Yun lexis soʻzga oid, lugʻaviy tildagi barcha soʻzlar va iboralar yigʻindisi, tilning

Bu maqola 

vikilashtirilishi

 kerak.

Iltimos, bu maqolani 

Vikipediya qoida va yoʻllanmalariga

 muvofiq tartibga keltiring.

Ingliz tilining nostandart 

leksikasi

Har qanday til jamiyatga aloqador va jamiyatdan tashqarida o’zicha, alohida rivojlana

olmaydi. Til, avvalambor, jamiyatning, odamlarning o’zaro muloqot vositasidir, shu sababli

jamiyat – odamlar til leksikasining shakllanishiga bevosita aloqadir hisoblanishadi.

Unutmaslik kerakki, til o’zida ichki shakllanish tizimi qonuniyatlari mavjudligi bilan

ahamiyatga egadir. Vaziyatdan kelib chiqib, har qanday rivojlangan tildagi birgina fikr turlicha

talqin qilinadi. Uslub, stilistik buyoq va vaziyat taqozosidan qat’iy nazar muloqotda tilning

yadrosi sifatida ma’lum holatlar uchungina ishlatiladigan neytral so’zlar ham mavjud. Bu

toifadagi so’zlarni biz lug’atlarda noadabiy yoki nostandart leksikaga oid so’zlar deb ataymiz.

Nostandart leksikaga qarab chiqishdan oldin uning uslubi bilan bog’liq muammolarga nazar

solib chiqadigan bo’lsak, bu yerda asosan ikki xil uslub ishlatish holati mavjudligi ma’lum

bo’ladi: funksional va ifoda etish. Funksional uslub – ma’lum doiradagi odamlarga xos,

ma'lum maqsadga qaratilgan muloqot uslubi sifatida talqin etiladi, ya'ni inson harakatining

o'ziga xos qonuniy jihatlariga taalluqli holatlar uchun, masalan, tadbirkorlar uslubi, og'zaki

uslub, ilmiy uslub va hokazo. Zamonaviy tillardagi funksional uslublar o’ta murakkab va xilma

xildir. Ta’kidlab o’tish kerakki, uslub yozma va o’gzaki turlarga bo’linish bilan birga

Manbalar

---

ishlatilishiga qarab jamoatchilik uchun qo’llanishda turli shakllarga bo’linib ketadi. Ammo

haligacha tilshunoslar ko’plab ma’lumotlarga ega bo’lishlariga qaramasdan, uslublar turlari

haqida yaxlit bir fikrga kelishgani yo’q. Uslublarni quyidagicha bo’limlarga bo’lishadi: ilmiy,

ommaviy, publisistik, san’atga xos (teatr, rassomchilik, raqs va hokazo), og’zaki,

korrespondentlar uslubi, gazeta uslubi, she’riyat, professional-texnikaga oid, rasmiy-idoraviy

uslublar. Funksional uslub – bu ma’lum tilda muloqot qiladigan odamlarning o’z ona tilidan

turli holatlar va ish joylaridan kelib chiqib, ma’lum maqsadni ko’zlab, so’z va so’z birikmalarini

ishlatishi yig’indisidir. Ifoda uslubi shunday uslubki, unda muloqot davomida siz ma’lum bir

holatga taalluqli o’z emotsional his-tuyg’ularingizni ifoda qilasiz. Har xil tilshunoslar muloqot

uslublari uchun boshqa terminlardan ham foydalanadi. Rus tilshunosi R.G.Pyotrovskiy

qarashicha uslublar yuqori darajadagi, dabdabali she’riyatga taalluqli va ilmiy til uslubi, ya’ni

adabiy hikoya, adabiy so’zlashuv uslublari hamda past darajadagi boshqa asosiy bo’lmagan

kichik uslublarga bo’linadi. Ingliz tilshunosi J.Kenon esa, ikkita darajani alohida ta’kidlab

o’tadi – standart va nostandart funksiya bajaruvchi uslublar yoki rasmiy va norasmiy

uslublarga bo’lishni taklif qiladi. Nemis tilshunosi Y.Hannerts ta’kidlashicha uslublarni yuqori

va past yoki rasmiy, norasmiy turlarka bo’lish kerak. Rus tilshunosi V.N. Yartsevaning

aytisicha, uslub kitobiy-yozma va og’zaki-so’zlashuv nutqi turlarga bo’linadi. Demak, til

uslublarini qo’llanishiga qarab ber necha xil alohida turlarga bo’lib aytishimiz mumkin. Ushbu

maqolada biz alohida uslub, ya’ni past darajada turuvchi so’z va iboralar – kollokvializm

