"Yulduzli tunlar" romani haqida

"Yulduzli tunlar" romani haqida

Yulduzli tunlar“ — oʻzbek yozuvchisi Pirimqul Qodirov qalamiga mansub tarixiy roman. Asarda Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti haqida soʻz yuritiladi. Qodirov mazkur roman ustida oʻn yil (1969-1978) davomida ish olib borgan.„Yulduzli tunlar“ga „Boburnoma“ hamda „Humoyunnoma“ asarlari asos boʻlgan.

„Yulduzli tunlar“ zamonaviy oʻzbek adabiyotining eng sara asarlaridan biri hisoblanadi.Qodirov 80-yillarda „Yudduzli tunlar“ romanining mantiqiy davomi sanalmish, Boburning farzandi Humoyun va nabirasi Akbar Jaloliddin Muhammad hayoti haqida hikoya qiluvchi „Avlodlar dovoni“ („Akbar“) romanini yozgan.„Yulduzli tunlar“ dunyoning bir necha tiliga, jumladan, rus,qoraqalpoq, qirgʻiz, qozoq, urdu, turkman, hind hamda bengal tillariga tarjima qilingan.

Bobur mirzoning hayoti va faoliyatiga oid mavzular ummonday cheksiz. Bu ummonda o‘nlab, yuzlab adabiy kemalar suzishi mumkin. «Yulduzli tunlar» ana shu majoziy kemalardan biri tarzida yuzaga keldi. Uni 1972-yilda ilk bor yozib nashrga topshirganimda tog‘day bir yuk yelkamdan tushganday bo‘lgan edi.

Lekin mustabid tuzum tazyiqi ostida roman olti yil chop etilmay yotdi. Bu yillar davomida o‘sha zalvarli yukni yana yelkamda ko‘tarib yurganday bo‘ldim. Qo‘lyozmani ko‘pgina mas’ul mutasaddilar, katta akademiklar o‘qib fikr aytishdi. Chop etish masalasi Qizil imperiya markazining ruxsati bilangina hal etilishi mumkin ekan. Qo‘lyozmaning satrma-satr tarjimasini Moskvada ham o‘qishib, yozma taqrizlar berishdi.

Xilma-xil fikr va mulohazalar changalzoridan tikanlarga tirnalib o‘tdim, yo‘limdan adashib ketmaslik uchun doim tarix haqiqatiga, xususan — «Boburnoma»day asl manbalarga tayandim. Olti yil davomida romanga kiritgan yangi tahrirlarim ko‘proq uning badiiy nuqsonlarini tuzatishga, tarix haqiqatini chuqurroq ochishga qaratildi.

1979-yilda rahmatli Sharof Rashidovning yordami bilan roman kitob bo‘lib chiqdi. 1981-yilda unga Davlat mukofoti ham berilganligi mustabid tuzum zolimlarining qahrini keltirgan bo‘lsa kerak. Ular «paxta ishi», «o‘zbek ishi» degan dahshatli tuhmatlar davrida Amir Temur va Bobur mirzoga qarshi yangi hujumlar uyushtirib, meni ham roman bilan birga loyqa sellar girdobiga tortib tushurishga urinib ko‘rdilar.

Lekin jamoat fikri uyg‘ongan, istiqlolimiz tongi otayotgan paytlar edi. Prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekistonga rahbar bo‘lgan kundan boshlab tarixiy adolatni tiklashga juda katta e’tibor berdi. Dilimizda armon bo‘lib yurgan ezgu orzularning ushalishi uchun endi imkon yaratildi.

Mahoratli yozuvchi Pirimqul Qodirovning ushbu asari o‘zbek adabiyotining eng sara tarixiy ‎romanlari sirasiga kiradi. Unda Movarounnahrdek ulkan saltanatning parchalanib ketishi, ‎Temuriylar sulolasining inqirozi, hokimiyatga erishish ilinjida taxt talashib, bir-birlariga qilich ‎ko'targan og'a-ini, tog‘a-jiyanlarning fojiaviy qismati aks ettirilgan. Roman voqealari orqali ‎o‘quvchi tarixda Temuriylar o‘rtasidagi nizolar, fitna, fisq-u fasod tufayli yuzaga kelgan qonli ‎urushlar, ayovsiz xunrezliklar oqibatida behad qonxo'r beklar zulmidan sillasi butkul qurigan ‎xalqning g‘oyat nochor ahvoli va uyushqoqlikdan bexabar Temuriylarni Shayboniyxon ‎qanchalar oson mahv etgani bilan tanishadi.‎

Asarning bosh qahramoni mirzo Bobur odamlardagi bemehrlik, bir-birini ko'rolmaslik, ‎xudbinlik, xiyonat singari jirkanch illatlar bilan g'oyat erta, o‘n ikki yoshida taxtga o‘tirganida ‎ro‘baro‘ bo‘ldi. Taqdirning ayanchli zarbalaridan zada bo‘lgan shoxning kuygan yuragi - shoir ‎qalbi qalandarlikni ixtiyor etgani ajab emas. Asar mutolaasi davomida butun umr Vatan ishqida ‎yonib, sog’inch bilan o‘rtanib, «Jonimdin o‘zga yori vafodor topmadim...» deya iztirob chekkan ‎bobokalonimiz dardi kitobxon qalbini larzaga soladi.‎

