‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o L iy va ‘r t a maxsus

Nazorat savollari:
1. «Teskari aloqaga ega axborot tizimi» tushunchasi nima uchun 
xizmat qiladi?
2. Teskari axborot tizimlari qanday tamoyillarga asoslanadi?
3. Bosqichma- bosqich yaratish tamoyili deganda nimani 
tushinasiz?
4. Axborot tizimlarida EHM nima uchun kerak?
50

---

4.3. Logistik axborot tizimining infrastrukturasi va axborot
texnologiyalari
Transport logistikasi axborot ta’minotining (AT) moddiy- 
texnologik bazasini transport-logistik operatsiyalarni tezkor bosh­
qarish, natijalami nazorat qilish va baholash uchun zarur bo‘lgan har 
xil texnik vositalar va dasturlar ta’minlaydi (14 - rasm).
Logistik axborot tizimining moddiy-texnologik bazasi quyida- 
gilarni ta’minlaydi:
- logistik axborot tizimining ishini muvofiqlashtirish va 
integratsiyalash;
- daromadlar, xarajatlar, byudjet moddalarining bajarilishi 
haqidagi axborotlarning tezligi va uzluksizligini;
- xatolar sonini kamaytirish va logistik operatsiyalarni bajarish 
paytida
14-rasm. Logistik axborot tizimlarining moddiy-texnologik bazasi
Yaqin kunlargacha logistik axborot tizimlarining infrastruk­
turasi logistik operatsiyalarni boshqarish uchun xizmat qilib kelgan 
bo'lib, ular asosan transport-logistik tizimlardagi buyurtmalarni 
qabul qilish va qayta ishlash, yuklarni iste’molchiga yetkazib

---

berishda foydalanilar edi. Bugungi kundagi erkin raqobat sharoitida 
logistik axborot tizimlari quyidagi masalami yecha olishni 
ta’minlashi kerak:
- logistik talablarni rejalashtirish;
- boshqaruv nazorati;
- yechimlaming tahlili;
- yetkazib berish zanjirining integratsiyalashgan boshqaruvini 
ta ’minlash.
Logistik axborot tizimlarining asosiy infratuzilmalaridan biri 
bu, m a’lumotlar faylidir. M a’lumotlar faylda funksional belgilariga 
qarab saqlanadi (rejalashtirish, nazorat qilish va boshqalar).
Transport logistikasining axborot ta ’minotida logistik axborot 
jarayonlarining 
harakati 
avtomatlashtirilgandagina belgilangan 
talablarga javob bera oladi. Y a’ni iste’mollarni ishonchli, to iiq va 
aniq axborotlar bilan ta ’minlash hamda anglab yetishi uchun qulay 
bo‘lgan shaklda uzatilganda amalga oshadi.
Bu yerda xulosa qilib yana shuni ham eslatib o ‘tish kerakki, 
axborot va kommunikatsion tizimlar qanchalik rivojlangan bo‘lsa, 
transport logistik jarayonlarning ish unumdorligi shunchalik ortadi.
Logistik axborot tizimida axborotlami avtomatlashtrilgan qayta 
ilshov berishni hisoblash texnikasi va aloqa vositalari yordamida 
amalga oshirish katta samara beradi.
Iqtisodiyotga «Logistika» fanini keng joriy etilishning asosiy 
sabablaridan biri moddiy oqimlarni boshqarishda kompyuterlami 
keng qo‘llanilishidir. Bugunda boshqa mutaxassisliklar kabi trans­
port logistikasi bilan shug‘ullanuvchilarning ishini kompyutersiz 
tasavvur etib bo‘lmaydi.
Elektron hisoblash mashinalarining asosiy bloklaridan biri 
bo‘lgan hozirgi zamon protsessorlarining geometrik o ‘lchamlari 
kichik bo‘lishiga qaramay juda katta xotiraga va tezkorlikka ega.
Kompyuterlarning dasturiy ta’minoti xodimlarni 
o ‘z joyida 
o ‘tirib murakkab masalalami yechish imkonini beradi. Kompyuter 
texnikasining bu imkoniyatlari moddiy oqimlarning harakatiga 
tizimli yondoshish, har bir uchastka orasidagi axborotlami uzluksiz 
va o ‘z vaqtida olishni ta ’minlaydi.
52

---

Hozirgi zamon iqtisodiyotida transport sistemalarida axborot 
texnologiyalari (AT) unumdorlikning va raqobatbardoshlikning 
asosiy garovi bo‘lib hisoblanadi.
Yangi axborot texnologiyalarini joriy etish undan foydala- 
nuvchilar bevosita axborotlarni olishi uchun qulay sharoitlarni 
yaratib berishi sababli bir paytda ortiqcha oraliq zvenolarni bartaraf 
etilishiga olib keladi. Bu esa, o ‘z navbatida, transport logistikasi 
uchun katta nazariy va amaliy ahamiyatga egadir.
Agar transport terminali ko‘rsatishi kerak bo‘lgan xizmatlarga 
bevosita yo‘l ochib berilsa, jarayonlam i avtomatlashtirish transport- 
logistik zanjimi optimal darajagacha qisqartirishga olib keladi. Ichki 
logistik operatsiyalar 
mukammallashtrilib borgani sari ortiqcha 
ichki va xuddi shunday tashqi zvenolar ham bartaraf etiladi.
0 ‘zaro hamkorlikka layoqat transportirovka qiluvchilar orasida 
axborotlarni kompyuterlar yordamida amalga oshirish imkonini 
beradi.
Shunday qilib, axborot tizimlari va texnologiyalari transport 
logistikasiga katta ta’sir etadi va biznes masalalarini yechishning 
eng samarali vositasi hisoblanadi.
Yuqoridagilardan 
kelib 
chiqib, 
axborot 
texnologiyalari 
atamasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: axborotlarni to ‘plash, 
qayta ishlash, saqlash, uzatish va foydalanish usuli va vositalari.
Logistikaning axborot texnologiyalarini asosan quyidagilar 
tashkil etadi:
- m a’lumotlaming elektron almashuvi;
- aloqa vositalari;
- aloqa kommunikatsiyalari;
- internet;
- pochta;
- shtrix yordamida kodlash;
- integrallashgan logistikani q o ila b quvvatlash.
M a’lumotlaming elektron almashuvi kompyuterlar va zamo- 
naviy telekommunikatsiyalar yordamida amalga oshiriladi. U pochta 
va xat tashuvchilarga b o ig a n ehtiyojni, hatto faksni ham bartaraf 
etadi.
53

