Yunusxodjaev zoir shokirovich kasbiy psixologiya

Rsixometrik usullar 
Psixometriya-psixik voqea va hodisalarning miqdoriy tomonining nisbati va 
tavsiflarini o‘rganadi. Psixometriyaning muhim belgisi psixik jarayonlarning 
individual farqlar, empirik dalillar dinamikasini, parametrlarini o‘lchash 
texnologiyasining standartlashganligidir. Psixometriya ishonchliligi bilan ajralib 
turuvchi psixodiagnostik metodikalarini yaratishga yo‘naltirilgan. Psixometrik 
usullar tarkibiga psixologik test ham kiradi.
Test metodi 
Ilmiy psixologik manbalarda qayd qilinishiga ko‗ra, intellekt-lotincha 
so‗zdan olingan bo‗lib, u odatda aql – idrok, anglash, tushunish, fahmlash degan 

---

ma‘noni anglatadi. Bizningcha, intellekt shaxsning muayyan darajada 
mustahkam, barqaror aqliy qobiliyatlari majmuasi tuzilishidan iboratdir. 
O‗z davrida AQSHlik psixolog F.Frimen intellekt oltita tarkibdan iborat, 
degan g‗oyani ilgari suradi va ularni quyidagicha tartibda joylashuvini ko‗rsatib 
o‗tadi: 
- 
sonli operatsiyalariga nisbatan qobiliyatlilik; 
- 
lug‗at boyligi ko‗lami; 
- 
geometrik shakllar o‗rtasidagi o‗xshashlik va farqli tomonlarini 
ajratishga nisbatan uquvchanlik; 
- 
shaxs nutqining tezligi yoki sur‘ati; 
- 
shaxsning fikrlashga, mulohaza yuritishga nisbatan qobiliyatliligi; 
- 
xotiraning mahsuldorligi yoki noyob xislatliligi. 
YAna bir salohiyatli psixolog L.Tyorstoun umumiy intellektning turli 
jabhalarini tadqiq qilib, ularni umumlashtirib «birlamchi aqliy potensiyalar» deb 
ataydi. Muallif etti xildagi potensiyalar o‗zaro farqlanishini ta‘kidlab o‗tadi:
- 
insonning hisoblash qobiliyati ko‗rsatkichi; 
- 
og‗zaki so‗zni ixcham ifodalashining ko‗rsatkichi, nutq yordami bilan 
tez o‗qish hadisini egallaganligi; 
- 
og‗zaki ma‘lumotlarni to‗la idrok qilish yoki idrok qilingan so‗zlarni 
tushunish, anglash; 
- 
fazoviy operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyati yoki shaxsning 
chamalash qobiliyati (uquvchanligi); 
- 
xotiraning mustahkamligi yoki uning barqarorligi; 
- 
fikrlashga, munozara yuritishga qobiliyatlilik; 
- 
shaxs idrok qilishining tezligi yoki uning sur‘ati. 
Fransuz psixologi T.Ribo idrok ko‗lamining kengayishi, bilimlarning 
ko‗payishi, diqqatni bir vaqtning o‗zida bir necha ob‘ektga qarata olishi – inson 
intellekti taraqqiyotiga olib keladi va u uch bosqichdan iborat bo‗lishi mumkin 
ekanligini ta‘kidlaydi: 
- 
shaxs imitatsiyasi yoki uning tashqi taqlidi, 

