Yurak qonni harakatlantirib, uni inson a’zolari va to’qimalariga yetkazib berib turadigan a’zodir. U old ko’ks oralig’ida joylashib, sog’lom odam yuragining asosi chap tomonda — II qovurg’a damida, uchi V qovurg’a oralig’ida turadi. Yurak hajmi 250—300 gr ni tashkil etadi. Uzunasiga ketgan to’siq bilan yurak chap va o’ng nimtaga bo’linadi. Har bir nimtasi esa, o’z navbatida, yurak bo’lmachasi bilan yurak qorinchasiga bo’linadi.
Yurak 3 qavat: ichki-endokard, o’rta-miokard va tashqiperikarddan tashkil topgan. Endokard yurak bo’lmachalar bilan qorinchalar bo’shliqlarining ichki yuzasini qoplab turadigan endomital hujayralardan iborat. Yurakning bir bo’shlig’i ikkinchisiga aylanadigan joyda endokard qalin tortib, burmalar hosil qiladi. Bular yurak klapanlari deb aytiladi.
Miokard yurakning o’rta qavatidir. O’ng qorincha miokardi chap qorinnikiga nisbatan sustroq rivojlangan. Qorinchalar muskul qavati bo’lmachalarinikiga qaraganda ancha qalinroq bo’ladi. Miokard tolalari bir-biri bilan chalkashib qo’zg’alishi natijasida qisqaradi va qon butun yurakka bir lahza ichida tarqalishi uchun sharoit yaratiladi.
Perikard tashqi va ichki varaqlardan tashkil topgan. Bu varaqlar orasida bo’shliq bor, shu bo’shliqda doimo 20—30 ml seroz suyuqlik bo’ladi.
Tana pastki qismlarining venalaridan kelgan qon pastki kovak venaga, yuqori qismlaridan kelgan qon esa yuqori kovak venaga quyiladi. Bu venalarning ikkalasi o’ng bo’lmachaga quyiladi, so’ngra venoz qon o’ng qorinchaga o’tadi, undan esa o’pka arteriyasi orqali o’pkaga o’tadi. O’pka arteriyasi o’pkada tobora mayda tomirlarga, pirovard natijada alveolalarni o’rab turadigan kapillarlarga bo’linadi. Mana shu yerda venoz qon kislorod bilan to’yinadi. So’ngra kapillarlar bir-biri bilan tutashib, o’pka venalarini hosil qiladi. Bu venalardan arterial qon chap bo’lmachaga, undan chap qorinchaga tushadi. Kislorod bilan to’yingan qon chap qorinchadan aorta va arteriyalar tormog’i orqali butun organizmga tarqaladi. Arteriyalar kichikroq kalibrdagi tomirlarga bo’linib, kapillarlar bilan tugallanadi. Kapillarlarning diametri 7—8 mkm ni tashkil etadi. Kapillarlardan oqib kelgan qon kislorod va oziq moddalarni hujayralarga beradi va ishlangan mahsulotlarni o’ziga singdirib oladi. Kapillarlarning arterial va venoz tirsagi bor.
Kapillarlarning ko’pgina qismi, odatda, puchaygan holatda bo’lib, dam olib turadi. Puchayib turgan shu kapillarlar jismoniy zo’riqish paytida qon bilan to’lishadi. Organizmdagi barcha a’zo va to’qimalar kapillarlaridan qon venalarga yig’iladi va ular o’ng bo’lmachaga oqib keladi.
