Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

3-§. Amir Temur davri ijtimoiy-falsafiy g‘oyalari va ularning 
keyingi davrlar falsafasi rivojlanishidagi ahamiyati 
Markaziy Osiyoda XIV-XV asrlar ijtimoiy-falsafiy fikrlarning 
rivojlanishi Amir Temur va temuriylar saltanati davriga to‘g‘ri keladi. 
Ma’lumki, Amir Temur (1336-1405) va temuriylar saltanati davrida 
faqat Markaziy Osiyoda emas, O‘rta Sharqdagi hududlarning katta 
qismini egallagan Buyuk Temur Davlati o‘lkalarining barchasida 
turmush ko‘tarinkiligi ko‘zga tashlanadi. Savdo-sotiq, xalqlar va o‘lkalar 
orasida o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar tobora rivojlanadi. Bu 
davrgacha u yer-bu yerda ko‘zga tashlanib turgan ko‘chmanchilik 
barham topib, saltanatning barcha o‘lkalarida o‘troq turmush tarzi qaror 
topadi. Shaharlar obodonchiligiga e’tibor kuchayadi. Kosibchilik, 
hunarmandchilik taraqqiy etadi. Dehqonchilik rivojlanishi bilan suv 
inshoatlari qurilishi rivoj topadi. 
Saltanat hayotidagi bunday yuksak ko‘tarinkilikka mos ravishda fan, 
madaniyat, san’at oldingi davrlarga nisbatan beqiyos darajada o‘sadi. 
Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarda ilm-fan va madaniyatning 
yuksalishi ayniqsa yaqqol ko‘zga tashlanadi. Savdo-sotiq, dehqonchilik, 
hunarmandchilik avj oladi; jamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish odat 
tusiga kiradi. Bu chinakam buyuk yuksalish davri edi.
Ma’naviyatning bu qadar yuksalishi o‘z-o‘zidan bo‘lmadi, albatta. 
Bunga birinchidan, IX-XII asrlarda kechgan buyuk Sharq uyg‘onishi 
(Renessans) davri ilmiy va madaniy kashfiyotlari; ikkinchidan, Amir 
Temur tomonidan Movaraunahrda bunyod etilgan qudratli va 
markazlashgan davlat tartib va qoidalari asos bo‘ldi. Bulardan tashqari, 
Amir Temur davriga kelib yana ikki muhim ijtimoiy-siyosiy omil paydo 
bo‘lgan ediki, bu omillarsiz XIV-XV asrlar madaniyatining bu qadar 
gurkurab rivojlanishi mumkin emas edi. Bularning birinchisi Amir 
Temur davri ma’naviyatining asosi qilib Bahovuddin Naqshband tariqati 
ta’limotlarining olinganligi va, ikkinchisi, ilm-fan, madaniyat, sanat, 
ma’rifat taraqqiyotiga bevosita Amir Temurning o‘zi rahnamolik va 
boshchilik qilganligi edi. 

