‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

Nazorat uchun savollar
1. Karyer maydonini ochish usulini tanlash haqida tushuncha 
bering.
2. Ochiq kon lahimlarini qazib o ‘tish texnologiyasi, mexani­
zatsiyasi va qazib o lis h ishlarini tashkil etish ishlarini izohlang.
3. Lahimlami transport va transportsiz usullarda o‘tilishini 
ta ’riilab bering.
16-mavzu. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib
chiqarish tizimlari
K o n lam i ochiq usulda qazib chiqarishda kon-tayyorlov. 
q o p lam a jin sla r va foydali q azilm an i qazib olish ishlarini 
bajarishning m a ’lum tartibi qazish tizim i deyiladi. M uayyan 
karyerda q o lla n a y o tg an qazish tizim i atrof-m uhitni saqlash 
talablariga rioya qilgan holda kon qazish ishlarini samarali va xavfsiz 
olib borishni ta ’minlashi kerak.
G orizontal va kichik qiyalikga ega b o ig a n foydali qazilm a 
yotqiziqlarini qazib olishda kon-tayyorlov ishlari karyem i qurish 
davrida amalga oshiriladi. Bunda konni qazish tizimi konni qazib 
olish davomida qoplam a jinslar va foydali qazilm ani qazib olish 
tartibini tavsiflaydi. C hunki yangi gorizontlarni ochishga hojat 
qolmaydi.
69

---

P o g ‘o n alar balandligi, ishchi va ishlam aydigan p o g ‘o na 
m aydoniarining kengligi, qazish fronti uzunligi va uning surilish 
tezligi, kirm alarning o ‘lcham lari va hokazolar qazish tizim ining 
elementlari hisoblanadi.
P o g ‘onaning asosiy o ‘lcham i uning balandligi b o ‘lib. u 
uskunalar unumdoriigi, qazib olingan foydali qazilma sifati, karyer 
yon bag‘rining qiyalik burchagi, qazish ishlari fronti, transport 
y o ‘llarining uzunligi, kon-kapital ishlarining hajmi kabi q ator 
ko ‘rsatkichlarga bevosita ta ’sir etadi. O chiq usulda kon qazish 
am aliyotida c h o ‘m ichining hajm i 3-5 m 3 b o ‘lgan ekskavatorlar 
qo ‘llanilganda pog‘ona balandligi 11-14 m , cho‘m ichining hajmi
8-12.5 m 3 ekskavatorlar qo ‘llanilganda esa, 16-19 m boiishi, ham 
iqtisodiy, ham kon-texnik tom ondan maqsadga muvofiq b o iish i 
asoslangan.
Konlarning muayyan kon-geologik va kon-texnik sharoitlarida 
pog‘ona balandligi yuqorida keltirilgan om illardan kelib chiqqan 
holda aniqlanadi. Pog‘ona ishchi m aydonining b o iis h i m um kin 
b o ig a n (ruxsat etilgan) m inim al kengligi q o ilan ilad ig an qazib- 
yuklash, transport vositasi va uning harakatlanish sxemasi, pog‘ona 
balandligi, jinslarning qattiqligi kabi ko‘rsatkichlami hisobga olgan 
holda aniqlanadi. K aryerda yum shoq jinslarni qazish u chun 
c h o ‘m ichining hajmi 5-8 m 3 b o ig a n ekskavatorlar (E K G -5 va 
E K G -8 ) va te m iry o i transporti q o ila n ilg a n d a p o g 'o n a ishchi 
maydonining m inim al kengligi 26-33 m etm i tashkil etadi. Qattiq 
(qoyasim on) jinslarda esa, 39-52 va 45-60 m b o iis h i m um kin. 
A vtotransport q o ilan ilg an d a 23-30 va 37-52 m ni tashkil etadi. 
Pog‘ona uzunligi bo ‘yicha bevosita qazish ishlarini olib borish 
uchun tayyorlangan pog‘on a qismi - pog‘o na ish fronti deyiladi. 
Pog'ona ishchi frontini tayyorlash uchun pog‘onada transport va 
qazish vositalarini ishlashi zarur b o ig a n transport ham da energiya 
kom m unikatsiyalar keltirilgan ishchi m aydoncha hosil qilinadi 
(19-rasm).
A lohida pog‘onalarning ish fronti uzunligi y ig in d isi karyer 
frontini tashkil etadi.
Hozirgi vaqtda konchilik adabiyoti va am aliyotida professor
70