Qon aylanish sistemasi ikki: katta va kichik qon aylanish doirasiga bo’linadi. Tomirlar sistemasining bir qismi, ya’ni o’ng qorinchadan o’pka arteriyasining chiqish joyidan to o’pka venasining chap bo’lmachaga quyilish joyigacha bo’lgan qismi kichik qon aylanish doirasi deyiladi. Tomirlar sistemasining qolgan qismi, ya’ni aorta va uning tarmoqlaridan tortib to ustki va kovak venalargacha bo’lgan qismi katta qon aylanish doirasi deb aytiladi. Normada yurak minutiga 60 — 80 marta qisqarib turadi va u har safar qisqarganda normada 50 — 70 ml qonni otib chiqaradi, bu sistalik hajmni tashkil etadi. Yurakning minutlik hajmi 1 min davomida yurak otib chiqaradigan qon miqdori hisoblanadi. Odam tinch turganda u 3,5—5 litrni tashkil etadi. Qonning hammasi tomirlar o’zanida aylanib yurmaydi. Sog’lom odam organizmidagi 5—6 l qonning 1/3 qismi asosiy qon depolari —jigar, taloq, muskullar va terida bo’ladi.
Endokardit
Endokardit endokard yallig’lanishi bo’lib, ko’pincha u klapanlarning yurak poroklari boshlanishiga olib boradigan darajada zararlanishi bilan o’tadi. O’tkir va yarim o’tkir septik endokardit tafovut qilinadi. O’tkir endokardit sepsis mahalida infeksiya qo’zg’atuvchisining endokardga o’tib qolishi natijasida paydo bo’ladi.
O’tkir septik endokardit
Juda og’ir kasallik, unga, asosan, birdan avj olib boradigan sepsis yallig’lanish o’chog’idan qonga to’xtovsiz yoki dam-badam mikroorganizmlar o’tib turishiga bog’liq patologik jarayon sabab bo’ladi. Organizm himoya kuchlarining zaiflashib qolishi, qanday bo’lmasin biror qo’zg’atuvchi virulentligining kuchayib ketishi singari biror noqulay omillar ta’siri ostida bunday qo’zg’atuvchilar qon oqishi bilan butun organizmga tarqalib, bir talay yiringli o’choqlarni hosil qiladi. O’tkir septik endokardit o’pka abssessi, pielit va boshqa kasalliklarda paydo bo’lishi mumkin. Endokardning sepsis tufayli zararlanishi hamisha o’tkir septik endokardit boshlanishiga, yarim o’tkir septik endokardit boshlanishiga yo’l ochib, unga moyil qilib qo’yadi.
Septik endokarditda, ko’pincha, aorta klapanida yaralar paydo bo’ladi, bu uning yemirilib, aorta klapani yetishmovchiligi bilan yurak-tomirlar yetishmovchiligi boshlanishiga olib keladi.
Klinik manzarasi. O’tkir septik endokardit simptomatikasi, avvalo, butun organizmning og’ir kasalligi — sepsis borligiga bog’liq. Odam umuman juda bo’shashib, azoyi badani suvga tushgandek terlaydi, qaltiraydi, tana harorati ko’tariladi.
Aksari o’tkir nefrit paydo bo’ladi, taloq kattalashib ketadi. O’tkir septik endokardit juda shiddat bilan o’tadi.
Davolash. O’tkir septik endokardit bilan og’rigan bemorlar, albatta, kasalxonaga joylashtiriladi. Davoning asosiy usuli katta miqdorlarda antibiotiklarni buyurishdan iborat. Davo yaxshiroq naf beradigan bo’lishi uchun kasallikni paydo qilgan mikroorganizm bakteriologik tekshirish yo’li bilan aniqlab olinadi va shunga qarab u yoki bu antibiotik buyuriladi. Muskullar orasidan yuboriladigan penitsillin miqdori sutkasiga 5000000—1000000 TB gacha yetkaziladi.
O’tkir septik endokardit bilan og’rigan kasallarga oqsillar, yog’lar, uglevodlar va vitaminlar yetarli miqdorda bo’ladigan ovqat buyuriladi.
Parvarishi. Parvarishning ahamiyati davo usullarining ahamiyatidan ko’ra kam emas. Bemor tushkunlikka tushib, bo’shashib yotganda unga ko’proq ahamiyat berib turish kerak. Tibbiyot hamshirasi uning batamom sog’ayib ketishiga ko’nglida ishonch uyg’otishi, yaxshi ovqatlanib turishi zarurligini bemorga tushuntirishi kerak, chunki o’tkir septik endokarditda ko’pincha ishtaha bo’lmaydi. Badan terisi bichilib qolishiga yo’l qo’ymaslik, ich kiyim va choyshablarni tez-tez almashtirib turish, badan terisini anchagina suv qo’shilgan atir yoki boshqa dezinfeksiyalovchi eritma (sirka, kamfora, spirt) bilan artib turish lozim.