---

- 
inson identifikatsiyasi (o‗quvchining bilimlarini o‗ziga singdirish 
jarayoni, uning shaxsiy fazilatlari va xususiyatlarini o‗zlashtirib borish va 
boshqalar), 
- 
refleksiya (inson o‗zini – o‗zi anglash hamda bo‗lg‗usi faoliyatni 
amalga oshirish, muayyan rejalar tuzish, ularni maqsadga muvofiq hayot va 
faoliyatga tatbiq etish imkoniyatlari tug‗ilishi kabilar). 
SH.Byuler intellektual taraqqiyotni quyidagi bosqichlardan iborat bo‗lishi 
shart deb hisoblaydi: 
- 
sinkretizm (tushunchalarni bir – biridan ajrata olmaslik holati); 
- 
agglyutinizm 
(maktab 
yoshiga 
yaqin 
bolalarda 
fantaziyaning 
kuchayishi, vaqtni noadekvat, noto‗g‗ri idrok qilish, har bir obrazlarni muayyan 
bo‗laklariga binoan bir umuiyatga yaxlitlash, birlashtirish); 
- 
xayolot (ijodiy xayol) yordamida inson o‗zi tug‗ilib o‗sgan Vataniga 
biron – bir jihatdan yordam berishi; 
- 
realiya (realizm, ya‘ni atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan 
yaqqol tuzilmani yaratish, turmush tajribalariga mumkin qadar yaqinlashib 
kelishdan iborat fikrlashning ko‗rinishi singari). 
Jahon psixologlari to‗plagan ilmiy materiallarni umumlashtirib, intellekt 
muammosini tadqiq qilishda diqqat – e‘tiborni quyidagi omillarga qaratish lozim 
deb hisoblaymiz: 
- 
intellektning yosh davr xususiyatlariga bog‗liqligi; 
- 
jins xususiyatiga va farzand dunyoga kelish tartibiga aloqadorligi; 
- 
millat, etnos, elat va xalqqa taalluqliligi; 
- 
oilaning ijtimoiy – iqtisodiy statusi bilan uyg‗unlashuvi; 
- 
ota – onalarning ma‘lumotliligi, ijtimoiy kelib chiqishi; 
- 
biologik shartlangan shaxs fazilatlari, sifatlari, xislatlari qanchalik rol 
o‗ynashi va hokazolar. 
Uzluksiz ravishda o‗tkazilgan izlanishlar natijasida psixologiya fanida bir 
qator ilmiy nazariyalar (konsepsiyalar) vujudga keldiki, ularning har qaysisi 

---

intellekt muammosini o‗ziga xos tarzda tushuntirishga va talqin qilishga olib 
keladi: 
- 
muammo echimi uslubi va strategiyasi; 
- 
intellektual operatsiyalar tizimi yoki tuzilmasi; 
- 
vaziyatlarga nisbatan alohida yondashishning samaradorligi yoki 
mahsuldorligi (ma‘naviy, miqdoriy va mantiqiy jabhalar), uning funksional 
tomonlari, yo‗nalishlari; 
- 
alohida, yakkahol yondashish, bilish jarayonining shaxsdan faollikni 
taqozo etish xususiyati, holati; 
- 
kognitiv uslub shakllanishi imkoniyati va boshqalar. 
SHaxsiy kuzatishlarimizga qaraganda, intellekt taraqqiyoti mana bunday 
omillar bilan uzviy bog‗liq ekanligi ko‗zga yaqqol tashlanadi: 
- 
bilish, o‗qish motivlarining anglashilgan hamda yuksak regulyativ 
darajalarining mavjudligi, barqarorligi, puxtaligi; 
- 
yangilikni qidirish, muammo echimini topish, muayyan vositalar 
tanlash hamda tadqiqiy ijodiy faollik namoyon bo‗lishi; 
- 
mustaqil echishlarga erishish ehtimollik darajasining yuksakligi; 
- 
ilgarilab ketib echish imkonining mavjudligi va «aytib berish», luqma 
tashlash jarayonida erkinlik, qo‗rqinch hissining yo‗qligi; 
- 
yuksak nafosat va ma‘naviy did timsoli hamda namunasini yaratishga 
nisbatan qobiliyatlilik, ularni baholash va o‗lchash funksiyasining tug‗ilishi, 
uning boshqaruvchanligi. 
Insonniyatning tarxiy rivojlanish jarayonida intellekt deb atalmish 
fenomenni o‗rganish borasida ko‗pgina ishlar qilingan. SHulardan biri 
intellektni o‗rganish testlaridir. Ko‗pgina mumtoz testlar shaxsning intellekt 
darajasini aniqlashda muhim rol o‗ynab kelmoqda. Bular qatoriga Stenford-Bine 
shkalasini keltirib o‗tish mumkin. Stenford-Bine shkalasi qiziqarli topshiriq va 
masalalardan tuzilgan bo‗lib, ular tekshiriluvchilarning yoshiga qarab 
taqsimlangandir. Biz quyida ana shu intellekt test so‗rovnomalaridan namunalar 
keltiramiz va ularni sharhlab berishga harakat qilamiz. 

