Yulduzlar

O’tgan asrning 30-yillarida, nixoyat, Kuyosh va yulduzlarning milliard yillar mobaynida muttasil yorishib turishini ta’minlab beruvchi energiya manbai uning ka’rida kechadigan termoyadro reaksiyalaridir, degan fikr aytildi. Buni ilk bor tushunib yetganlardan biri eston astronomi Yulius Epik buldi. U 1919-1922 yillarda Toshkent astronomiya observatoriyasida direktorning ilmiy ishlar bo’yicha o’rinbosari bo’lib ishlagan. Ammo yulduzlar energiyasi yadro manbalarining mikdoriy nazariyasini taklif kilish amerikalik fizik Betega nasib etdi.

• O’tgan asrning 30-yillarida, nixoyat, Kuyosh va yulduzlarning milliard yillar mobaynida muttasil yorishib turishini ta’minlab beruvchi energiya manbai uning ka’rida kechadigan termoyadro reaksiyalaridir, degan fikr aytildi. Buni ilk bor tushunib yetganlardan biri eston astronomi Yulius Epik buldi. U 1919-1922 yillarda Toshkent astronomiya observatoriyasida direktorning ilmiy ishlar bo’yicha o’rinbosari bo’lib ishlagan. Ammo yulduzlar energiyasi yadro manbalarining mikdoriy nazariyasini taklif kilish amerikalik fizik Betega nasib etdi.

Massasi katta bo’lgan yulduzlar ancha tezroq rivojlanadi va ba’zan halokatli o’zgarishlarni boshidan kechiradi. Massasi kichik yulduzlarda evolyusiya jarayoni ancha sokin va uzokrok davom etadi. Masalan, Quyoshni olib ko’raylik. Yana 4.5 milliard yildan keyin uning yadrosidagi vodorod zaxirasi tugagach, energiya ajralishi tuxtaydi va u o’z gravitasiyasi ta’sirida sikila boshlaydi. Bu xolat yadroda xaroratning yanada ortishiga olib keladi. Harorat 100 million gradusgacha kutarilganda uch o’lchamli alfa jarayoni boshlanadi: geliyning uchta yadrosi ko’shilib, bitta uglerod yadrosi tashkil topali. Protonlar ishtirokidagi yadro reaksiyalari singari bu yerda ham massa farki energiya shaklida ajralib chikadi. Yulduz ichida og’irrok elementlarni hosil qiladigan boshka reaksiyalar aynan shu zaylda kechadi.

• Massasi katta bo’lgan yulduzlar ancha tezroq rivojlanadi va ba’zan halokatli o’zgarishlarni boshidan kechiradi. Massasi kichik yulduzlarda evolyusiya jarayoni ancha sokin va uzokrok davom etadi. Masalan, Quyoshni olib ko’raylik. Yana 4.5 milliard yildan keyin uning yadrosidagi vodorod zaxirasi tugagach, energiya ajralishi tuxtaydi va u o’z gravitasiyasi ta’sirida sikila boshlaydi. Bu xolat yadroda xaroratning yanada ortishiga olib keladi. Harorat 100 million gradusgacha kutarilganda uch o’lchamli alfa jarayoni boshlanadi: geliyning uchta yadrosi ko’shilib, bitta uglerod yadrosi tashkil topali. Protonlar ishtirokidagi yadro reaksiyalari singari bu yerda ham massa farki energiya shaklida ajralib chikadi. Yulduz ichida og’irrok elementlarni hosil qiladigan boshka reaksiyalar aynan shu zaylda kechadi.