Perikardit
Perikardit yurakning tashqi pardasi yoki yurak xaltasining yallig’lanishidir. Kasallik alohida yoki boshqa kasalliklar, ya’ni biriktiruvchi to’qimaning diffuz kasalliklari bilan birga kelishi mumkin.
Klinikasi. Kasallikning klinik-morfologik turlari farqlanadi: quruq yoki ajratmali perikordit. Quruq perikorditning asosiy klinik belgilaridan biri — yurak sohasida doimiy bezovta qiluvchi og’riq va auskultatsiyada yurak sohasida perikard ishqalanish shovqinini eshitishdir.
Ajratmali (ekssudativ) perikardit ancha og’ir kechadi. Og’riqdan tashqari, bemor tinch turganda hansirash va yurak sohasida og’irlik sezadi. Bemor tez-tez majburiy holatda o’tirgan, oldinga engashgan (bemorning bunday holatida suyuqlik yurakning oldingi sohasiga o’tadi va o’ta kamroq siquvchi ta’sir qiladi) holatda bo’ladi. Bemorni tekshirganda yurak chegaralari sezilarli kengaygani va tonlari bo’g’iqligi aniqlanadi. Shuning evaziga yurak diastola vaqtida yetarli miqdorda qonni katta qon aylanish doirasidan ololmay qoladi, sezilarli darajada venoz bosimi ko’tariladi, jigar kattalashadi, oyoq panjalari va boldirda shish qayd etiladi. Rentgenologik tekshirilganda sezilarli darajada yurak chegaralari kattalashganligi ko’rinadi. EKG da sezilarli darajada hamma ulanishlarda shishlar amplitudasi pasayadi.
Perikardit surunkali kechishi ham mumkin.
Miokardit
Miokardit deb, miokard yallig’lanishiga aytiladi. Miokard o’tkir va surunkali bo’ladi. Miokarditda bemorning asosiy shikoyati yurak sohasidagi yoqimsiz sezgilar, ba’zan sanchiqli, burmuncha doimiy og’riq, yurak urishining tezlashuvi, jismoniy harakat qilganda nafas qisishi hisoblanadi. O’tkir miokarditda bu shikoyatlar kuchliroq yuzaga chiqadi va biror infeksiyadan keyin tez orada paydo bo’ladi. O’tkir miokarditda ham, surunkali miokarditda ham yurak chegarasi ko’proq chap tomonga birmuncha kengaygan bo’lishi mumkin. Yurak tonlari bo’g’iq, ba’zan ozgina sistolik shovqin eshitiladi. O’tkir miokarditda tana harorati ko’tariladi, qonni tekshirganda ECHT oshganligi, leykotsitoz qayd qilinadi. Surunkali miokarditda bunday o’zgarishlar bo’lmasligi mumkin. Miokarditning o’choqli va diffuz zararlanishida klinik manzara turlicha bo’ladi. O’tkir o’choqli miokardit ko’pgina miokarditning qisqarish funksiyasida buzilishlari va yurak yetishmovchiligi hodisalarini keltirib chiqarmaydi. Biroq o’choqli miokarditda yurakning o’tkazuvchi sistemasida patalogiya alomatlari bo’lib, bu aritmiya bilan yuzaga chiqadi. O’choqli miokarditning klinik belgilari ham ifodalangan bo’lishi mumkin, gohida yurakning notekis urushi bemorni shifokorga murojaat qilishga majbur etadi va qunt bilan elektrokardiografik tekshirishgina tashxis qo’yishiga yordam beradi. Diffuz miokarditda bemor yuragida kuchli og’riq borligidan shikoyat qilishi mumkin.