---

Yetkazib beruvchilar va iste’molchilar aloqasi integratsiyasi na- 
tijasida ish unumdorligi ortadi, operatsiyalarga sarflanadigan xara- 
jatlar kamayadi.
A xborot texnologiyalarini qo'llash har xil transport kompa- 
niyalari va turlari bitta yagona tizim va standart asosida ishlashi 
uchun imkoniyat yaratib beradi. Birlashtirilgan transport tarm og‘i 
har bir transport turining afzalliklaridan to ‘liq foydalanishni 
ta ’minlaydi. A loqa vositalari va kommunikatsiyalari yo‘lda ketayot- 
gan transport vositalari bilan doimiy aloqani ta’minlab beradi. Bu 
y o ‘nalishda amalga oshirilayotgan eng zamonaviy texnolo- 
giyalardan biri GPS tizimi orqali aloqani o ‘rnatishdir.
Avtomobil harakati parametrlarining 
GPS tizimi avtotrans- 
portni ekspluatatsiya qilish davrida uni (dispetcher) nozimlik 
boshqaruvini am alga oshirish va ish samaradorligini nazorat 
qilishga m o‘ljallangan.
Tizim da ishlatilayotgan jihozlam ing turi va ko‘lamiga ko‘ra 
bunda ikki turdagi muolajani amalga oshirish imkoni yaratiladi:
1. H ar bir transport vositasining harakati to ‘g ‘risidagi m a’Iu- 
motni uzluksiz olish va tahlil etish;
2. Transport vositasining real vaqt masshtabidagi o ‘rni va 
harakatini nazorat qilish.
Birinchi turdagi tizim soddaligi bilan ajralib turadi. Bu tizimda 
markaziy server bilan uzluksiz bog‘langan va unga haq to‘lashning 
hojati y o ‘q, chunki bog‘lanish muttasil mavjud bo‘ladi. Bundan 
tashqari, serverning ham keragi yo‘q, demak, yuqori malakali 
mutaxassis, unga haq toMashning ham xojati yo ‘q. Eng asosiysi, bu 
tizim nafaqat 0 ‘zbekiston hududida, balki undan tashqarida ham 
faoliyat k o ‘rsatishi mumkin.
Bu variantda axborot vaqti-vaqti bilan tahlil etiladi. Buning 
uchun avtomobilga o ‘matilgan GPS qabul qilishdagi axborot 
o ‘tilgan yo ‘l marshrutini ko‘rib, tahlil etish uchun kompyuterga 
yoziladi. Natijada avtomobil marshrutining xohlagan nuqtasidagi 
sana va vaqt, yo‘nalish va tezlik, bakdagi yonilig‘i sathi, olib qochil- 
ganligi va hokazo m a’lumotlar olinadi.
Ikkinchi variantda yuqoridagi m a’lumotlarning hammasini real 
vaqt uchun olinadi, ya’ni o‘tkinchi parametrlar ko‘rib turiladi. Dis­
petcher o ‘zining kompyuter monitorida avtomobilning real harakati
54

---

vaqtidagi tezligi, yo‘li, yonilig‘i sarfi va h.k. lami ko‘rib turadi, 
zarur bo‘lsa, haydovchiga tegishli buyruqlarni yuboradi. Lekin 
jihozlarning qimmatga tushishi, ulanish kanallarining xizmatini 
qoplash zarurligi, asosiysi, uyali aloqa GPS bog‘lanishining Res- 
publika va undan tashqarida moliyaviy noqulayligi uning mavqyeini 
pasaytiradi.
Aytish joizki, ikkala tizimning texnik vazifasi bir xil, deyish 
mumkin.
Avtomobilning marshrutdagi harakatlanayotgan joyi aniqligi 3- 
5 metrdan 120-150 metrgacha, harakat tezligi esa bir necha km/soat, 
joriy vaqtga bogManish aniqligi 1-3 sekunddan bir minutgacha.
Tadqiqotchilar GPS jihozlarining ikki xilini Intellilog V5 va 
Intellilog X8 ni sinab ko‘rishgan. Ikkala tur jihoz ham marshrut 
100000 nuqtasining tavsifmi eslab qoladi, jumladan, geografik 
kenglik, uzunligi, sana, vaqt, tezlik va hokazolar kabi.
Avtomobil harakati marshrutining sun'iy yo‘ldoshdan olingan 
surati 
15-rasmda ko‘rsatUgan. Kompyuterdagi m a’lumot matnli 
fayldan iborat bo‘lib, uni tahlil etish uchun zarur dasturlar ishlab 
chiqilgan.