Yоsh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining vazifalari, rivojlanish tarixi. Odam organizmi rivojlanishining umumbiologik qonuniyatlari

Yog'lar almashinuvi. Yog'lar ham oqsillarga o'xshash odam organizmida plastik va energetik ahamiyatga ega. 1g yog' organizmda kislorod ta'sirida oksidlanib, 9,3 kkal energiya ajratadi. Yog'lar ikki xil bo'ladi: hayvon yog'lari (dumba, charvi yog'lari, sariyog', baliq yog'i, tuxum sarig'i tarkibidagi yog' kabilar); o'simlik moylari (paxta, kungaboqar, zig'ir, kunjut, makkajo'xori, zaytun moylari). Dumba, charvi va tuxum sarig'i tarkibidagi yog'larda xolesterin moddasi ko'p. Bu modda ateroskleroz (qon tomirlarining qattiqlashib, mo'rtlashib va torayib qolishi) kasalligi yuzaga kelishiga sabab bo'ladi. Shuning uchun yoshi 40 dan oshgan odam hayvon yog’i va tuxumni kamroq iste’mol qilishi kerak.
O'simlik moylarida, ayniqsa, zaytun moyida to’yinmagan moy kislotalar bo’lib. ular xolesterin moddasini eritadi va uning organizmdan chiqib ketishiga sharoit yaratadi. Shuning uchun o'simlik moylari yoshi ulg'aygan odamlarda ateroskleroz kasalligining oldini olishda muhim ahamiyatga ega.
Odam organizmining fiziologik ehtiyojiga ko'ra, bir kecha-kunduzgi ovqat tarkibida yog' va oqsil miqdori deyarli teng bo'lishi kerak (80—110 g). Kundalik ovqat tarkibida yog' yetishmasligi bolalar va o'smirlar organizmining o'sishi va rivojlanishi sekinlashuviga sabab bo'ladi. Bundan tashqari, yuqumli kasalliklarga, tashqi muhitning noqulay ta’sirlariga - odamning sovuqqa chidamliligi, aqliy va jismoniy ish bajarish qobiliyati pasayishiga olib keladi. Aksincha, yog'larni normadan ortiqcha iste’mol qilish odam semirishiga sabab bo'ladi. Ortiqcha yog' teri ostida, charvida, yurak, buyrak atrofida to'planadi. Semirish odamning ish faoliyatini pasaytiradi, sog'lig'ini zaiflashtiradi.
Uglevodlar almashinuvi. Uglevodlar odam organizmida asosan energiya manbai bo’lib hisoblanadi. Ayniqsa, jismoniy ish bajarganda ular birinchi bo’lib parchalanadi va hujayra-to'qimalarni, ayniqsa muskullarning ish faoliyati uchun zarur bo'lgan energiya bilan ta'minlaydi. 1 g uglevod kislorod ta’sirida parchalanib, 4,1 kkal energiya ajratadi. Uglevodlar asosan o'simliklardan olinadigan ovqat mahsulotlarida ko'p bo'ladi (non, kartoshka, mevalar, qovun-tarvuz hamda shirinliklarda). Katta odamning bir kunlik ovqati tarkibida 350-450 g uglevod bo'lishi kerak.
Ovqat tarkibida iste’mol qilingan polisaxaridlar shaklidagi uglevodlar og'iz bo’shlig’ida ptialin, oshqozon-ichaklarda amilaza fermentlari ta’sirida monosaxaridlarga parchalanib, qonga so’rilgach, to'qima va hujayralarga yetib boradi. Kislorod ta’sirida parchalanib, energiya hosil qiladi. Qon tarkibida monosaxarid shaklidagi uglevodlar (glyukoza)ning miqdori normada — 80-120 mg% bo'ladi. Odam och qolganda, ya’ni uzoq vaqt davomida jismoniy mehnat bajarganda qonda glyukoza miqdori kamayadi. Bunday vaqtda charchash belgilari yuzaga keladi, ya’ni bosh aylanadi, ko'z tinadi, terlaydi, umumiy holsizlik seziladi. Aksincha, shirinlik ko'p iste’mol qilinganda qonda glyukoza miqdori ko'payadi. Me’da osti bezi kasalligida, undan ajraladigan insulin gormoni kamayib, qondagi glyukozani glikogenga aylantirish jarayoni buziladi va qandli diabet kasalligi yuzaga keladi.
Uglevodlarni asosan polisaxaridlar kraxmal, glikogen (non, kartoshka, dondan tayyoriangan ovqatlar) shaklida iste’mol qilish tavsiya etiladi. Chunki bu mahsulotlar odam organizmida asta-sekin oksidlanib parchalanadi va zarur bo'lgan energiyani kun davomida organizmga yetkazib beradi. Monosaxaridlar glyukoza, fruktoza, galaktoza (shakar, konfet, murabbo, asal kabilar) shaklida iste’mol qilinadigan uglevodlar tez parchalanadi. Ular uzoq muddat davomida ko'p miqdorda iste’mol qilinsa, organizmda yog'ga aylanib, semirishga sabab bo'ladi. Ayniqsa jismoniy mehnat bilan shug'ullanmaydigan odamlar semirishga moyil bo'ladi.
Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug'ullanuvchi odamda uglevodlar me’yoridan ortiqcha qabul qilinsa, uning parchalanib energiya hosil qilgan qismidan qolgani glikogenga aylanadi. Glikogen muskul tolalarida, jigarda to'planadi va odam jismoniy ish bajarganda, och qolganida par­chalanib, energiya hosil qiladi. Chiniqqan sportchilaming muskullarida glikogen zahirasi ko'proq bo'ladi. Shuning uchun ular uzoq vaqt davomida og'ir jismoniy mashqlarni bajarish qobiliyatiga ega bo'ladi, tez charchab qolmaydi.