Áyyemgi dáwirler

Planetalar. Quyash sistemasında 9 planeta bar. Quyash átirapında aylanatuǵın hám Quyashtan keletuǵın jaqtılıqtıń sáwleleniwi menen kórinetuǵın shar tárizli suwıq aspan deneleri planetalar dep ataladı. Úlken planetalar átirapında aylanatuǵın kishi planetalar joldaslar dep ataladı. Quyash sistemasındaǵı planetalar hám olardıń joldasları haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1-kestede keltirilgen.

Planetalar Quyash átirapında aylanıp, háreket qılǵanında (joldas bolsa planeta átirapında aylanıp háreket qılǵanında) payda bolatuǵın jabıq iyrek sızıq orbita dep ataladı. Planetalardıń Quyashqa eń jaqın kelgendegi hám onnan eń uzaqqa ketkendegi aralıqlar usı aralıqlar jıyındısına salıstırmalı ekscentrisitet dep ataladı¹. Ekscentrisitet orbita formasınıń sheńberden qanshelli parıq qılıwın kórsetiwshi muǵdar. Jer orbitası tegisligine tuwrı keliwshi tegislik ekliptika dep ataladı. Hár qanday deneniń planeta (yamasa juldız) dıń tartıw kúshin jeńip, onnan pútkilley ketip qalıwı ushın zárúr bolǵan tezlik qashıw tezligi dep ataladı.
Quyash sistemasındaǵı planetalar 2 gruppaǵa bólinedi: a) Jer gruppasındaǵı planetalar (Merkuriy, Venera, Jer, Mars); b) úlken planetalar (Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton).
Merkuriy. Quyashqa eń jaqın hám eń kishi planeta. Merkuriydiń awırlıǵı Jerden 20 márte kem. Ol Quyashqa jaqınlıǵı sebepli Quyash tárepinen kúshli tartıladı. Merkuriy Quyash átirapında 88 Jer sutkası dawamında bir márte aylanıp shıǵadı, biraq óz kósheri átirapında júdá áste aylanadı. Sol sebepli onıń bir tárepi uzaq waqıt Quyash tárepinen kúshli qızdırılsa, bir tárepi uzaq waqıt dawamında kúshli suwıydı. Sonıń ushın jaqtılanıp turǵan bóliminde temperatura +420⁰ C, qaranǵi tárepinde bolsa -240⁰ C, aqıbette sutkalıq temperaturalar parqı júda úlken bolǵanı ushın kúshli unıraw procesi júz beredi. Merkuriy massasınıń hám awırlıq kúshiniń kemligi sebepli onıń ishki bóliminen shıǵıp atırǵan gazler tez aspanǵa shıǵıp ketedi. Merkuriy atmosferasında azot, iyis gazi, atomar vodorod, argon hám neon barlıǵı anıqlanǵan.
Venera. Planetalar ishinde eń jaqtısı esaplanadı. Úlkenligi, awırlıǵı hám tıǵızlıǵı jaǵınan jerge jaqın turadı. Venera hám gazlerdi uslap tura alatuǵın muǵdardaǵı awırlıq kúshine hám basımı 27 atm. teń bolǵan tıǵız atmosfera menen oralǵan. Venera Jer sutkası esabında 24 saat 37 minutta aylanıp shıǵadı.
Atmosferası tiykarınan iyis gazinen ibarat (93-97%), kislorod júda kem (0,01 %), azot bolsa 2% átirapında. Venera atmosferasi +400⁰ C ǵa deyin qızıp ketedi, sebebi ol Quyashqa jaqın.
Mars. Kóp qásiyetlerine qaray Jerge jaqın. Biraq Mars Jerden bir qansha kishi -diametriniń uzınlıǵına qaray eki ese, massasına qaray toǵız márte kishi. Ómir belgileri barlıǵı anıqlanǵan. Óz kósheri átirapında 24 saat 37 minutta aylanadı. Bunday háreket Mars betin sutka dawamında ısıw hám suwıw waqıtlarınıń almasıwı ushın qolay shárayat tuwdıradı. Marstıń bir jılı 687 Jer sutkasına teń. Ol Jerge salıstırǵanda eki márte kem ıssılıq aladı. Qısta ortasha poyasta qar hám qırawdıń aq daqları kórinedi. Suw Marstıń ishki qabıqlarınan shıǵıwı múmkin. Ekvatorial poyasta temperatura kúndiz +20⁰ C, keshte – 45⁰ C di payda etedi. Polyuslıq úlkelerde polyuslıq kún hám polyuslıq tún baqlanadı. Hámme orında kóp jıllıq muzlaq jerler tarqalǵan. Mars hám Jerge uqsas orbita tegisligine salıstırǵanda 64⁰ 30 minut awısqan bolıp, jıl máwsimleri Jerdikine uqsas.
Mars atmosferası júda siyrek, onda iyis gazi hám azot keń tarqalǵan, kislorod muǵdarı kem (0,3%), suw puwları bolsa 0,05% ti payda etedi. Marsta da Jerge uqsap ıssılıq poyasları bar, máwsimler almasıp turadı. Marstıń eki joldası bar, olar: Fobos hám Deymos.
Úlken planetalar Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton Jer gruppasındaǵı planetalardan keskin parıq qıladı. Olar úlken bolıwına qaramastan tıǵızlıǵı kem, tiykarınan jeńil elementlerden ibarat, 70-80 % tin vodorod quraydı. Quyashtan uzaqta jaylasqanlıǵı ushın Quyashtan kem ıssılıq aladı. Hátte Yupiterde de temperatura -100⁰ C. Sonıń ushın bul planetalarda ómir joq.