---

 76
Birinchi manba, ya’ni Bahovuddin Naqshband ta’limotlarining Amir 
Temur davri ma’naviyatining asos etib tanlanishining madaniyat ravnaqi 
uchun ahamiyati g‘oyatda ulkan edi. 
Buning mohiyati shunda ediki, Bahovuddin Naqshband o‘z 
ta’limotida jamiyat saodati uchun yashashni, bunyodkorlik, savob ishlar 
qilishlikni, mukammal axloqqa erishishni targ‘ib qilar edi. Binobarin, 
naqshbandiya tariqati yo‘lini tutganlar tarkidunyo qilish, xalqdan, 
jamiyatdan uzoqda bo‘lish emas, balki qalbda Ollohni jo qilib, mehnat 
qilishlari, dunyoni obod etishlari zarurdir. Naqshbandiya tariqatining «dil 
ba yoru, dastba kor» (diling Ollohdayu qo‘ling mehnatda bo‘lsin) degan 
asosiy qoidasi ham yuqoridagi g‘oyaga aynan mos keladi. 
Naqshband ta’limoti, shuningdek, boshqalar mehnati hisobiga kun 
kechirishni, tekinxo‘rlikni, ijtimoiy zulm va istibdodni qat’iyan 
qoralaydi. Bu ta’limot kishilarni faqat o‘z kuchi, peshona teri bilan halol 
mehnat qilib kun kechirishga chaqirgan, odamlarni savdo-sotiq, 
dehqonchilik, hunarmandchilik, adabiyot, ilm-ma’rifat, xattotlik, 
naqqoshlik, bunyodkorlik va hokazo barcha foydali va xayrli yumushlar 
bilan shug‘ullanishga da’vat etgan. 
Ma’naviyat taraqqiyotining ikkinchi muhim manbai, ya’ni fan-
madaniyat rivojiga bevosita sohibqironning o‘zi rahnamolik qilganligi 
ham g‘oyatda katta ahamiyatga molik bo‘lgan hodisa edi. Gap shundaki, 
mamlakatda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirish ishlarini farmon va 
qarorlar chiqarish yo‘li bilan ham, ehtimol, uddalasa bo‘lar edi. Lekin 
Amir Temur boshqacha yo‘l tutdi. Madaniyat, fan, san’at taraqqiyotini, 
me’morchilik va hunarmandchilik ravnaqini, eng muhimi, san’atkor, 
hunarmand atalmish ijodkorning nozik qalb torlarini ishga solishda 
yurtboshi shaxsiyatining ma’naviyatga bo‘lgan qalb qo‘ri kuchining 
nechog‘lik muhimligini chuqur angladi. Shu sabab, Amir Temur 
ma’naviyat muammolarini qaror va ko‘rsatmalardan tashqari, bevosita 
shaxsiy homiyligi hamda rahnamoligi usullari bilan hal etish yo‘lini 
tanladi. Voqean, madaniyat tarixida hali shoyon bo‘lmagan bu yo‘l 
Hazrat Sohibqiron davrida madaniyat yuksalishining ichki kuchiga, 
ma’naviyat taraqqiyotining muhim va qudratli omiliga aylandi. 
Shunday qilib, Amir Temur davri ma’naviyatining yuqoridagi ikki 
asosiy omili ilm-fan, madaniyat, san’at taraqqiyotining qudratli vositasi 
bo‘lib xizmat qildi. Bu omillar Sohibqiron hukmronligi davrida 
madaniyat yuksalishiga nechog‘lik hissa qo‘shgan bo‘lsalar, keyinchalik, 
temuriylar saltanati davrlarida ham jamiyat madaniyatining o‘sishiga 
shunchalar ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.

---

 77
Amir Temur davri ma’naviyati faqat axloqiy-madaniy hodisa bo‘lib 
qolmasdan jamiyat mafkurasining shakllanishi va rivojlanishi uchun ham 
asos bo‘ldi. Bu bilan u jamiyat mafkurasi sifatida Amir Temur davlati 
ijtimoiy-siyosiy hayotiga faol ravishda o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
Bu ta’sir avvalambor Amir Temur davlati siyosatida ayniqsa ravshan 
ko‘rindi. Siyosatda haqiqat qaror topib, odil jamiyat qurish g‘oyasi tasdiq 
etildi. Sohibqiron bu g‘oyani yanada takomillashtirib va unga aniqlik 
kiritib «Adolat kuchda emas, kuch-adolatdadir» degan mashhur hamda 
bu davrgacha davlatlar tajribasida asosiy g‘oya sifatida qo‘llanilmagan 
qoidani kashf etdi
Davlatni adolat yuzasidan boshqarishning yo‘lga qo‘yilishi davlat 
ishlarini, shuningdek, jamiyat voqea-hodisalarini ana shu mezon bilan 
baholashni taqozo etar edi. Shu maqsadda davlatni boshqarish masalalari 
maxsus tashkil etilgan (hozirgi parlament bosqichlarini eslatuvchi) katta 
va kichik kengashlar muhokamasiga qo‘yiladigan bo‘ldi. Kengashlar 
oralig‘ida pishib-yetilgan shoshilinch masalalar esa favqulodda maslahat 
kengashlarida hal etilishi joriy etildi. Mamlakatda qat’iy tartib-intizom 
o‘rnatildi. Adolat oldida barcha: shoh ham, fuqaro ham tenglashtirildi. 
Ta’lim-tarbiya shu asosda olib borildi. Va, nihoyat, adolat qoidasi 
yo‘rig‘ida «Temur tuzuklari» maydonga keldi. «Temur tuzuklari» Temur 
davlatini boshqarishning asosiy yo‘llanmasi sifatida xizmat qildi.
Amir Temur davri ma’naviyati va bu ma’naviyat asosida yuzaga 
kelgan mafkura Sohibqiron harbiy yurishlarining maqsadlari va yakuniy 
natijalarini ham belgilab berdi.
Harbiy yurishlarining asosiy maqsadi-Markaziy Osiyoda birlashgan 
qudratli davlat tuzish, mintaqada tinchlik, barqarorlik o‘rnatish, 
obodonchilik ishlarini yo‘lga qo‘yish, fan-madaniyatni rivojlantirish va 
hokazolar edi. Bunday yuksalishga erishmoq uchun mayda, qabilachilik 
asosida tashkil topgan davlatlarni birlashtirish, ular o‘rtasidagi 
kelishmovchiliklar, janjallarga chek qo‘yish, ipak yo‘lini qayta tiklab 
uzoq-yaqin va xorijiy o‘lkalar o‘rtasida savdo-sotiqni rivojlantirish, 
madaniy aloqalarni kuchaytirish zarur edi. Ana shu maqsadlarda olib 
borilgan harbiy yurishlar natijasida Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqning 
katta qisimlarini o‘z ichiga olgan ulkan mintaqada Buyuk davlat-Temur 
imperiyasi yuzaga keldi. Bu bilan mintaqada urush-janjallar barham 
topdi; xo‘jalikni, savdo-sotiqni rivojlantirish uchun imkoniyatlar 
yaratildi; fan, madaniyat, san’at rivojiga keng yo‘l ochildi. Eng muhimi-
Buyuk imperiyaning barcha hududlarida adolat hukmronligi o‘rnatildi. 