---

E.F.Sheshko. akad. N.V. M elnikov va akad. V.V. Rjevskiy ishlab 
chiqqan ochiq kon qazish tizimlari tasnifidan keng foydalaniladi.
19-rasm.
Pog‘ona ish m aydonchasi sxemasi. U - portlatilgan kon massasi 
yoyilmasi, m; С - yoyilm a pastki chizig‘id a n transport yo‘ligacha 
b o ‘lgan xavfsizlik m asofasi, m ; T - transport yo‘lining kengligi, m ; P - 
yordam chi uskunalar joylashtiriladigan m aydoncha, m x, - xavfsizlik 
supasi (berm asi), m.
A guruhiga qoplam a jinslarni transport vositalarisiz karyer 
qazish frontiga ko ‘ndalang yo‘nalishda ag‘darmaga tashish tizim ­
lari kiradi (transportsiz tizimlar).
В guruhiga qoplam a jinslarni karyer qazish fronti b o ‘ylab 
ag‘darm aga transport vositalari bilan tashish tizim lari kiradi 
(transportli tizimlar).
V g u ru h i y u q o rid a g i h a r ik k a la g u ru h tiz im la rin in g
kom binatsiyalaridan tashkil topgan qazish tizim larini o 'z ichiga 
oladi. A guruhiga kiruvchi qazish tizimlari juda sodda va iqtisodiy 
sam arador hisoblanadi. A m m o, qoplam a jinslarni qazib olib, 
ko‘ndalang yo‘nalish bo‘yicha ag‘darmaga to‘kuvchi ekskavatorlar 
parametriarining cheklanganligi guruh tizimlari qo'llanishi doirasini 
chegaralaydi. Bu tizimlar qo ‘llanilganda qoplama jinslar va foydali 
qazilm ani qazish ishlari o ‘rtasidagi bog‘liqlik o ‘ta qat'iy b o la d i. 
Shu sababli qazishga tayyorlangan foydali qazilma m iqdori ham
qat'iy chegaralangan bo lad i.
71

---

В guruhi qazish tizim lari anchagina m urakkab va sam ara- 
dorligi kam roq bcVlsada, qoplam a jinslar bilan foydali qazilmani 
qazish o ‘rtasidagi qat'iy bog‘liqlik b o ‘lmaydi. Shu tufayli katta 
m iqdordagi foydali qazilm a zaxiralarini qazishga tayyorlash 
imkoniyati mayjud bo‘ladi va guruh tizimlari konchilik amaliyotida 
keng qo‘llaniladi.
Professor E.F. Shesliko tavsiya etgan ochiq usulda kon qazish 
tizim i tasnifi asosida qoplam a jinslarni ag‘darm alarga tashish 
y o ‘nalishi yotadi (6-jadval). Bu tasn if bo ‘yicha qazish tizim lari 
quyidagi guruhlarga ajratiladi.
Akademik N.V.M elnikov tavsiya etgan qazish tizimlari tasnifi 
asosida qoplam a jinslarni qazib olish usullari yotadi. Bu tasnif 
b o ‘yicha ochiq kon qazish tizim lari quyidagicha nom lanadi: 
transportsiz qazish tizim i, ckskavator-karycr qazish tizim i, 
transport-ag‘darm a qazish tizimi, maxsus qazish tizimi, transportli 
va aralash qazish tizimlari.
U shbu qazish tizim larining texnologik mohiyati prof. 
E.F.Sheshko tavsifidagi qazish tizimlaridan qariyib farq qilmaydi 
(maxsus qazish tizim lari bundan m ustasno). Maxsus qazish 
tizim ida foydali qazilm a ustidan qazib olingan qoplam a jinslar 
m inorali ekskavatorlar, skreperlar yoki gidrom exanizatsiya va 
boshqa vositalar orqali ag‘ darmalarga joylashtiriladi. Biroq bu qazish 
tizimi gorizontal va yotiq joylashgan kon ustidagi qoplam a jinslar 
yumshoq bo‘lganda qoMlanadi.
Y uqorida qayd etilgan ochiq kon qazish tizim lari tasnifida 
keltirilgan qazish t izimlari asosida faqat qoplama jinslarni qazishga 
tayyorlash, qazib olish va ag‘darmalarga joylashtirish usullari yotadi. 
Foydali qazilma yotqiziqlarini qazib olish usullari va texnologiyasi 
um um an hisobga olinmaydi.
Akademik V. V. Rjevskiy tavsiya etgan qazish tizimlari tasnifi 
esa foydali qazilma konlarining kon-geologik sharoitlari va geometrik 
tavsiflarga asoslangan. Ushbu tasnif b o ‘yieha gorizontal, qiya, o ‘ta 
qiya va tik joylashgan foydali qazilm a konlarini qazish tizim lari 
bir-biridan tubdan farq qiladi. Masalan, gorizontal konlam i qazish 
tizim i faqat qoplam a jins va foydali qazilm ani qazib olish tartibi
72

---