(“colloquial” – ingliz tilidan “so’zlashuv uslubiga xos so’z birikmalari va iboralar), sleng

(“slang” – ingliz tilidan “jargon, oddiy, og’zaki leksikaga xos so’zlar”), umumiy sleng, maxsus

sleng (jargon va argo - maxsus so’zlar) hamda vulgarizm (qo’pol so’zlar) haqida so’z

yuritamiz. Ammo shuni alohida ta’kidlab o’tishimiz joizki, shu kungacha so’zlarni alohida

uslublarga bo’lib ko’rsatadigan maxsus qo’llanmalar shakllantirilmagan. Masalan,

kollokvializmlar standart va nostandart leksika orasida turadi. Ba’zi tilshunoslar

kollokvializmni ko’proq nostandart leksika xos deya ta’rif beradi. Misol uchun ingliz tilshunosi

E.Partridj o’zining “So’zlar dunyosi” kitobida kollokvializmni standart leksika nisbatan

“quyi”da, lekin slenglardan yuqorida turishini aytib o’tadi. Yangi lug’at Webster (

Webster Noah

(Vebster Nuh) – (1758 – 1843 yy.), AQSh tilshunosi. Uning 70000 so’zlar va iboralardan iborat

“American Dictionary of the English Language”

 (Ingliz tilining Amerika xos lug’ati) (1828-yil)

lug’ati AQShda ingliz tilining qo’llanishi bo’yicha 2 tomdan iborat birinchi katta lug’at kitobdir)

mualiflari esa, kollokvializmni og’zaki nutq va norasmiy yozma uslubga xos deb qaraydi va uni

noadabiy yoki nostandart leksikaga bog’liq yoki bog’liq emasligiga qarab chiqishmaydi. Biz

E.Partridj g’oyasini qo’llab-quvvatlab, kollokvializmlarni standart vokabulyar (“vocabulary” –

inglizcha “lug’at, so’z tarkibi, so’z boyligi”) tarkibiga kiritish bilan birga, “quyi” kollokvializmlarni

nostandart leksikaga xos jihatlariga bog’lab, uning qo’llanish muammolariga qarab chiqamiz.

Nosatandart leksikaning asosiy qismi kundalik hayotda ko’p qo’llaniladigan og’zaki uslub so’z

va iboralari, ya’ni slanglardan iborat. Shunga qaramasdan, rus tilshunosi V.A.Xomikov umumiy

---

sleng so’z va iboralarini stilistik nutq tashuvchi, adabiy uslubga xos, his-tuyg’ularni ifodaluvchi

so’zlar tarkibiga kiritadi. Aksincha nemis olimi A.D.Shveytser esa, umumiy slenglarni

adabiyotdan yiroq oddiy ommaga xos so’zlar toifasiga qo’shadi. Jargon – faqat tor doiradagi

odamlar tushunishi uchun, boshqa toifadagi odamlar tushunmasligi uchun qo’llaniladigan

maxsus so’z va iboralardan iborat o’ziga xos tildir. Argo – ma’lum ijtimoiy doiradagi yoshi va

ishi bir xil bo’lgan odamlar guruhiga xos (asosan jinoyatchilar to’dasi tili) so’z va iboralardan

iborat alohida so’zlashuv uslubidir. Olimlar jargon va argo maxsus slengmi yoki nostandart

leksikaning alohida bir qismimi, degan savol uchun hali-hanuz bir to’xtamga kelishgani yo’q.

