko‘p hollarda nurlanishning to‘lqin nazariyasi doirasida yorug‘likning tarqalishining 
yetarli darajada tavsifi bilan bog‘liq. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan, moddada tarqalayotgan 
yorug‘lik to‘lqinining elektr maydoni atom va molekulalarni tashkil etuvchi elektronlarni silkitadi 
va ular barcha yo‘nalishlarda tarqaladigan ikkilamchi sferik to‘lqinlarning markazlariga aylanadi. 
Shuning uchun yorug‘likning tarqalishi aftidan, materiya har doim tarqalish bilan birga bo‘lishi 
kerak. Biroq, shaffof bir jinsli muhitda tekis to‘lqin yon tomonlarga sochilmasdan faqat bir 
yo‘nalishda tarqaladi. Barcha ikkilamchi to‘lqinlarning qo‘shilishining bunday natijasi ularning 
kogerentligi bilan bog‘liq. 
Reley tasavvurlariga ko‘ra bir jinsli gaz muhitda yorug‘likning sochilishi gaz 
molekulalarining harakati bilan tushuntiriladi. Yassi to‘lqinning harakatsiz zarra (molekula)lardan 
tashkil topgan bir jinsli muhitda tarqalishida yorug‘likning sochilishi yuz bermasligi Releyga 
ma’lum edi. Sochilishning yuz bermasligini ikkilamchi to‘lqinlar interferensiyasining natijasidir 

---

 
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
1278 
deb qaraladi. Bir xil hajm elementidan tarqaluvchi ikkilamchi to‘lqinlar o‘rtasidagi faza 
siljishining o‘zgarmasligi ikkilamchi to‘lqinlarning tarqalish yo‘nalishidan boshqa barcha 
yo‘nalishlarda o‘zaro o‘chishiga olib keladi. Yorug‘likning gazdagi sochilishini tushuntirish 
uchun Reley bir jinsli muhit (gaz)ning bir xil hajm elementidan nurlanuvchi ikkilamchi to‘lqinlar 
kogerent bo‘lmaydilar deb hisoblaydi. Bu holni Reley gaz molekulalarining uzluksiz betartib 
harakatining natijasida ikkilamchi to‘lqinlaring faza farqlarining o‘zgarib turishidadir – deb 
tushuntiradi. Bir jinsli gazning bir xil hajm elementidan chiquvchi (tarqaluvchi) ikkilamchi 
to‘lqinlar Reley bo‘yicha kogerent bo‘lmaganlari uchun gazda sochilgan yorug‘lik intensivligi 
birlik hajmdagi molekulalar soniga proporsional, demak, alohida olingan molekulaning sochish 
intensivligini hisoblab molekulalar soni bo‘yicha yig‘ib chiqish mumkin. Reley tegishli hisoblarni 
bajarib, gazning yorug‘likni sochish intensivligi uchun ifoda keltirib chiqargan. Shunga o‘xshash 
formulani sochilishning hozirgi zamon statistik nazariyasidan keltirib chiqarish mumkin. 
Akademik L.I. Mandelshtam 1907-yilda chuqur nazariy tahlil va o‘tkazilgan ishonchli 
tajribalar asosida optik bir jinsli muhit, uni tashkil etgan molekulalar harakatdami yoki yo‘qligiga 
bog‘liq bo‘lmagan holda, yorug‘likni socha olmaydi, deb Reley nazariyasidagi molekulalarning 
harakati sochilishni yuzaga keltiradi degan asosiy taxminining xato ekanligini ko‘rsatib bergan. 
Shunday qilib, biz 
optik birjinsli
muhit, undagi zarralar harakatdami yoki yo‘qligiga 
bog‘liq bo‘lmagan holda 
xira muhit
bo‘lishi mumkin emas, degan xulosaga kelamiz, demak, 
sochilish yuz berishi uchun muhit 
optik bir jinslimas
bo‘lishi kerak. 
Fizik bir jinsli muhit (sof gaz, suyuqlik, kristallar) nima hisobiga optik bir jinslimas bo‘lishi 
mumkin? Axir ularda yorug‘likning sochilishi kuzatiladi-ku. Bu qo‘yilgan savolga 1908-yilda 
polshalik olim M.Smoluxovskiy 
kritik opalessensiya
nazariyasini rivojlantirib qisman javob 
bergan. 
Ma’lumki, kritik nuqta (temperatura) yaqinida mutlaqo shaffof bo‘lgan muhit xira bo‘lib 
qoladi – yorug‘likning kuchli (intensiv) sochilishi yuz beradi. Kritik nuqtaga bevosita yaqin 
bo‘lgan holda sochilgan yorug‘lik intensivligi 
𝐼~
1
𝜆
2
– bo‘ladi. Bu hodisa 
kritik sopalessensiya
deb 
yuritiladi. 
Smoluxovskiy kritik nuqta yaqinida sochilgan yorug‘lik intensivligining tezlik bilan 
oshishining sababini muhit zichligining tasodifiy o‘zgarishida, ya’ni zichlik fluktuatsiyasidadir, 
deb ko‘rsatadi. Zichlik fluktuatsiyasi kritik nuqta yaqinida moddaning siqiluvchanligi (d
𝑣
/dp) ning 
chegarasiz ortib borishi hisobiga kuchayadi. 
Kritik opalessensiyani eslatuvchi hodisa ikkinchi tur fazaviy o‘tish temperaturasi yaqinida 
ham yuz beradi. 
Smoluxovskiyning zichlik fluktuatsiyasi haqidagi muhitning noldan farqli istagan 
temperaturasida zichlik fluktuatsiyasi mavjud bo‘ladi, degan g‘oyasi yorug‘lik sochilishining 
keyinchalik mualliflar tomonidan rivojlantirilgan statistik nazariyasi asosida yotadi. 
REFERENCES 
1.
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 
2.
M.A. Leontovich. Relaxation in liquids and scattering of light. J. Phys. USSR. 1941. V.4, 
No 6 C. 499-506 
3.
https://studbooks.net 

---

 
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
1279 
4.
https://knowledge.allbest.ru 
5.
https://inis.iaea.org