---

 78
Bularning barchasi asosida Amir Temur davri ma’naviyati va bu 
ma’naviyat mazmunida tashkil topgan jamiyat mafkurasi yotar edi. Bu 
esa o‘z davri ilm-fani va madaniyatining gurkurab rivojlanishiga keng 
yo‘l ochib o‘zining buyuk samarasini berdi. Bu samara Amir Temur 
zamonasida shakllangan va keyinchalik temuriylar davrida rivojlangan 
quyidagi to‘rt yo‘nalishdagi buyuk maktablarda o‘z ifodasini topdi. Bular 
Mirza Ulug‘bek boshchiligidagi fan taraqqiyoti, Alisher Navoiy 
rahnamoligidagi adabiyotlar, Abdulqodir Marog‘iy ustozligidagi musiqa 
san’ati, Komoliddin Behzod yetakchiligidagi rassomlik san’ati maktab-
lari edi.
Bu yo‘nalishlardagi ilm-fan, adabiyot, san’at asarlarida insonning 
mohiyati, uning ijtimoiy sifatlari, inson va jamiyat o‘rtasidagi 
munosabatlar, mehnatsevarlik, san’atga, hunarga, madaniyatga ishtiyoq 
kabi falsafiy g‘oyalar ifoda etiladi. Shuningdek, bu asarlarda jamiyat 
falsafasiga oid, odil jamiyat, odil podshoh, inson erkinligi, tinchlik, 
totuvlik, obodonchilik kabi ilg‘or g‘oyalar targ‘ib qilinadi.
Tabiiyki, bunday qulay shart-sharoitda ko‘plab fan va madaniyat, 
san’at va hunarmandlik, naqqoshlik va me’morchilik ilmi va amaliyoti-
ning buyuk namoyandalari yetishib chiqdilar. Chunonchi, buyuk olim va 
davlat arbobi Mirza Ulug‘bek, xalqimizning mutafakkir shoiri va davlat 
arbobi Alisher Navoiy, buyuk daho shoir Abdurahmon Jomiy va boshqa 
ko‘p allomalar ana shu davrda yashab ijod etdilar. 
Buyuk olim va davlat arbobi Muhammad Tarog‘ay Ulug‘bek (1394-
1449) astronomiya va matematika sohalarida jahonshumul ahamiyatga 
ega bo‘lgan kashfiyotlar qildi. U Samarqandda hokimlik qilgan davrda 
ilm-fan rivojiga katta e’tibor berdi. O‘z zamonasida jahonda eng yirik 
hisoblangan Samarqand rasadxonasi-observatoriyasini, Sharqning yirik 
dorulfununi hisoblangan madrasani qurdirdi, XV asr fanlar akademiyasi 
hisoblangan astronomiya-matematika ilmiy maktabiga asos soldi. Uning 
«Ziji Ko‘ragoniy» asari jahon astronomiya fanida buyuk asarlardan 
biridir. 
Mirzo Ulug‘bek o‘zining astronomiya va matematika sohalaridagi 
tadqiqotlari bilan Markaziy Osiyoda ijtimoiy-falsafiy qarashlar rivojiga 
katta hissa qo‘shdi. U fanda kuzatish usuliga katta e’tibor berdi, ilmiy 
tadqiqotda matematik vositalar va mantiqiy usullar rolini alohida qayd 
etdi. Shunisi diqqatga sazovorki, Ulug‘bekning astronomik hisob-
kitoblari hozirgi davr astronomik hisob-kitoblarga juda yaqindir.
Mirzo Ulug‘bek buyuk ma’rifatparvar hamdir. U ilmli bo‘lish,ilmiy 
haqiqatni yechish inson uchun oliy fazilat ekanligini alohida ta’kidlaydi, 