"Yulduzli tunlar" dunyoga mashhur o'zbek hukmdori, atoqli shoir, o'z davrining qomusiy bilimlari bilimdoni Zahiriddin Muhammad Bobur hayotiga bag'ishlangan asar."Yulduzli tunlar" zamonaviy o'zbek romanchiligining yetuk namunasi hisoblanadi.O'zbekiston Xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov ushbu roman o'zining talabalik yillaridagi Amir Temur va Bobur Mirzo shaxslariga ixlosmandligi hosilasi ekanini aytgan.Pirimqul Qodirovning "Yulduzli tunlar" asarining dunyo yuzini ko'rishi oson kechmagan"Bobur mirzo temuriylar sulolasini halokatdan qutqarib, asrdan-asrga, mamlakatdan-mamlakatga olib o‘tganligi, bu ulug‘ sulola Hind zaminida yana uch yuz yildan ortiq davr surganligi o‘sha yillardayoqdilimda hayrat va iftixor tuyg‘usini uyg‘otgan edi", deb yozadi adib roman so'zboshisida.

Biroq Sho'rolar Ittifoqi zamonida tarixdagi turkiy hukmdorlar haqida kitob nashr etish oson bo'lmagan.Boisi, Sho'ro mafkurasi Amir Temurni qonxo'r bosqinchi podshoh sifatida taqdim etar, uning avlodlari, shu jumladan Zahiriddin Muhammad Bobur haqida ham ijobiy tasavvurni shakllantirish mushkul kechgan.

Pirimqul Qodirov Bobur Mirzo haqidagi asarini 1969- yilda boshlab, oradan 30 yil o'tgandan keyingina romanni "avvaldan rejalashtirilgan, dilda pishitilgan" boblar bilan to'ldirib chop etishga muvaffaq bo'lganini yozgan.

Asarda shoir va shoh Bobur hayotini tasvirlash muhim o‘rin tutadi. «Yulduzli tunlar» keng hamrovli asardir. Unda Boburning shaxsiy xislatlari, oilaviy hayoti - onasi Qutlug‘ Nigor xonimga chin farzandlik tuyg‘usi, opasi Xonzodabegimga inilik, farzandlaridan Humoyun va Gulbadanga otalik mehri, birinchi umr yo‘ldoshi Oyshabegim bilan o‘tkazgan ko‘ngilsiz damlar dramasi, Mohim bilan g‘aroyib tanishuv daqiqalari, Mohimning Boburga cheksiz sadoqati, Panipat jangida halok bo‘lgan Ibrohim Lodining onasi Malika Bayda (u Boburni zaharlashga erishgandan so‘ng, ikki raqib ro‘para keladi. Shunda Malika Bayda shohdan o‘lim kutadi, bu bilan shoh ustidan manaviy tantanaga erishmoq, onani o‘limga hukm etgan shohni el oldida sharmanda qilmoq istaydi, lekin buni sezgan Bobur uni jazolamay, o‘zining tanti shoh ekanligini ko‘rsatadi) bilan Bobur orasidagi munosabat hayajonli, go‘zal ifodalangan. Adib butun asar davomida Boburning shoh, fotih sifatida qilgan shafqatsizliklari uning eng katta gunohi ekanligini doimo ta’kidlab boradi. Bobur tarixchi olim Xondamir bilan suhbatda deydi: «...avlodlar haqiqatni bilsinlar, bizni farishta deb o‘ylamasinlar. Qilgan gunohlarimiz o‘zimizga nechog‘liq og‘ir tushganidan ogoh bo‘lsinlar... Toju-taxt bevafoligini ko‘pdan beri sezib yuribman. Menga vafo qilsa, faqat yozgan asarlarim vafo qilmog‘i mumkin. Vatanimga o‘zim qaytolmasam ham asarlarim qaytmog‘i mumkin. Endigi orzuim - men tug‘ilgan yurtimga qilolmagan farzandlik xizmatimni asarlarim qilsa...».

Asarda Bobur bilan yonma-yon Shayboniyxon («imoni zamon», «xalifai rahmon» deya ulug‘langan shaxs), Oyshabegim, Zuhrabegim, Xadichabegim, Xonzodabegim, Gulbadanbegim, Malika Bayda, Mohim, Humoyun, Qutlug‘ Nigorxonim kabi ko‘plab tarixiy shaxslar obrazi ham yaratilgan. Zuhrabegim va Xadichabegimga munosabatdayoq Shayboniyxonning o‘ta yovuz, shafqatsiz, uyatsiz, munofiq bir kimsa ekani ayon bo‘ladi. Zuhrabegimning bosqinchi xon «iltifoti»ga umid bog‘lab, uning maktubidagi soxta «sevgi» izhoriga ishonib huzuriga kelishining o‘ziyoq bu ayol ma’naviy saviyasi qay darajada ekanini oshkor qiladi.

Tarixiy manbalarda uchraydigan ayrim nom va faktlardan yozuvchi butun boshli tirik inson obrazi, syujet yo‘nalishlarini yaratadi. Masalan, romanda Tohir degan obraz mavjud. Uning ham tarixiy asosi bor. Bobur Mirzo umrining oxirida toju taxtdan voz kechib, bir go‘shada Tohir oftobachi bilan birga turmoqchi bo‘lganini aytadi. Demak, Tohir unga ko‘p yaxshiliklar qilgan, qadrdon bo‘lib qolgan...