O’zining qo’pol va o’tkir ma’no sifatlari bilan vulgarizm nostandart leksikaga to’g’ridan to’g’ri

taalluqlidir. Standart ingliz tilida vulgarizmga tabu (“

taboo

” – inglizcha “ta’qiq, cheklash”)

sifatida qaraladi va tushuniladi. Nostandart leksika milliy tilning qismi va uning qoidalari

doirasida turlanish orqali rivojlanadi. Ba’zida esa bu holatda tildagi so’zlarga chet tilidan ham

ibora yoki so’zlar qoshilishi mumkin. Metafora va metonimiya orqali chet tilidan so’zlar

sezilarli darajada boshqa tilga o’tishi mumkin. Nostandart leksika lug’atidagi so’zlar asosan

adabiy tildagi so’zlarning tor yoki keng doiradagi turli ma’no olib yurirshi orqali har xil holatlar

uchun, asl ma’nosidan to’liq chiqib ketmagan holda vaziyatda qo’llanishi rivojlana boradi.

Ta’kidlab o’tish joizki, tildagi bunday holatlar tasodifiy emas. Ingliz tilining nostandart

leksikasi rivojlanishi asosan olmon tillari kelib chiqishi tarixi bilan xarakterlanadi. Ko’pchilik

nostandart leksikaga taalluqli so’zlar kelib chiqishidan boshlab o’z ma’nosiga xos adabiy til

bilan mutanosib holda ishlatiladi. Quyida ingliz tilining amerikacha slengi orqali nostandart

leksikaning bir qator misollarni ko’rib chiqishimiz mumkin. Affiksatsiya (“

affixation

” –

inglizcha “so’z yasovchi qo’shimchalar”) – zamonaviy ingliz tilidagi yangi so’z yasovchi eng

ko’p tarqalgan usullardan biridir va bunda o’zak va so’z yasovchi qo’shimcha yangi ma’no

anglatuvchi so’z yasaydi. Affiksatsiya o’z ichiga prefikslar (“prefix” – inglizcha “so’z oldiga

qo’shilib yangi so’z yasovchi qo’shimcha”), suffikslar (“

suffix

” – inglizcha “so’z oxiriga qo’shilib

yangi so’z yasovchi qo’shimchalar”) va infikslarni (“

infix

” – inglizcha “so’z o’zagiga qoshilib

yangi so’z yasovchi qo’shimchalar”) oladi. Nostandart leksika va sleng so’zlarini yasashda

standart so’zlar yasash uchun qo’llanadigan so’z yasovchi affikslardan foydalaniladi. Eng ko’p

tarqalgan madaniy ma’lumot beruvchi va harakatni bajaruvchini ifodalaydigan yangi

nostandart so’z yasovchi qo’shimcha bu –er suffiksidir. Misol uchun, “greener” – yangi kishi

yoki tajribasiz xodim (“green” – yashil, yangi unib chiqqan); “juicer” – alkogolik (“juice” –

sharbat, ichimlik); “jumper” – o’g’ri, uyga derazadan oshib o’tuvchi (“jump” – sakramoq);

“penciller” – jurnalist (“pencil” – qalam). Ingliz tili amerikacha slengida bunaqa so’zlarni

yuzlab topish mumkin. Ingliz tili amerikacha slengi ot so’z turkumiga oid odamlarni

ifodalovchi so’zlarni yasashda –ie suffiksi keng tarqalgan va u odamlarga nisbatan

kichraytirish, erkalash yoki yomonlash ma’nolarini ifodalash bilan xarakterlanadi: “drunkie” –

sharobxo’r, alkash (“drunk” – ichgan); “baddie” – yovuz, yomon amaki (“bad” – yomon);

“goodie” – yaxshi odam (“good” – yaxshi). Inkor ma’no anglatuvchi prefiks no- amerika

---

slengida nimanidir yetishmasligini, kamchihlikni ifodalash maqsadida ishlatiladi. Bu holatda

qoidaga bo’y sungan holda so’z tire bilan ajratiladi: “no-hoper” – omadsiz, foydasiz odam