---

 79
ana shu asosda ma’rifatli hayot, ma’rifatli jamiyat g‘oyalarini ilgari 
suradi. Ulug‘bekning «Ilm olish har bir musulmon yigit va qiz uchun 
farzdir» degan shiori keyingi davrlar ma’rifati uchun g‘oyat katta 
ma’naviy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Bu davrning buyuk mutafakkiri Alisher Navoiydir (1441-1501). 
Alisher Navoiyning ijodi boy va ko‘p qirralidir. Unda borliq va uning 
mohiyati, inson va inson hayotining mazmuni haqida chuqur falsafiy 
mulohazalar, insonning baxt-saodat haqidagi orzu-umidlari, adolat va 
axloqiy kamolot, komil inson va fozil jamoa, ularga yetish yo‘llari va 
choralari xususidagi g‘oyalar o‘z ifodasini topgan. 
Navoiyning ijodi o‘zining g‘oyaviy mazmuniga ko‘ra serqirra 
bo‘lib, unda axloq masalasi muhim o‘rinda turadi. Shoir o‘zining 
«Xamsa» asaridagi dostonlarda inson axloqining bir ko‘rinishi bo‘lgan 
ishq-muhabbatni yuksak ijtimoiy-axloqiy tushuncha darajasiga ko‘taradi. 
Ishq-muhabbat Navoiy talqinida Farhod, Majnun va boshqa romantik 
qahramonlarning boshqaruvchi va tartibga soluvchi asosiy omildir. 
Navoiy qahramonlari uchun ishq-bu inson qalbini turli illatlar va 
hayvoniy hissiyotlar ta’siridan tozalovchi, insonda yuksak ma’naviy 
tuyg‘ular uyg‘otuvchi qudratli ruh yoki axloqiy kuchdir. Xullas, ishq-
muhabbat Navoiy talqinida insonni ma’naviy takomillikka olib keluvchi 
manbalardan biridir. 
Navoiy, shuningdek, insonning mehnatsevarligini, axloqliligini, 
donishmandligini yuqori baholaydi, xalqlar o‘rtasidagi hamjihatlikni, 
do‘stlikni ulug‘laydi. Navoiy asarlarida XV asrning eng progressiv 
g‘oyalari o‘z aksini topdi. Shoir yozadi:
Aql ila olam yuzin obod qil, 
Xulq ila olam elini shod qil. 
Navoiy inson go‘zalligini xalqparvarlik g‘oyalari bilan uzviy bog‘liq 
holda talqin etadi. Navoiyning tushunishicha, odobli kishining yoshi 
kichik bo‘lsa-da, uning el-yurt orasidagi martabasi balanddir. Shoir 
«Mahbubul-qulub» asarida odob «ushoqlarni ko‘zga ulug‘ qilur, atvorni 
xalq ulug‘ bilur», deb yozadi. 
Mutafakkir go‘zal kishi odamlarga yaxshilik qilishi, saxovatli va 
himmatli bo‘lishi kerak, deydi. Shoirning fikricha, yaxshilik insoniyat 
bog‘ining shirin mevasi, odamiylik kishvarining sof gavharidir. Birovga 
yaxshilikni ravo ko‘rmagan, saxovatsiz kishilarni Navoiy mevasiz 
daraxtga, gavharsiz sadafga o‘xshatadi. Kishilarni saxovatli bo‘lishga, 
odamlarga madad berishga chaqiradi. Bu xislatlarni insonning yuksak 
fazilatlaridan biri deb hisoblaydi. 