---

I. 4 yoshli bolalar uchun (har bir vazifani bajarish vaqti 2 oy): 
- 
har xil uzunlikda kesilgan shakllar va narsalarni taqqoslash; 
- 
turli turdagi shakllar o‗rtasidagi farqlarni aniqlash; 
- 
4ta tanga pulni sanab chiqish; 
- 
kvadrat chiz va uni izohlab, tushuntir; 
- 
berilgan savollarga to‗g‗ri, aniq va tushunarli qilib javob qaytarish talab 
etiladi, tashqaridan yordam berish man qilinadi; 
- 
to‗rtta raqamni to‗g‗ri va teskari sanash, takrorlash talab qilinadi. 
II. 9 yoshli bolalar uchun (bajarish muddati 2 oy davomida): 
- 
bugungi kun, hafta, oy, yil nomlarini aytib chiqish, tushuntirish; 
- 
5ta jism yoki predmetni guruhlarga ajratish (belgisiga qarab); 
- 
xariddan keyin qaytim berilishini izohlash; 
- 
4ta raqamni teskarisiga takrorlash; 
- 
berilgan 3 ta so‗zdan gap tuzish (bola, daryo, koptok); 
- 
uchta har xil so‗zga qofiya tanlash; 
- 
ma‘lumki, har qanday psixologik testning diagnostik ahamiyati uning 
bir qancha umumiy talablarni qoniqtirishga bog‗liqdir, jumladan, 
standartlashtirish, ishonchlilik, validlik. Ana shu talablarga suyangan holda 
Stenford-Bine shkalasini ham tahlil qilib chiqamiz. 
Ushbu shkala tadqiqotchilar uchun har tomonlama yaxshi, qulay va ixcham 
qilib tayyorlangan. U barcha uchun tushunarli bo‗lgan ko‗rsatmaga va miqdoriy 
jihatdan natijalarni ishlab chiqish, hisoblash ishlanmasiga ega. Testlarning har 
birida uni o‗tkazish yo‗llari, vaqtning taqsimlanishi, tekshiriluvchilarga 
beriladigan og‗zaki ko‗rsatma va tegishli ko‗rsatmalar, savollarni izohlash 
usullari batafsil aytib o‗tilgan. Stenford-Bine testi kattalar hamda uncha yoshi 
yuqori bo‗lmagan sinaluvchilar uchun ishonchilidir. Lekin bolalik davridan 
tortib to o‗spirinlik yoshigacha o‗zgarib boradi. Masalan, ikki yarim yoshdan 
besh yoshgacha ishonchlilik koffitsientlari 0,33 (140-149 ball bo‗lganligi 
uchun)dan 0,91 (60-69 ball yiqqanlar uchun)gacha; 6 yoshdan 13 yoshgacha 
bo‗lgan bolalar va o‗quvchilarda ishonchlilik koefitsentlari 0,91 (140-149 gacha 