Rivojlanib borayotgan yurak yetishmovchiligi oqibatida dekompensatsiya alomatlari: o’pkada dimlanish hodisalari; keyinchalik kasallik avj olganda — shishlar, jigar kattalashuvi aniqlanadi. EKG P—Q intervalining uzayganligi, S—T intervalining izoelektrik chiziqdan pastga siljiganligi qayd qilinadi. Miokardirning eng og’ir turlaridan biri bo’lgan toksik miokardit kasallikning 2—3- haftasida rivojlanadi. Bunday hollarda miokard chuqur distrofik o’zgarishlarga uchraydi, bu hol uning birdaniga kuchsizlanishiga olib keladi. Shunga o’xshash o’zgarishlar boshqa o’tkir infeksion kasalliklarda ham ro’y beradi, shuning uchun bunday hollarda yurak-tomirlar sistemasi holatiga e’tibor berish zarur.
Davolash. Yurak yetishmovchiligi hodisalari bo’lgan o’tkir miokarditda bemor kasalxonaga yotqizilishi, kasallikning dastlabki kunlarida o’rinda yotish rejimiga qattiq rioya qilishi, tibbiyot hamshirasi, bemorning o’rnidan turib yurishiga urinishiga yo’l qo’ymasligi kerak.
Revmatizm
Revmatizm—biriktiruvchi to’qimaning sistem yallig’lanishi bo’lib, asosan, yurak va qon tomirlar sistemasida, kasallikka moyil kishilarda, A guruhiga kiruvchi V—gemolitik streptokokk bilan bog’liq holda rivojlanadi. Bu kasallikda, shuningdek, bo’g’im seroz pardalari, asab sistemasi va boshqa ichki a’zolarning biriktiruvchi to’qimalari yallig’lanishi mumkin. Kasallikka keltirilgan bu ta’rif (V.A.Nosonova, I.A.Bronzov, 1978) uning rivojlanishida: 1) asosan yurak va qon tomirlar sistemasi shikastlanishini; 2) kasallik rivojlanishiga moyil irsiyatning o’rnini; 3) streptokokk infeksiyasining rolini ta’kidlaydi. Kasallikning mohiyati yurakning hamma qavatlari, shu jumladan, asosan, miokard va endokard shikastlanib, yurak yetishmovchiligini keltirib chiqaradigan qopqoqlar shaklining buzilishi va yurak teshiklarining torayishi—yurak illati rivojlanishidadir. Boshqa ichki a’zolar va a’zolar yig’indisining revmatizm bilan shikastlanishi 2- darajali ahamiyatga ega va kasallikning og’ir-yengilligini hamda oqibatini aniqlashga yordam bermaydi. Revmatizm hamma yoshdagi kishilarni, lekin ko’pincha bolalarni, yoshlarni shikastlantiradi. Revmatizm yer yuzining turli iqlimiy-geografik mintaqalarida uchraydi. Revmatizm bilan shikastlanish va mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi o’rtasida uzviy bog’liqlik borligi ma’lum. Revmatizm bilan shikastlanishda uy-joy va maktab sharoitlarining taqchilligi, sifatsiz ovqatlanish, tibbiy yordam ko’rsatishning past darajadaligi alohida o’rin tutadi.