---

 80
Navoiyning xushmuomalalik, shirinso‘zlik, muloyim takallumli 
bo‘lish haqidagi fikrlari ham inson go‘zalligi to‘g‘risidagi 
tushunchalarning ajralmas qismidir. Shoir so‘zning inson hayotidagi 
katta ahamiyatini yaxshi tushunadi. Har bir so‘zni o‘ylab, o‘z o‘rnida 
ishlatishga targ‘ib qiladi. «Mahbubul-qulub» da yozadi:
Ma’dani inson gavhari so‘zdurur, 
Gulshani odam samari so‘zdurur. 
Navoiy kishilarni rost so‘zlashga, mazmunli gapirishni urinishga 
undashi bilan birga, yomon tildan, qo‘pol so‘zdan saqlanishni talab 
qiladi. «Mahbubul-qulub»da «Muloyim takallum vahshiylarni ulfat sari 
boshqarur; fusungar-afsun bilan ilonni inidan chiqarur», deydi.
Navoiy dunyoqarashi tasavvuf falsafasi, aniqrog‘i, Naqshbandiylik 
falsafasi ta’sirida shakllandi. Tasavvuf falsafasi bo‘yicha ilohiyot va 
koinot, ilohiyot va inson, ilohiylik va dunyoviylik, xullas, butun borliq 
va Olloh bir-birlari bilan o‘zaro uzviy ravishda bog‘liqdir. Bu bog‘lanish 
«vahdat-vujud» yoki panteizm, ya’ni borliq va ilohning (Ollohning) 
birligi, bir butunligi g‘oyasida ifodalanadi. Navoiy ijodining butun 
mohiyati ana shu g‘oyaga-borliq va Ollohning yaxlitligi, birligi 
g‘oyasiga asoslangandir. Bu esa o‘sha davr ijtimoiy-falsafiy qarashlar 
taraqqiyoti uchun, oddiy materialistik tushunchalarning rivoji uchun 
katta omil edi. 
Navoiyning falsafiy dunyoqarashida hurfikrlik yoki Ezgu fikrlilik 
g‘oyasi muhim o‘rin egallaydi. Navoiy yaratgan badiiy obrazlar sofdil, 
mard, olijanob insonlar bo‘lishi birga Ezgulik nuqtai nazaridan fikrlovchi 
shaxslardir. Ularning bu xususiyatlari insonga nisbatan muhabbatda, 
mavjud ijtimoiy munosabatlarni Ezgulik tomon o‘zgartirilishiga 
qaratilgan ideal kurash xususidagi g‘oyalarda ifodalanadi.
Navoiyning bu va boshqa ilg‘or ijtimoiy-falsafiy g‘oyalari o‘z 
davrida va undan keyin ham uzoq muddat Markaziy Osiyoda ilg‘or 
fikrlar taraqqiyotiga katta ta’sir etib keldi. 
Shunday qilib, Amir Temur va temuriylar davrida jamiyatda qaror 
topgan ma’naviyat, insonparvarlik, obodonchilik, bunyodkorlik, jamiyat 
manfaati uchun mehnat qilish g‘oyalari, ilm-ma’rifatga, san’at va 
hunarga o‘chlik va hokazo hayotiy ishtiyoqlarning faolligi o‘z davri 
falsafasida g‘oyatda ilg‘or falsafiy mushohadalar hamda ilmiy-falsafiy 
yo‘nalishlarning yuzaga kelishi va rivojlanishiga asos bo‘ldi. 
Bunday yo‘nalishlarning biri inson falsafasi mavzui edi. Inson 
mohiyati, uning aql-zakovati, hayotda tutgan o‘rni, odobi va hokazo 

