Áyyemgi dáwirler

Juldızlar. Juldızlar – ózinen nur tarqatatuǵın aspan bólekleri. Olar qızıǵan gazlerden ibarat. Jerden juldızlarǵa deyin bolǵan aralıq júda uzaq bolǵanlıǵı ushın olar nur taratıp atırǵanǵa uqsap kórinedi.

Juldızlar úlkenligine qaray úsh toparǵa bólinedi:
- úlken yamasa qızıl juldızlar, olar bizdiń Quyashtan júda úlken;
- sarı kishi juldızlar, olardıń úlkenligi derlik bizdiń Quyash penen teń;
- aqshıl kishi juldızlar, olar bizdiń Quyashtan bir neshe million márte kishi.
Juldızlar betindegi temperatura 3000^𝗈 C den 30000^𝗈 C ge shekem baradı. Olar tiykarınan vodorod hám geliyden ibarat, sonıń ushın ıssılıq hám nur payda boladı.

2. 
   Quyash sisteması. Quyash sisteması - planetalar, asteroidlar, meteorlar, meteoritler, kometalar hám joldaslardan ibarat aspan bólekleri toplamı.
   

Planetalar – (planetalar - grekshe planetos - planeta, gedey mánisinde) Quyash átirapında aylanatuǵın iri shar tárizli aspan deneleri. Quyash sistemasında 9 planeta belgili: Merkuriy, Venera, Jer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton.
Asteroidlar - (juldız tárizli - kishi planetalar) Quyash sistemasındaǵı qattı aspan deneleri bolıp olardıń kópshiligi Mars hám Yupiter orbitaları aralıǵında Quyash átirapında aylanadı. Asteroidlardıń eń úlkenleri Cerera, Pallada, Vesta hám Yunanıń diametrleri 768, 489, 385 hám 193 km. Olar Quyash átirapında planetalar aylanǵan tárepke qarap háreket qıladı. Olar kóp múyeshli qattı bólekler. Asteroidlar Mars hám Yupiter aralıǵındaǵı planetanıń bir neshe million jıllar aldın atılıwı nátiyjesinde payda bolǵan degen ideyalar payda bolǵan. Asteroidlar shańlardıń toplanıwı hám tıǵızlanıwı natiyjesinde payda bolǵan degen pikir de bar.
Meteorlar – (grekshe meteoros - joqarıdaǵı, joqarıda turǵan mánisinde) onsha úlken bolmaǵan qattı denelerdi atmosferaǵa kosmoslıq tezlikte kirip keliwi nátiyjesinde atmosferada júz beretuǵın qısqa waqıtlı shaǵılısıw. Bóleksheler yamasa qattı deneler atmosferaǵa kirip kelgende 2000-3000^𝗈 C temperaturaǵa deyin qızıp ketedi. Nátiyjede olardıń beti tezlik penen puwlana baslaydı. Atmosferaǵa kirip kelgen deneniń kólemi qansha úlken bolsa, shaǵılısıw sonsha kúshlirek hám jaqtıraq boladı. Eń iri shaǵılısıwlar otlı sharǵa uqsaydı, olar atmosferadan júdá úlken shawqım menen ótedi. Bunday shaǵılısıw bolidler dep ataladı.
Meteoritlar – (grekshe meteor - kosmoslıq hádiyse). Kosmostan jer júzine túsetuǵın tas yaki temir jaǵdaydaǵı aspan denesi. Olar asteroidlardıń (kishi planetalardıń) bólekleri esaplanadı. Olardıń awırlıǵı bir neshe grammnan bir neshe tonnaǵa deyin baradı. Meteoritlardıń Jerge túsiwi júda úlken shaqnaw,shawqım menen gúzetiledi. Bul waqıtta aspanda ushıp kiyatırǵan otlı shar kórinedi (Bolid). Meteorit Jerge urılǵanda jer júzinde shuqırlıqlar hám oyıqlar payda boladı. Arizonaǵa túsken meteorit diametri 1200 metr, shuqırlıǵı 200 metrli batıqtı payda etken. Jer júzinde anıqlanǵan eń iri meteorit esaplanadı. Onıń awırlıǵı 60 tonna bolǵan.

Arizona meteoriti túsken orın.
Kometalar – (grekshe kometos - uzın shashlı mánisinde) Quyash sistemasındaǵı ózine más aspan denesi. Tolıq kometa tómendegi bólimlerden ibarat: qattı bólimnen ibarat, diametri bir neshe km. keletuǵın hám anıq kórinip turatuǵın yadro; uzınlıǵı bir neshe 100 mln.km. keletuǵın quyrıǵı. Ayırım kometalar quyrıǵınıń uzınlıǵı 900 mln.km ge jetedi.
Kometalar suwıq deneler. Quyash nurları kometalarǵa túsip qaytqanda olardı kóriw múmkin. Kometalar keyingi waqıtta Quyash nurınan qızıp, ózleri de jaqtılıq shashıp baslaydı. Quyash nurlarınıń jaqtılıq basımı tásirinde kometa quyrıqları bárha Quyashtan keri tárepke sozılǵan boladı.
Quyash sistemasındaǵı hámme planetalar Quyash átirapında elliptik orbita boylap aylanadı. Bir waqıttıń ózinde planetalar hám olardıń joldasları óz oqları átirapında orbital háreket jónelisinde aylanadı. Quyashta óz oǵı átirapında tap sonday jóneliste aylanadı.
Planetalardıń háreket nızamlıqları I.Kepler tárepinen anıqlanǵan. Usı nızamǵa tiykarlanıp planetalardıń háreket tezligi olardan Quyashqa deyin bolǵan aralıqqa baylanıslı Quyash sistemasındaǵı aspan denelerin háreketke keltiriwshi kúsh Quyashtıń tartıw kúshi.

1.