---

ball to‗plaganligi uchun)dan 0,98 (60-69 ball olganligi uchun)gacha o‗zgarib 
turadi. SHuni alohida ta‘kidlab o‗tish joizki, Stenford-Bine testiga kiritilgan har 
bir savol, topshiriq testning oldindan belgilangan maqsadni ochishga 
yo‗naltirilgan bo‗lib, pirovard natijada mazkur savollar oldindan ko‗zlangan 
maqsadni darhol aniqlab bera oladi. 
Inson intellektual taraqqiyotidagi tezkorlik, kutilmaganlik hodisalari 
nafaqat moddiy negiz xossalari bilan izohlanadi, balki idrok maydonining paydo 
bo‗lishi, «sun‘iy» tizimning vujudga kelishi, fazoviy aloqalar, biologik va 
psixologik imkoniyatlardan to‗laroq foydalanish evaziga moddiy asosning 
ikkilanuvchi «tabiiy» va «sun‘iy» manbalar bosh omil ekanligini ta‘kidlab o‗tish 
maqsadga muvofiq. 
Endi sinaluvchilarning intellektual taraqqiyotiga ta‘sir qiluvchi ijobiy va 
salbiy omillar turkumi to‗g‗risida ma‘lumot berib o‗tamiz: 
- 
bilim maskanlarida zamonaviy texnika vositalarning mavjudligi; 
- 
turli xildagi to‗garak, seksiya, bilim uylari faoliyat ko‗rsatishi va unda 
zarur sharoitlarning yaratilganligi; 
- 
oila muhitida yaratilgan moddiy va ma‘naviy shart – sharoitlar hamda 
shaxslarni ruhan rag‗batlantirish yo‗lga qo‗yilganligi; 
- 
shaxslar bilan o‗zaro muloqot o‗rnatishning uzluksizligi va oilada 
shaxslararo iliq psixologik muhitning hukm surishi; 
- 
turli televizon bahslar, zukkolik, ijodkorlik, tezkorlik bo‗yicha 
musobaqalar uyushtirilishi va ularda qatnashish imkoniyati yaratilganligi; 
- 
ortiqcha axborotlar va xabarlar ko‗lamini kamaytirish (masalan, 
avtomat o‗yinlar, videolar); 
- 
zararli odatlar va qiliqlar bilan shug‗ullanmaslik muammosining 
qo‗yilishi, uning echimi (ichish, chekish va boshqalar); 
- 
bolalar va o‗quvchilarni ro‗zg‗or ishlari bilan band qilib qo‗yishlik va 
oila muhitida mehnatning shaxslararo oqilona taqsimlanganligi;

---

- 
hozirgi davrda ayrim kasblarning nufuzi kamayib ketayotganligi tufayli 
o‗quvchilar va talabalar o‗rtasida o‗quv motivlariga kuchli ta‘sir 
o‗tkazayotganligi; 
- 
kollej va oliy o‗quv yurtlarida ta‘lim – tarbiya tizimini yangicha, yangi 
pedagogik texnologiya asosida tubdan katta qurish zaruriyati mavjudligi, 
- 
o‗g‗il va qizlarda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg‗ulari 
barqarorligini ta‘minlash va ularni shakllantirishning eng qulay yo‗llarini izlab 
topish, loqaydlikning oldini olish, 
- 
o‗quvchilar va talabalar o‗rtasida borliqqa, jamiyatga, shaxslararo 
munosabatga, isrofgarchilikka, fidoyilikka nisbatan qarashlarni keskin 
o‗zgartirish masalalari vujudga kelmoqda. 
Bizningcha, yuqorida ba‘zi bir qusurli holatlarning oldini olish uchun 
intellektual testlar mohiyatiga milliy va umumbashariy fazilatlar to‗g‗risidagi 
g‗oyalarni singdirish yuqori natijalar beradi. 
 
TEST - psixologik diagnostika metod bo‘lib, u ma‘lum ma‘noga ega bo‘lgan 
standart savol va masalalardan iborat. Test intellektual va maxsus 
qobiliyatlarini, shaxsning psixofiziologik xususiyatlari va sifatlarining 
rivojlanishini, kasbiy layoqatni aniqlash, kasbiy ekspertiza va reabilitasiya 
shuningdek, kasbiy maslahatlar jarayonida qo‘llaniladi.
Test o‘tkazish 3 bosqichga ajratiladi: 
- test, savolnomasini tanlash (tadqiqot masalasi bilan belgilanadi);
- test o‘tkazishda etika normalariga rioya qilgan holda ko‘rsatmaga muvofiq 
tashkil etish; 
- olingan ma‘lumotlarni qayta ishlash va natijalarni o‘rganish. 
Kasb psixologiyasida maxsus qobiliyatlarning diagnostikasi va kasbiy yutuqlar 
muhim ahamiyat kasb etadi. An‘anaviy intellektual testlar akademik 
qobiliyatlarni o‘rganishga qaratilgan. Vakant (bo‘sh) o‘rinlarga nomzodlarni 
kasbiy tanlovi uchun ishonchli usullarga bo‘lgan ehtiyoj psixologlarni maxsus 
qobiliyatlarni diagnostika qilish uchun test ishlab chiqildi. Ishlab chiqarishning 