---

 81
fazilatlari falsafiy mavzu sifatida talqin etildi; inson va jamiyat, insonlar 
munosabatlari, inson va mehnat, hunar, san’at, madaniyat va hokazo 
sohalar o‘tgan tarixiy davrlarga nisbatan chuqurroq va har tomonlama 
o‘rganila boshlandi. 
Bu davr falsafasida jamiyat ilmiga ham kengroq, ham teranroq 
ahamiyat berildi. Odil podshoh va odil jamiyat masalasi faqat nazariy 
yoki badiiy shakllarda emas, amaldagi siyosiy, Amir Temur va 
temuriylar davlatlari boshqarish tajribalarida ham o‘z ifodasini topa oldi. 
Ana shu g‘oyaning amalda ko‘rinishi sifatida tinchlik, totuvlik, 
obodonchilik falsafasi oldinga surildi.
Amir Temur davri falsafasining yana bir muhim yo‘nalishi huquq 
falsafasidir. Bu yo‘nalishning yuzaga kelishi va rivojlanishi «Temur 
tuzuklari» kitobining yuzaga kelishi bilan bog‘liqdir. Kitobda ilgari 
surilgan asosiy falsafiy g‘oya «adolat» mezoniga nisbatan yondashuvda 
o‘z ifodasini topdi. Sohibqiron tomonidan kashf etilgan va bu 
mahalgacha davlatlar tajribasida ommalashmagan «Kuch – adolatdadir» 
qoidasi jamiyatning barcha huquqiy hodisalarini, ularni falsafiy 
mushohada qilish yo‘llarini asoslab berdi. 
XV asr oxiri va XVI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosonda 
temuriylar hukmronligi yemirilib, Shayboniyxon hukmronligi o‘rnatildi. 
Shayboniyxon hukmronligi uzoqqa cho‘zilmadi. 1510-yilda 
Shayboniyxonning halok bo‘lishi u tuzgan davlatning tobora zaiflashib 
ketishiga sabab bo‘ldi. Natijada Buxoroni ashtarxoniylar egalladilar. 
Shundan so‘ng birin-ketin Buxoro, Xorazm va XVIII asrning oxirida 
Qo‘qon xonliklari vujudga keldi. Bunday siyosiy tarqoqlik, o‘zaro 
urushlar ijtimoiy taraqqiyotga salbiy ta’sir etdi, albatta. Lekin, qanday 
bo‘lmasin, ijtimoiy-falsafiy fikrlar harakati to‘xtab qolgani yo‘q. Ijtimoiy 
fikrlar rivojlanishi jarayonida Alisher Navoiyning ilg‘or g‘oyalari muhim 
o‘rinda turmoqda edi. Bu davrda ilg‘or ijtimoiy fikrlarni imkon 
darajasida o‘stirishda Mirzajon Sheroziy, Yusuf Qorabog‘iy, Muhammad 
Sharif Buxoriy, Inoyatullo Buxoriy, Xusayn Xalxoliy va boshqalar o‘z 
hissalarini qo‘shdilar. Ular falsafa, tarix, tilshunoslik va boshqa 
sohalarga oid bir qator asarlarning mualliflari bo‘lishlari bilan bir 
qatorda, o‘z o‘tmishdoshlari asarlariga sharh va izohlar yozish bilan o‘z 
ijtimoiy hamda falsafiy fikrlarini bayon etganlar. 
Bu davrda O‘rta Osiyodagi falsafiy tafakkur rivojini tadqiqotchilar 
ikki asosiy yo‘nalishga bo‘ladilar. Birinchisi O‘rta Osiyoning o‘zida 
kechgan yo‘nalish. Ikkinchisi-Hindistonda boburiylar davridagi O‘rta 