Sabablari. Revmatizmning asosiy sababi streptokokk infeksiyasi bo’lib, uning kelib chiqishi va rivojlanishining 2- asosiy omili organizm reaktivligining o’zgarishidir. Revmatizm bilan shikastlangan kasallarning kasallik boshlanishidan oldin angina yoki surunkali tonzillit bilan og’riganlari aniqlanadi. Streptokokk infeksiyasi bilan bog’liqlik bemorlar qonida streptokokk antigenlari va streptokokk antigenlariga qarshi antitanalar (ASLO, ASG, antidezoksiribonukleaza B) katta miqdorda topilishi bilan tasdiqlanadi. Streptokokk virulentligi streptokokk hujayra devoridagi M- oqsilning miokardni shikastlantiruvchi xili, uni revmatizm keltirib chiqaradigan xillaridagina uchraydigan Coqsil, streptokokk tashqi qovug’ida joylashgan va neytrofillarning fagotsitar faolligini yo’qotuvchi gialuron kislotasi, endotoksik ta’sir ko’rsatuvchi mukopeptid bo’lishi bilan bog’liqdir. O’tkir streptokokk infeksiyani o’tkazgan bemorlarning 0,3—3 foizigina revmatizm bilan shikastlanadi. Tanaga streptokokk infeksiyasi kirishiga javoban unda qonda aylanib yurib, o’ta kichik qon aylanish yo’nalishlarida (mikrosirkulatsiyada) cho’kib, o’tirib qoluvchi streptokokk antigenlariga qarshi antitanalar ishlab chiqariladi va immunologik birikmalar paydo bo’ladi. Miokard va biriktiruvchi to’qimani yana streptokokk zaharlari va fermentlari zararlantiradi. Revmatizm bilan kasallanganlarda immunologik sistemaning genetik kamchiligi bo’lgani uchun streptokokk antigeni va immunologik birikmalar tanadan tezgina yo’qolmaydi.
Patologik anatomiyasi. Revmatizmni qanday avj olib borishini rus tadqiqotchisi V.T.Talalayev tasvirlab bergan. Uning avj olishiga, asosan, biriktiruvchi to’qimada revmatik granuloma degan tugunchani paydo bo’lishi sabab bo’ladi. Bu granuloma uni birinchi marta tasvirlab bergan olimlar nomi bilan Ashoff va Talalayev granulomasi, ya’ni tugunchasi deb ataladi. Ashoff—Talalayev granulomasi avj olib borishida 3 bosqichni o’tadi: 1) biriktiruvchi to’qima tolalari shishib chiqadigan ekssudativ bosqich (granuloma shakllana boshlashi); 2) granulomaning uzil-kesil shakllanishi; 3) granulomaning sklerozlanib, atrofdagi to’qimalarga raxna solishi, bu, o’z navbatida, yurak klapanlari shaklining o’zgarib ketishiga olib kelishi mumkin.
Revmatizmning ekssudativ bosqichi hozir 2 mustaqil bosqichga bo’linadi: mukoid bo’kish va fibrinoid o’zgarishlar bosqichi. Mukoid bo’kish biriktiruvchi to’qima zararlanishining yuza va qaytar bosqichi bo’lib, skleroz boshlanishiga olib keladi. Revmatizmda nerv sistemasi, ichki sekretsiya bezlari va boshqa a’zo hamda sistemalar zararlanadi. Revmatizmning turlarini G.I.Sokolskiy va J.Buyo batafsil o’rganib, tasvirlab berishgan, shu sababli bu kasallik Sokolskiy—Buyo kasalligi deb ataladi.
Tasnifi. Hozirgi davrda revmatizm jarayonining kechish davri klinik-anatomik xususiyatlarini, a’zolar va a’zolar guruhi shikastlanishini, kechish xususiyatini va yurak-tomirlar sistemasining ish bajarish faoliyatini o’zida aks ettiruvchi ish tasnifi va nomlari „Revmatizmning ichki tasnifi va nomlari“ bo’yicha 1964- yilning dekabirida o’tkazilgan simpoziumda A.I.Nesterov ma’lumoti asosida qabul qilingan.
