Yorug`likning to`lqin tabiatini isbotlovchi hodisalar

Kurs ishipredmeti. “To`lqin – zarra dualizmi”mavzusini o`qitish usullari,metodlariva vositalari.
Kurs ishivazifasi:
1. “To`lqin – zarra dualizmi”bo`limigadoir ma’lumotlaryig`ish;
2. “To`lqin – zarra dualizmi”mavzusining ilmiy metodik tahlili;
3.“To`lqin – zarra dualizmi”mavzusinio`tishmetodikasinio’rganish.


Yorug`likning to`lqin tabiatini isbotlovchi hodisalar
Yorug`likningtabiatihaqidagibirinchifikrlarqadimzamonlardanma’lum. Keyingiikkiyarimasrdavomidayorug`likningtabiatihaqidagitasavvurlarjudakattao`zgarishlargaduchkeldi. XVIIasrningoxiridayorug`likningtabiatihaqidaikkitaprinsipialqarama-qarshinazariyamaydongakeldi:bulardanbirinchisi, 1675-yildainglizolimiIsaakNyutonyaratgankorpuskulyarnazariyavaikkinchisi, 1690-yildayaratilgangollandiyalikolimGyuygensningto`lqinnazariyasidir.Korpuskulyarnazariyagamuvofiq,yorug`liktezharakatlanuvchijudakichikmoddiyzarralar – korpuskulalaroqimidaniboratbo`lib, ularninursochayotganjismchiqaradivaularko`zgatushib, ko`rishsezgisiniuyg`otadi. Bunazariyagamuvofiq, yorug`likningqaytishikorpuskulalarningqaytaruvchisirtdanxuddielastiksharchalarningqattiqsirtdanqaytishqonunlarisingariqonunlargako`raitarilishidebtushuntiriladi. Ranglarningfarqqilishikorpuskulalarningkattaligigabog`liqbo`lib, engyirikkorpuskulalarqizilrang, engmaydalaribinafsharangsezgisiuyg`otadi, debtushuntiriladi.
To`lqinnazariyagamuvofiqesayorug`likyorug`likmanbayidanchiquvchivabutunKoinotniuzluksizto`ldirganqo`zg`almaselastik muhit – “dunyo efiri” da kattatezlikbilantarqaluvchito`lqindaniboratdir. Ko`polimlar, jumladan, M.V.Lomonosovhamyorug`liktabiatigashunuqtayinazardanqarasharedi.
Bunazariyadayorug`likningqaytishhodisasibarchato`lqinlaruchuno`rinlibo`lganqonungamuvofiqtushuntiriladi. Ranglarningfarqqilishi, xudditovushtonlarifarqitovushto`lqinlariuzunligigabog`liqbo`lganisingari, yorug`likto`lqiniuzunliklariningfarqigabog`liqdebtushuntiriladi.
To`lqinnazariyaningzaiftomoniundagi “dunyoefiri” bo`lib, uningrealmavjudekanligig`oyatshubhatug`diraredi.
To`lqinnazariyagaasosanyorug`likningtarqalishi, havodagitovushtebranishlarigao`xshash, efirningmexanikelastiktebranishlaritarqalishdebtasavvurqilinadi. Biroqyorug`likningtabiativatarqalishigaoidbundayqarashefirhaqidagimexaniktasavvurlardoirasidahalqilinishimumkinbo`lmaganqatorqiyinchiliklargaduchkeldi.
AstronomRyomerYupiteryo`ldoshlariningtutilishinikuzatib, yorug`likningtezliginihisoblabchiqdi, butezliktaxminan300 000 km/s gayaqindir. Holbuki, tovushninghavodagitezligibundandeyarli1 mlnmartakichik. “Dunyoefiri” ningelastiktebranishlarihaqidagimexaniktasavvurlargako`ra300 000 km/stezlikolishuchunefirningelastikligiengyaxshinavpo`latningelastikligidanbirnechayuzmartakattabo`lishikerak. Shubilanbirvaqtdaosmonjismlariningjudaulkanvadoimiytezliklar bilan (qarshiliksiz) harakatlanishima’lumedi,bundaybo`lishiuchunesa “dunyoefiri” ningzichligihaddantashqarikichikekandebtaxminqilishkerak.
Buziddiyatni“dunyoefiri”haqidagimexaniktasavvurlargaasoslanibhalqilishmumkinemasedi.1881-yildaamerikalikolimMaykelson“dunyoefiri”mavjudemasliginitajribadaisbotqildi.
1873-yildainglizfizigiJ.Maksvellvakuumda300 000 km/stezlikbilantarqaluvchielektromagnitto`lqinlartabiatdamavjudekanligininazariyravishdaisbotqildi.Bundanyorug`likningelektromagnitto`lqinekanligikelibchiqadi.Shundayqilib,XIXasrningoxiridayorug`likningtabiatihaqidato`lqinnazariyasirivojlanib, yorug`likningelektromagnitnazariyasigaaylanadi.BunazariyaniG. Gerseksperimentdatasdiqladi.J. Maksvellyorug`likningelektromagnitnazariyasiniyaratib,yorug`likningyorug`liktushayotganjismlargabosimberishiniko`rsatibberdi.BubosimningkattaliginirusolimiP. N. Lebedevtajribadaaniqladivauningtajribalariyorug`likningelektromagnitnazariyasinitasdiqladi.
Endiyorug`likningto`lqinxossalarinamoyonbo`ladiganoptikhodisalar:yorug`likninginterferensiyasi,difraksiyasi,dispersiyasi,qutblanishikabilarbilantanishibchiqamiz.Buhodisalarningfizikmohiyatiniyorug`likningelektromagnitnazariyasiasosidatavsiflashgaharakatqilamiz.