---

 82
Osiyolik mutafakkirlarning ijodidan tashkil topgan yo‘nalishlardir. 
Ikkinchi yo‘nalishga mansub mutafakkirlar davr taqozosi yoki boburiylar 
sulolasi da’vati tufayli Hindistonga borib o‘troq bo‘lib qolgan o‘rta 
osiyoliklar bo‘lib, Movarounnahr va Xuroson falsafiy maktabi 
tarbiyasini olgan (yoki o‘qib o‘rgangan) allomalar edilar. Shuning uchun 
ularning ijtimoiy-falsafiy g‘oyalari O‘rta Osiyo ilg‘or ijtimoiy fikrlarning 
mantiqiy bo‘lagi hisoblanar edi. Shunga ko‘ra, bu yo‘nalish bo‘yicha ijod 
etgan mutafakkirlar merosi bevosita O‘rta Osiyo falsafiy tafakkurining 
tarkibiy qismini tashkil etadi. 
Bu mutafakkirlar orasida Abdulqodir Mirzo Bedil (1644-1721)ning 
badiy, ijtimoiy, huquqiy, falsafiy merosi ayniqsa diqqatga loyiqdir. 
Bedil nasabiga ko‘ra, o‘zbekning barlos qavmidandir. U Hindis-
tonda, Bengaliyaning Azimobod shaharida dunyoga kelgan. Uning 
hayoti murakkab bir davrga – Hindistonda boburiylar hukmronligi 
oxirlab borib, G‘arbiy Yevropa mamlakatlari, ayniqsa Angliyaning 
Hindistonga nisbatan kolonial urushlari boshlanayotgan davrga to‘g‘ri 
keladi. U madrasada birmuncha tahsil ko‘rgach, Mirza Avrangzeb o‘g‘li 
Muhammad A’zamshoh harbiy kuchlariga xizmatga kiradi. Keyinchalik 
bu xizmatdan ketib, qolgan umrida tamomila she’riy ijod va falsafa bilan 
shug‘ullanadi va 1721-yilda Dehlida vafot etadi.
Mirzo Bedil o‘zining ijodiy faoliyati davomida 16 kitobdan iborat 
«Kulliyot», «Chor unsur», «Irfon», (bilim), «Nuqot» (Hikmatli so‘zlar) 
kabi falsafiy asarlar, «Ruboiyot», «G‘azaliyot» kabi she’riy to‘plamlar 
yaratdi. Bedil g‘oyalari nihoyat teran, murakkab va so‘z san’atining 
o‘tkir hamda pinhoniy usullari asosida bayon etilgan. Shuning uchun o‘z 
davrida va undan keyin ham Bedil asarlarini o‘qish hamda ularning 
mazmunini tushuntirib berish yuksak san’at hisoblangan.
Bedilning dunyoning birligi haqidagi fikrlari g‘oyat muhimdir. 
Uning talqinicha, bir niholdan chiqqan meva ikki xil bo‘lmaganidek, 
haqiqat ham ikkiga bo‘linmaydi, ya’ni haqiqat-dunyo ikkiga bo‘lin-
maydi, u yaxlit birlikdan iboratdir. Bedil dunyoni tashqi ko‘rinishidan 
moddiy, ichki mohiyati jihatidan esa ilohiydir, deb tushuntiradi. 
Mutafakkir «Vahdati vujud», ya’ni falsafadagi panteizmning ma’nosini 
oddiy misolda yorqin tushuntiradi. Bir ruboiysida shishagar o‘z 
do‘konidan tashqarida hech vaqt ijod qilmaganidek, odamlar pari deb 
xayol qilgan xudo (Olloh) ham tabiatning o‘zidadir, deydi. 
Bedil ta’limotida dialektikaning ajoyib namunalarini ko‘rish 
mumkin. U dunyoning abadiyligini tan oladi, uni hamisha harakatda 

---

 83
ekanligini uqdirdi. Bu jarayonda esa konkret narsalar, jumladan insonlar 
ham o‘tkinchi ekanligini, gapirib, ko‘p misollar bilan o‘z fikrini 
asoslaydi. 
Bedilning bilish haqidagi fikrlari ham e’tiborga molikdir. Uning 
fikricha, hissiy bilish va aqliy bilish bir-birlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, 
bir butunlikni tashkil etadi. Shu bilan birga Bedil bilishning hissiy 
bilishdan boshlanishini alohida ta’kidlaydi. 
Bedilning ijtimoiy qarashlari xususida shuni aytish lozimki, u 
adolatsiz davlat, adolatsiz jamiyatni qoralab, odil jamiyat, odillik 
saltanatni orzu qildi. 
O‘rta Osiyo ijtimoiy fikrlari rivojlanishi tarixida o‘ziga yarasha hissa 
qo‘shganlardan biri hur fikrli shoir va mutafakkir Boborahim Mashrabdir 
(1653-1711). Mashrabdan boy badiiy meros qolgan. Uning ko‘plab 
g‘azal va ruboiylari, muxammas va musaddaslari xalq orasida mash-
hurdir. 
Mashrab o‘z zamonasida Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida keng 
tarqalgan tasavvufning qalandarlik oqimiga e’tiqod qiladi va bu ko‘p 
hollarda uning ijtimoiy tushunchasi mazmunini belgilaydi. U o‘zining 
she’rlarida ilohiy sevgini, Ollohga muhabbatini jozibali ifodalaydi. Shu 
bilan birga, dunyo tashvishlarini, insoniy fazilatlarni, xalq ommasi 
ahvolini yaxshilash muammolarini ham kuylaydi.
Mashrab yaxshi fazilatlarni Ollohdan qidiradi. Uning fikricha, 
Ollohni sevgan kishi insonlarni ham sevishi, o‘zida go‘zal fazilatlarni 
mujassamlantirgan bo‘lishi lozim. 
Mashrabning ijtimoiy-siyosiy va axloqiy tushunchalari ham 
e’tiborga sazovordir. U o‘zi yashagan davrda hokimlardan adolatli chora-
tadbirlarni kutadi. Ularga murojaat qilib, xalq to‘g‘risida g‘amxo‘rlik 
qilishni, ularning arz-dodiga quloq solishni so‘raydi. Odamlarni yaramas 
xatti-harakatlaridan, yomon qiliqlardan, xususan, takabburlikdan, 
yolg‘on so‘zlashdan saqlanishga undaydi.
Mashrab dunyoqarashi murakkab va qarama-qarshi xususiyatlarga 
egadir. Bir tarafdan u adolatli jamiyat haqida xayol qiladi, inson va uning 
eng yaxshi fazilatlarini kuylaydi. Ikkinchi tarafdan, haqiqat va adolatga 
erishish mushkulligini tushungan shoir ruhiy tushkunlik va umidsizlikka 
tushadi, tarkidunyochilik g‘oyalari bilan sug‘orilgan she’rlar yozadi, o‘zi 
yashayotgan zamondan zorlanadi, kishilarni bu jafokash va foniy 
dunyodan yuz o‘girishga, oxirat umidida yashashga da’vat qiladi. 
XIX asrning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyo xalqlari tarixida yangi-
mustamlaka davri boshlandi. Chor Rossiyasi 60-70 yillar davomida yerli 