Revmatizmda har xil a’zolar va a’zolar guruhining shikastlanishi, biroq, asosan, yurak shikastlanishi, kamroq hollarda bo’g’im shikastlanishi yuz beradi. Revmatik jarayon o’ziga xos kechish xususiyatlari, klinik belgilariga ko’ra 5 xil ko’rinishda bo’ladi:
— o’tkir kechish — birdan boshlanib, kasallikning bir qancha klinik belgilari yaqqol namoyon bo’lganda patologik jarayonning yuqori darajada faolligi bilan o’tadi, davolash tez va yaxshi natijali bo’ladi;
— o’rtacha o’tkir kechish— xuruj 3—6 oy davom etadi, klinik belgilari kasallikning o’tkir kechishiga qaraganda biroz sustroq bo’ladi; patologik jarayon ham o’rtacha faollikda kechadi. Davolanish natijasi ham o’rtacha bo’ladi;
—cho’zilgan kechish — xuruji 6 oydan ko’proq davom etadi, kasallik belgilari kam,bir maromda bo’lib, patologik jarayon o’rta darajadagi faollik bilan kechadi, uzluksiz qaytalaydigan, kechishi to’lqinsimon va noto’liq sog’ayish bilan o’tadi, shikastlangan a’zolar soni har xurujda ko’payib boradi;
— yashirin kechish — revmatizm bilan shikastlanganlik ko’pincha klinik, laboratoriya hamda asboblar bilan tekshirishda aniqlanmasligi mumkin. Bemorda revmatizmning yashirin kechganini, kasallikning asorati —yurak illati paydo bo’lganidan bilish mumkin.
Klinikasi. Ma’lumki, revmatizmda yurak va qon tomirlar sistemasi jarohatlanadi. Shu sababli revmatizmning hamma belgilarini yurak va yurakdan tashqari belgilarga bo’lish maqsadga muvofiq bo’lib, kasallikning klinik manzarasini shu nuqtayi nazardan o’rganish kerak. Revmatizmning klinik manzarasi kasallik davri, yallig’lanish jarayonining faollik darajasi, kasallikning kechish xususiyati, tabiati, yurak illatlari va yetishmovchiligi mavjudligi va boshqalarga bog’liq. A.I.Nesterov fikricha, kasallikning rivojlanishi va klinik manzarasi shakllanishida uchta asosiy davrni farq qilish mumkin. Birinchi (yashirin) davr, odatda, stereptokokk infeksiyasi tugab, revmatizm xuruji boshlanguncha 2—4 hafta davom qiladi. Bu davrda tana sezuvchanligi oshib, biriktiruvchi to’qimaning toksik-infeksion shikastlanishi va streptokokk antigeniga javoban immun siljishlar ro’y berishi kuzatiladi. Bu davr yo klinik belgilarsiz, yoki cho’zilgan angina, surunkali tonzillitdan kechikib tuzalishga xos belgilar: o’zini yomon his qilish, terlash, artralgiya, subfebrilitet bilan kechadi. Qonda streptokokk antigeni, antitanalar titri ko’tarilishi, ECHT ning o’rtacha oshishi kuzatiladi.
Ikkinchi davr (revmatik xuruj) tanada giperergik reaksiya rivojlanishi, a’zolar shikastlanishi va kasallikning revmatik poliartrit, kardit, xoreyalarga xos klinik belgilari yuzaga kelishi bilan o’tadi. Bu kasallikning boshlanishi — birinchi xuruji hisoblanadi.
Uchinchi davr himoya kuchlari va kompensatsiya reaksiyalarining sifat o’zgarishi, immunologik buzilishlarning kuchayishi va distrofik o’zgarishlar rivojlanishi bilan kechadi. Bu davrda revmatizm ko’pincha cho’zilib va uzluksiz qaytalanib kechadi. A’zolar o’zgarishi kuchayadi va yomon oqibatlarga olib keladigan asoratlar kuzatiladi.
Revmatizm klinik manzarasi uning birinchi xurujida hali yurak illati paydo bo’lmaganda yaqqolroq bo’lishini nazarda tutish kerak.
Yurak illati shakllangan, bundan tashqari yurak yetishmovchiligi paydo bo’lgan bemorlarda revmatizm qaytalansa, uning faollik belgilarini topish ancha qiyin. Revmatizmning birinchi xuruji ko’pincha o’tkazilgan infeksiya bilan bog’liq bo’ladi. Angina yoki yuqori nafas yo’llarining shamollashidan 1—2 hafta o’tgach tana harorati ba’zida 38—40°C gacha ko’tariladi, bir kunlik o’zgarish 1—2°C ni tashkil qiladi va ko’p terlash kuzatiladi. Revmatizm qaytalanib, navbatdagi yangi yallig’lanish faqat o’tkazilgan infeksiya bilan bog’liq bo’lmay, balki boshqa sabablar: sovuq qotish, jismoniy zo’riqish, jarrohlik muolajalaridan keyin bo’lishi mumkin.