(“hope” – umid qilmoq); “no-name” – arzimaydigan odam (“name” – ism); “no-show” –

ko’rinmagan (kelmagan) odam (“show” – ko’rsatmoq). Navbatdagi so’z yasovchi birlik bu –

aholic (mukkasidan ketgan) qo’shimchasidir. Bu birlik ilk bor “alcoholic” – sharobxo’r so’ziga

qo’shilgan va keyinchalik nostandart leksika amerikacha slengida yangicha so’zlarni

ifodalashda qo’llana boshlagan. Masalan: “workaholic” – mehnatkash, ishga mukkasidan

ketgan (“work” – ishlamoq); “New Yorkaholic” – Nyu York shahriga sodiq, (“New York” – Nyu

York shahri); “coffeholic” – kofe ichishga mukkasidan ketgan (“coffee” – kofe); “foodoholic” –

yeb-to’ymas, ochofat (“food” – ovqat). Ingliz tilida yarim affiks degan tushuncha bor va

ulardan ba’zida sleng so’zlarini yasashda ham ishlatiladi, masalan: proof, –man, –land, –like,

–hood, –head va hokazo. Bu turdagi affikslar so’z yasovchi qo’shimcha bo’lish bilan birga o’zi

alohida ma’noga ega so’z hamdir. Masalan: “freshman” – narkomanlikni boshlagan odam

(“fresh” – barra, yangi); “jellyhead” – axmoq, jinni (“jelly” – jele, yelimshak); “hayhead” –

marixuana chekuvchi odam (“hay” – hashak); “homeland” – qora hudud, kvartal (“home” –

uy); “knifeman” – xirurg (“knife” – pichoq); Amerikacha ingliz tili slengida ikki mustaqil adabiy

standartga taalluqli so’z o’zaklarining qo’shilishidan ham alohida bir ma’no toifasiga oid yangi

so’zlar yasalgan, masalan: “nutball” – telba (“nut” – yong’oq, “ball” – koptok); “nutbox” – ruhiy

xastalar kasalxonasi, jinnixona, (box – quti); “pigpen” – politsiya uchastkasi (“pig” – cho’chqa,

“pen” – molxona). Abbrivatsiya (“abbreviation” – inglizcha “so’zlarning qisqartmasi”) sleng

yasashda juda keng tarqalgan usullardan biridir: “mon” (“money” – pul), “biz” (“business” –

ish, biznes), “fess” (“professor” – professor), “tec” (“detective” – detektiv). Rus tilshunoslari

T.М. Belyayev va V.А. Xomyakovlar so’z qisqartirishning uch xil ko’rinishi, ya’ni ingliz tilida

so’zning birinchi bo’gini yoki o’rtadagi bo’g’inini, yoki oxirgi bo’g’inni qoldirish orqali qisqartma

sleng ishlatilishini kuzatish mumkinligini aytib o’tishadi. So’z yasashning yana bir unumli

usullaridan biri bu – so’zni o’zini takrorlashdir va bu juda qadimdan tilda qo’llanilib kelgan

hodisadir hamda so’z takrorlanib ishlatilganda o’z ma’nosini kuchaytirishi yoki boshqa

ma’noga o’tishi mumkin: “bye-bye” – xayr (“bye” - xayr), “jaw-jaw” – suhbat, bekorchi gap

(“jaw” – jag’). Takror so’zlar asosan slengda kuzatiladi va shular keyinchalik adabiy til

standart qoidalariga qo’shilishi mumkin. Masalan: inglizcha “tip-top” – a’lo, birinchi darajali

yoki “hocus-pocus” – focus-pokus, ko’z bo’yamachilik qilish, aldash. Tilda bu kabu so’zlar

asrlab saqlanib qolishi mumkin. Xulosa Yuqorida aytib o’tilganlardan kelib chiqib, quyidagicha

xulosaga kelish mumkin, ya’ni ma’lum bir chet tilining faqatgina adabiy tili ma’nolarini

o’rganish bilan u til va o’sha tilda gaplashuvchilar haqida to’liq tasavvurga ega bo’la olmaymiz,

ularni to’liq tushuna olmaymiz. Nostandart leksikani bilish, ayniqsa ingliz tilining amerikacha

slengini bilish, zamonaviy badiiy adabiyot, ommaviy axborot yangiliklari, shuningdek

tarjimonlik va ingliz tilida gapiruvchi odamlar bilan suhbatlashish uchun juda ham zarurdir.