---

turli sohalari ishchilarning oldiga o‘ziga xos talablarni qo‘yadi. Kasbiy tanlov, 
kasbiy maslahat, kadrlarni joylashuvi, vakant ishchi o‘rinlarini to‘ldirish 
maqsadida muhim kasbiy psixofiziologik xususiyatlar, psixologik sifatlar, 
kasbiy malakalarni aniqlash imkonini beruvchi testlar bo‘lishi lozim. Kasbiy 
yutuqlar testi faoliyatning ma‘lum bir turini egallash darajasini o‘lchash yoki 
kasbiy tayyorgarlik natijalarini tashxis qilish maqsadida qo‘llaniladi. Maxsus 
qobiliyatlar testi asosan kasbiy tanlov uchun qo‘llaniladi. Ayniqsa, sensor 
qobiliyatlar diagnostikasi xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Ko‘pgina, kasblar 
sensor sohaning xususan ko‘rish va eshitishning yuqori darajada rivojlanishini 
talab qiladi. Vizual qobiliyatlar testi muhim kasbiy belgilarga bog‘liq holda 
ko‘rish o‘tkirligini, ranglarni farqlay olish va ularning ichki xususiyatlari 
o‘rtasidagi bog‘liqliklar darajasini aniqlaydi. Eng keng tarqalgan ko‘z 
o‘tkirligini aniqlab beruvchi test - sinovda ishtirok etayotgan sinaluvchilarga 
bosma harflar tasvirlangan jadval ko‘rsatiladi va tadqiqotchi tomonidan 
ko‘rsatilayotgan harflarni aniqlash kerak bo‘ladi. Eshitish qobiliyatlarini 
aniqlashda ovoz, signal ko‘p hollarda odam ovozi eshittiriladi. Chuqurroq 
o‘rganilishi maqsadida masalan, musiqiy eshitish qobiliyatini aniqlash testlari 
qo‘llaniladi. Harakat qobiliyatlarini diagnostika qilish-harakat reaksiyalarini 
tasvirlash va koordinata tezligini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. Bunday 
hollarda biz sensomotor diagnostikasini nazarda tutishimiz kerak, chunki 
aksariyat hollarda bu ko‘rish orqali bajariladi. Chet elda barmoqlar mahoratini, 
buyumlarni o‘ynata olish tezligi, qo‘l mustahkamligi, reaksiya vaqti, qo‘l 
harakatining tezligini tahlil etuvchi testlar keng tarqalgan. Motor testiga misol 
keltiramiz. Bunda tadqiqotda ishtirok etayotganlarning oldiga ikki seriyadan 
iborat bo‘lgan to‘g‘ri burchakli taxta qo‘yiladi. har qaysi seriyasida 48 tadan 
teshik bo‘lib, seriyalardan biridagi teshiklar silindrli sterjenlar bilan to‘ldirilgan. 
Sinaluvchilarga imkon qadar sterjinlarni boshqa seriyalardagi teshiklarga olib 
o‘tish taklif qilinadi. Bunday tadqiqotda ishtirok etayotgan kishi ma‘lum vaqt 
davomida ishning qancha qismini bajara olgani hisobga olinadi. Shuningdek, 
ishchilar kasbiy tanlovida texnik qobiliyatlar testi muhim o‘rin egallaydi. Texnik 

