Yusifov E. F., Hacıyev V. C
Yüklə 2,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
65
V BÖLMƏ Friqana və ya dağ-kserofit bitki örtüyü Bu bitkilik tipləri ən çox relyefi sərt, mürəkkəb yamaclı sıldırım dağlarla, qayalarla örtülü quru yamaclarda rast gəlinir. Dağ-kserofit və friqana tipli bitkiliklər ərazinin bütün qurşaqlarında, ən çox isə cənub və cənub-şərq yamaclarında müxtəlif tərkibdə formalaşırlar. A.A.Qrossheymə (1948) görə bu tip bitkiliyə ən qədim – üçüncü dövrün qalıqları kimi baxılmalıdır. L.İ.Prilipkoya görə Hirkan yüksəkliyində, açıq dağ mühitində, bu tip bitkilik ən çox təbaşir tərkibli yamaclarda formalaşırlar. Erkən yazda (terofitlər) yamacda çiçəkləməyə başlayırlar. Xüsusilə, soğanaqlılar və kökü yumrular (Gagea, Ophrus, Crocus, Orchis, Allium, Colchicum, Puschkinea, Muscare, Merendera, Ornitogalum və b.). Yaz fəslində dağ ərazinin yamacları müxtəlif rəngli (sarı, qırmızı, ağ və b.) çiçəklərlə bəzənir. Yaz çiçək landşaftı ilin 55-60 yaz gününü əhatə edir. Yaz spektri yay spektri ilə əvəz olunanda çiçəkli bitkilərdə bir-birini əvəz edirlər. Frigana tipli yamaclarda Allium və İris növləri onların çiçək qrupları və rəngləri bir-birini əvəz etməklə yaşıllığı gülçülüyə çevirir. Burada 4-5 növ süsənə (İris zuvandicus, İ. hyrcana, İ. medwedewii və İ. lineolata) rast gəlinir. Azərbaycanın 44 yabanı Allium növlərindən yalnız 17-18 növə ərazimizin quru dağ yamaclarında rast gəlir ki, bunların da 5-i endemik bitkidir (Allium virida Grossh., A. dictyoprasum C.A.M., A. transcaucasicum Grossh., A. synthamanthum C. Koch., A. lenkoranicum Misch.), Qaz soğanlardan isə bu yamaclarda 2 növ endemik (Gagea alexeenkoana Miscz. və G. caroli-kochii Grossh.) bitkiyə rast gəlinir. Dekorativ çoxillik kserofit kollardan və çoxillik otlardan – Acontholimon, Hedysarum, Stachys, Salvia, Dianthus, Roza cinslərinin bir çox dekorativ növləri bu bitkiliyin əsas komponentlərindən sayılırlar. Dağ-kserofit və friqana – tip bitki örtüyü, iki formasiyada özünü formalaşdırır: Trakakantlı və Akontolimonlu formasiyalar. Sahənin ekoloji, geomorfoloji quruluşlarına görə hər iki formasiya eyni floristik tərkibdə olmaqla, ekoloji varlıqda demək olar ki, eynidir. Bunları bir- birindən ayıran torpaqların tərkibidir. Trakakant torpağı təbaşir önəmli olsa da, torpaq xırda daşlıqlardan və kasıb torpaqdan ibarətdir. Akontolimon bitən torpaqların isə bir qədər humus qatı vardır. Flora tərkibləri eyni olsa da Akontolimonlu növlərin sayı 66 Trakakantlığa nisbətən çox olur. Trakakantlığın birinci edifikatoru Astragalus aureus, A. lagurus, A. picnophullus, A. strictiformis və kolcuqlardan buynuzlu xaşa — Onobrychis cornuta-dır. Çoxillik taxıl bitkilərindən isə Stipa szovitsiana formasiyanın bozqır, çəmən və bozqırlaşmış çəmənlər təşkil etməklə, layihə örtüyü 40-60%, flora tərkibi 67-70 növ daxilindədir. Taxıl bitkilərindən Stipa szowitsiana, Festuca sulcata, Bromus tectorum, B. squarrosa, sudduyənlərdən – Euphorbia marschalliana, Cousinia (3 növü), Nepeta, Lactuca, Teucrium, Scutellaria, Cirsium, Phlomis, Ziziphora, Verbascum, Gypsophylla və bir çox başqa cinslərin bir, iki və üç növünə rast gəlinir. Bu senozda təxminən 82 növ bitki qeydə alınmışdır. Tərkibində çim əmələ gətirən növlər – Akantolimon formasiyasında 2 növdən Acantholimon hohenackeri və A. Sp. növlərinin bolluğu ilə formalaşaraq layihə örtüyünün 68-80%-ə çatır. Zəngin floraya malikdir. Burada tək Cousiniya-nın (3 növü), Cirsium-un (2 növü), Achillea-nın (2 növü), Plantago-nun (2 növü) senozda çim əmələ gətirən taxıllardan – Festuca sulcata, Stipa (2 növ), Poa pratensis, Phleum phleoides, Astagalus aureus və Cuniperus oblonga cəmi 97 növ bitki rast gəldiyi qeydə alınmışdır. Qeyd etməliyik ki, Hirkan biosfer rezervatının dağ-kserofit bitkiliyinin yaxın Naxçıvan və İran dağ-kserofit bitkiliyi ilə çox yaxınlığı vardır. Yalnız bu yaxınlıq haqqında onu demək olar ki, Hirkanda floranın əksər növləri uzunboylu və yalnız Hirkana xas olan bitkilərdir. |