Kasallikning eng ko’p uchraydigan belgisi— yurak shikastlanishi — revmokarditdir.
Revmokardit deganda, bir vaqtning o’zida yurakning miokard va endokardit (80—100% bemorlarda) shikastlanishi nazarda tutiladi.
Revmokarditda ko’pincha miokardit (80—100%), 15—10% bemorlarda pankardit kuzatiladi. Miokardning klinik belgilari eksudatli yallig’lanishning miokardga tarqalish darajasiga bog’liq bo’ladi. Shunga ko’ra yaqqol, o’rtacha va sust ifodalangan karditlar farqlanadi. Katta yoshdagi odamlarda revmokardit yengilroq, o’rtacha va sust ifodalangan ko’rinishda o’tadi. Bemorlar yurak sohasidagi kuchsiz og’riq va noxush sezgilardan, harakat qilganda hansirashdan, ba’zi hollarda yurak urishi yoki yurakning notekis urushidan shikoyat qiladilar. Bu belgilar yurakning revmatizm bilan shikastlanganligiga xos belgilar bo’lmay, balki uning boshqa kasalliklarida ham uchraydi.
Birlamchi revmokarditda yurak, odatda, kattalashmagan bo’ladi, ba’zida yurakning biroz kattalashgani aniqlanadi, eshitib ko’rilganda yurak cho’qqisida sustlashgan yoki bo’g’iq I ton, ba’zida patologik III va IV ton, yurak cho’qqisida sistolik shovqin eshitiladi.
Perikardit hozirgi davrda revmatizmning yurakdan tashqari belgilariga o’xshab kam, asosan, yoshlar va bolalarda, revmatizm o’tkir kechganda uchraydi. Quruq perikardit rivojlanganda bemorlar yurak sohasida paydo bo’lgan doimiy og’riqdan shikoyat qiladilar. Yallig’lanish suyuqligi yig’ilishi bilan ekssudadtli perikardit yurak qopchasida seroz-fibrinoz yallig’lanish suyuqligi— ekssudat paydo bo’lishiga olib keladi; bu holda suyuqlik perikard varaqlarni bir-biridan ajratib yuborganligi tufayli yurak sohasidagi og’riq yo’q bo’lib ketadi. Bemorning gorizontal holatida kuchayadigan hansirash paydo bo’ladi. Quruq perikarditda perikard ishqalanishi shovqini, yurak chegaralarining hamma tomonga kengayganligi, yurak qopchasiga suyuqlik yig’ilganda esa tonlarning pastligi, katta qon aylanish doirasida qon dimlanishi belgilari paydo bo’lganligi aniqlanadi.
Revmatik poliartit revmatizm o’tkir kechganda 50% bemorlarda uchraydi. Bemorning katta bo’g’imlarida og’riq paydo bo’lganligi, faol harakat qilish qiyinlashganligi va cheklanganligi, bo’g’imlarning qizargani va hajmi kattalashganligi qayd etiladi. Poliartriti bor bemorlarda sinovial parda va bo’g’imlar atrofidagi to’qimalarning yallig’lanishi hisobiga bo’g’imlar shakli o’zgaradi, paypaslab ko’rilganda og’riq paydo bo’ladi. Shikastlanish bir bo’g’imda kamayib, boshqalarida ko’payib, simmetrik bo’ladi. Revmatik poliartritning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri revmatizmga qarshi dorilar berilgandan so’ng uning tez va butunlay tuzalib ketishidir. Ba’zida bo’g’imlar shikastlanishi yallig’lanishsiz, faqat og’riq bilan namoyon bo’ladi (poliartralgiya).