Yupiter. Quyash sistemasındaǵı besinshi hám eń úlken planeta. Onıń awırlıǵı qalǵan hámme planetalar awırlıǵınıń 71 % in payda etedi. Yupiter diametri Jer diametrinen 11 márte, massası Jer massasınan 318 márte, kólemi Jer kóleminen 1300 márte úlken. Onıń Quyash átirapında aylanıw dáwiri shama menen 12 Jer jılına jaqın. Yupiterdiń aylanıw kósheri óziniń orbita tegisligine derlik teń bolǵanlıǵı sebepli onda hesh qanday jıl máwsimleri payda bolmaydı. Ol óz oǵı átirapında basqa planetalarǵa salıstırǵanda júda tez aylanadı, yaǵniy 10 saat ishinde óz kósheri átirapında bir márte aylanıp shıǵadı. Onıń beti bulıt penen qaplanǵan. Atmosferası tiykarınan vodorodtan (85% átirapında), sonıń menen birge, ammiak, metan, geliy hám suw puwlarınan ibarat. Bulıt qatlamınan tómenirekte atmosfera tıǵızlaw hám ıssılaw bolıp qaladı. Yupiterdiń 16 joldası bar, olardıń eń irisi – Ganimed Merkuriy planetasınan úlken. Joldaslardıń tórtewi planeta aylanıwına keri aylanadı.
Saturn. Quyash sistemasındaǵı altınshı planeta, kólemi Jer kóleminen 760 márte úlken, 18 joldası bar, olardan Titan atlı joldası Quyash sistemasındaǵı eń iri joldas esaplanadı (diametri 4758 km.). Onıń atmosferası Yupiterdikine uqsas. Saturn beti temperaturası – 123⁰ C. Saturnda 3 saqıyna bar. Saqıynalardıń qalıńlıǵı 20-100 km. átirapında ózgeredi. Rus ilimpazı A.A.Belpolskiy pikirinshe bul saqıyna júda mayda muz, shań hám gaz bólekshelerinen ibarat.
Uran planetasın Jerden tek teleskop arqalı baqlaw múmkin. Óz kósheri átirapında Quyashqa salıstırǵanda keri tárepke aylanadı. Uran Quyash nurların júda kem muǵdarda aladı, onıń betinde temperatura -210⁰ C bolıp, onıń atmosferası metan (84%), vodorod (2%), awır metallardan (14%) ibarat degen boljaw bar. Urannıń 17 joldası bar, olardıń orbita tegislikleri Uran orbitasi tegisliklerine derlik tik.
Neptun. Quyashtan bir qansha alısta jaylasqan planetalardıń biri. Quyash átirapında 165 Jer jılında bir márte aylanıp shıǵadı. Neptun, ammiak (74%) hám awır metallardan (26%) ibarat degen boljaw bar. Onıń betinde temperatura -292⁰ C. Onıń 8 joldası bar. Olardan biri Triton eń iri joldaslar qatarına kiredi, keri aylanadı.
Pluton. Quyash sistemasındaǵı eń alısta jaylasqan planeta. Orbitası basqa planetalar orbitasına salıstırǵanda sozılıp ketken. Óz kósheri átirapında 6,4 Jer sutkasında bir márte aylanıp shıǵadı. Kólemi Jerden kishi. Bir joldası bar.
Kóp ilimpazlardıń pikirinshe Quyash sistemasınıń tiykarǵı qásiyetleri tómendegilerden ibarat (Kalesnik, 1966. 10 b.):
- hámme planetalar Quyash átirapında derlik sheńber formasındaǵı (ekscentrisiteti kishi) orbitalar boylap aylanadı;
- hámme planetalar Quyash átirapında bir tárepke qarap, yaǵniy (ekliptika ústindegi, arqa polyus tárepten qaraǵanda) saat tili háreketine qarama-qarsı tárepke aylanadı;
- hámme planetalar (Urannan basqa) hám olardıń joldaslarınan júdá kópshiligi saat tili háreketine qarama-qarsı tárepke aylanadı;
- hámme planetalardıń orbitaları derlik bir tegislikte jatadı.
3. Ay. Ay ǵarezsiz aspan denesi. Ayda atmosfera joqlıǵı sebepli onıń beti Jerden jaqsı kórinedi. Aydıń úyreniliw tariyxı 2 dáwirge bólinedi: kosmoslıqa shekemgi hám kosmoslıq.
Kosmoslıqqa shekemgi dáwirde Ay teleskoplar járdeminde úyrenilgen. Galiley birinshi bolıp Ay betinde kraterlar hám teńizler barlıǵın anıqlaǵan.
Kosmoslıq dáwir XX ásirdiń 60-jıllarında baslandı. Bul dáwirde Ay tábiyatın úyreniwdiń tiykarǵı nátiyjeleri tómendegilerden ibarat:
- Ay betinde 1969-jıldan baslap insan tárepinen izertlew jumısları alıp barıla baslandı. 1969-jılı AQShlıq kosmonavtlar Ayǵa qonıp izertlew alıp bardı;
- Aydaǵı taw jınısları magmatikalıq jol menen payda bolǵan. Olardıń jası 4,6-3,16 mlrd. jıl;
- Quyash sisteması payda bolǵannan berli Ay ǵarezsiz aspan denesi sıpatında iskerlik kórsetip kelip atırǵanlıǵı anıqlandı;
- Aydaǵı kraterlerdiń kópshiliginiń kelip shıǵıwı kosmoslıq jaǵdaylar menen baylanıslı;
- Ay betinde 2 túrli relief formaları ushıraydı: materik oblastları hám teńizler. Materik bóliminde tawlar, tegislikler tarqalǵan. Teńizler meteoritlardıń Ay betine túsiwi nátiyjesinde payda bolǵan batıq.

1.