---

qobiliyatlar deganda - murakkab intellektual qobiliyatlar tushuniladi. Bu 
qobiliyatlar o‘z ichiga keng tasavvurlar, texnik salohiyat va sensomotor 
malakalarini qamrab oladi. Texnik qobiliyatlar testi - injenerlar, mexaniklarni 
kasbiy tanlovida keng doirada qo‘llaniladi. Bu borada A.A.Beknet va 
Minnesotski testlari keng tarqalgan. Maxsus qobiliyatlarning so‘nggi guruhiga 
A.Anastazi kasbiylashgan qobiliyatlarni kiritadi. Ularni o‘lchash uchun tuzilgan 
testlar faoliyatning ma‘lum kasb sohasida shakllantiriladi. AQSHda Minnisota 
shtatida konselariya testi keng ommalashgan bo‘lib, tartibni qabul qilish tezligi, 
ishbilarmonlik atamalar ro‘yxatini bilishi, eshitishi, xabardorlik, savodxonlik 
chiroyli nutqqa egalik kabi qobiliyatlarni aniqlab beradi. Kasbiylashgan 
qobiliyatlarga shuningdek, badiiy, musiqaviy, tadqiqiy konstruktorlik, 
ishbilarmonlik, ijtimoiy va ijrochilik qobiliyatlari kiradi. Yutuqlar testi 
sinovdagilarning ma‘lum bilim, ko‘nikma va malakalarini egallanganlik 
darajasini
aniqlab beradi. Iqtidor testlaridan farqli ravishda ular maxsus ta‘lim 
dasturlarining kasbiy tayyorgarlikning ma‘lum samaradorligiga, kasb egallashga 
bo‘lgan ta‘sirini o‘lchaydi. Boshqacha qilib aytganda, yutuqlar testi asosan 
individning ta‘lim yakunidagi so‘nggi muvaffaqiyatlarini baholashga 
yo‘naltirilgan. Insonlarda yutuqlar testining 3 ta shaklini qo‘llashadi: harakat 
testlari, yozma va og‘zaki testlar. Bu testlarda aniq kasbiy faoliyatda eng muhim 
bo‘lgan bir qator topshiriqlarni bajarish talab etiladi. Harakat testlari idoraviy 
kasblarda (texnik kotiba, mashinistka, stenografist va hokazolarda) keng 
qo‘llaniladi. Yutuqlarning yozma testlari maxsus bilimlar ya‘ni, savodxonlik 
uchun muhim bo‘lgan kasblarda
ishlatiladi. Mazkur testlar asosiy tushunchalar, mavzulardagi sinfiy belgilar, 
texnik tavsiflar, formulalarni o‘rganilganligini o‘lchashga yo‘naltirgan. 
Standartlashgan baholash shakli ob‘ektiv harakatga ega bo‘lib, guruhiy 
ishlashga imkon beradi va ko‘p vaqtni talab etmaydi. Kasbiy yutuqlarning 
og‘zaki testlari - maxsus kasbiy bilimlarga tegishli bo‘lgan standartlashgan 
savollar seriyasidan iborat. Savollar kasbiy faoliyatni tahlil etish, malakali 

---

ishchilarni kuzatish va har qaysi savolning muhimliligi asosida tanlanadi. 
Yutuqlar testlarini kasbiy salohiyatni baholash maqsadida qo‘llanishi AQSHda 
psixologlar attestasiyasi tajribasidan ko‘rish mumkin. Psixologlikka imtihon 
topshirish uchun nomzodlar universitetning psixolog ma‘lumotga ega bo‘lishlari 
va diplomli psixolog sifatida 2 yil ishlagan bo‘lishlari shart. Imtihon ikki 
qisimdan iborat. Ettita faoliyat sohasi bo‘yicha 100 ta topshiriqni bajarish: klinik 
psixologik, rivojlanish psixologiyasi, umumiy eksperimental psixologiya, test va 
statistik tahlil, ijtimoiy psixologiya va psixologik konsultasiya. Beshta savolga 
tasviriy javoblar berish, ulardan bittasi - tadqiqot metodologiyasi bo‘yicha va 4 
tasi sanab o‘tilgan 7 ta faoliyat sohalarining 2 tasi bo‘yicha hamda bu sohalardan 
qaysi biridan topshirishini nomzodning o‘zi tanlaydi. Har qaysi shtatda psixolog 
unvonini va amaliy faoliyatga linsenziya berishning o‘ziga xos qonun-qoidalari 
mavjud. Ammo ularning hammasi o‘zlarni psixolog deb nomlovchi salohiyatsiz 
psixologlardan jamiyatni chegaralash maqsadiga qaratilgan. Yutuqlar testining 
keng tarqalishi ular mutaxassislarga, ishchi kasbiy tayyorgarlik darajasini 
aniqlash hamda shaxsda kasbiy tanlashni kuzatish va kasbiy yutuqlarni bashorat 
qilish imkonini beradi.