Asab tizimi va sezgi a’zolarining shikastlanishi juda kam hollarda bolalarda uchraydi. Bolalar (asosan, qizlar) dagina uchraydigan „kichik xoreya“ emotsional beqarorlik va tana, oyoqqo’llar, mimika muskullarining giperkinezlari bilan namoyon bo’ladi. Teri kasallanganda shikastlangan tirsak, tizza bo’g’imlari atrofida, suyaklar turtib chiqqan yerlarda revmatik tugunchalar paydo bo’ladi. Bular davolash davomida yo’qolib ketadigan noxotday mayda, og’rimaydigan qattiqqina hosilalardir. Hozirgi davrda bunday tugunchalar deyarli uchramaydi. Halqasimon eritema pushtirang halqasimon elementlar bo’lib, qichishmaydi, oyoq va qo’llarning ichki sathi, qorin, bo’yin, tana terisida joylashadi va revmatizmga xos bo’lib, 1—2% bemorda uchraydi. EKG usuli bilan tekshirilganda ba’zan yurak urishi maromi va o’tkazuvchanligi buzulganligi, sinus taxikardiyasi va bradikardiyasi, sinus aritmiyasi, sinoaurikular tugun o’tkazuvchanligi yomonlashishini, I darajali (R—Q oralig’ining uzayishi), kamroq hollarda II darajali atrioventrikular blokadalar, ekstrasistoliya aniqlanadi.
Revmatizmning birinchi xurujida, rentgen usuli bilan tekshirilganda o’zgarishlar topilmaydi. Yosh bolalarda revmakardit og’ir kechgandagina yurak chap qorincha hajmining kengayishi (dilatatsiyasi) hisobiga kattalashganini aniqlash mumkin. Yurak illati bor bemorlarda revmakardit qaytalanganda rentgen usuli bilan tekshirilganda shu illatga xos belgilar topiladi.
Exokardiografik tekshirishda birlamchi revmakardit bilan bog’liq o’zgarishlar topilmaydi.
Tashxisi. Revmatizmni, ayniqsa, birinchi xurujida aniqlash ancha murakkab. Angina, surunkali tonzillit yoki yuqori nafas yo’llari yallig’lanishidan 1—3 hafta o’tgandan so’ng yoki sovuq qotishdan keyin, yurak va bo’g’imlarni shikastlantiradigan kasallik paydo bo’lsa, revmatizm to’g’risida o’ylash mumkin. Revmatizmning ko’p belgili bo’lishini nazarda tutib, uning tashxisini Amerika kardiologlari uyushmasi mukammallashtirgan va u A.I.Nesterov tamonidan to’ldirilgan A.A.Kisel mezonlari asosida aniqlanadi.
Asosiy mezon. Revmakardit, poliartrit, xoreya, teri ostirevmatik tugunchalari, halqasimon eritema, revmatik anamnez ex juntibus tasdig’i.
Qo’shimcha mezon: a) klinik mezonlari: artralgiya, isitma,tez charchash, adinamiya, terining oqarishi, vazamotor labillik, kapillarlar o’tkazuvchanligining oshishi, burundan qon ketishi; b) labarotoriya belgilari: neytrofilli leykotsitoz, disproteinemiya, ECHT oshishi, S—reaktiv oqsil paydo bo’lishi; d) asboblar yordamida tekshirgandagi o’zgarishlar; EKG da atrioventrikular o’tkazuvchanligining sekinlashishi.
Revmatik anamnez deganda kasallikning streptokokk infeksiyasi bilan bog’liqligi, atrofdagi, oiladagi streptokokkli muhit (klinik-epidemiologik belgilari) tushuniladi. Bemorni 3—5 kun davomida revmatizmga qarshi davolash juda yaxshi natija bersa, tashxisini exspresss tasdiqlash deyilib, uni revmatizmning asosiy mezoniga kiritish mumkin. Hozirgi davrda revmatizmning kechishi ancha o’zgarganligi sababli 1- asosiy va 2—3- qo’shimcha mezonlar topilishi har doim ham revmatizm tashxisini qo’yish imkonini beravermaydi. Asosiy mezonlardan xoreya, revmatik tugun, halqasimon eritema ancha kam uchraydigan bo’lib qoldi.