---

 84
xalqlarning norozilik kurashlarini qurol va zo‘ravonlik bilan bostirib, 
O‘rta Osiyoning katta qismini bosib oldilar. Buxoro va Xiva xonliklari 
rus chorizmining mustamlakachilik siyosati ta’sirida bo‘lsa-da, XX asr 
boshigacha o‘zining yarim mustaqilligini saqlab qoldi
Chor hukumati mustamlaka hududlaridan to‘liq va har tomonlama 
foydalanish, xom ashyoni ko‘proq olib ketish, xalqni itoatda saqlash 
maqsadlarida Turkistonga sanoatni olib kira boshladi, dastlabki ishlash 
bo‘yicha kichik sanoat korxonalari (paxta zavodlari) qurila boshlandi. 
Yangi binolar, telefon, elektr, pochta, telegraf paydo bo‘ldi. Xomashyoni 
tashib olib ketish maqsadida temir yo‘l qurilib, markaz bilan mustamlaka 
o‘lkasi o‘rtasida poyezdlar qatnay boshladi. 
O‘lka hayotidagi bu yangiliklar garchand asosan o‘lkadan ko‘proq 
xom ashyoni o‘ng‘ay yo‘l bilan olib chiqish uchun qilingan bo‘lsa-da, bu 
hol ijtimoiy va madaniy hayotda o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Natijada 
Turkiston ma’naviy hayotida ma’rifatparvarlik harakati vujudga kelib, 
rivoj topa boshladi. 
Shu davrda yashab ijod etgan xalqimizning ko‘zga ko‘ringan 
ma’rifatparvarlari Ahmad Donish, Furqat, Muqimiy, Zavqiy, 
shuningdek, qoraqalpoq mutafakkiri Berdimurod Berdaq va boshqalar 
o‘z asarlarida adolatli tuzumni, davlat hukmdorlarining odil va 
donishmand bo‘lishlarini tashviq qildilar, xalqni ma’rifatga, ilm olishga, 
dunyo tillarini o‘rganishga chorladilar. 
Bu davr ma’naviy hayotidagi yana bir oqim jadidizmdir. Jadidizm 
Sovet davrida noto‘g‘ri talqin etilib, millatchilik oqimi deb qoralanib 
kelindi. Aslida esa jadidizm ma’rifatparvarlik harakatining yo‘nalishi 
bo‘lib, uning namoyandalari mamlakatni feodal qoloqlikdan chiqarish, 
milliy mustaqillikka erishish uchun kurashda jonbozlik ko‘rsatganlar. 
Jadidizmning ko‘zga ko‘ringan namoyandalari Behbudiy, Avloniy, 
Abdurauf Fitrat, Munavvar Qori va boshqalarning ijodiy g‘oyalari hamda 
amaliy faoliyatlari ana shunga qaratilgan edi.