‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

rivojlantiruvchi vazifasi
sanaladi.
T a ’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari.
Pedagogikada 
0
‘quvchilarning t a ’lim olganligini tashxislash va 
nazorat qilish tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng 
muhimlari xolislik (obyektivlik), tizimlilik (sistemalilik), ko'rgazmalilik 
(oshkoralik) sanaladi. 
Xolislik (obyektivlik)
tashxis testlari (topshiriqlari, 
s a v o lla ri), ta s h x is ja r a y o n i m a z m u n in in g ilmiy a s oslan ganligi, 
pedagogning barcha t a ’lim oluvchilarga d o ‘stona munosabati ham da 
b ilim , m a l a k a l a r n i b a h o la s h n in g an iq k o ‘rinishda b e lg ila n g a n
m ezonlaridan iborat. Amalda tashxisning xolisligi q o ‘yilgan baholar 
nazorat metodlari va vositalaridan, tashxis o ‘tkazgan o ‘qituvchidan 
q a t ’i nazar h a m m a vaqt mos kelishini anglatadi.
Tizim lilik (siste m a lilik )
tamoyilining talabi shundan iboratki, 
tashxislash nazoratin i t a ’lim jarayonining barcha bosqichlarida — 
bilimlarni boshlangMch idrok etishdan to amalda qoMlashgacha boMgan 
bosqichlarida olib borish kerak.Tizimlilik barcha ta ’lim oluvchilar o ‘quv 
muassasasida boMgan birinchi kundan boshlab oxirigacha muntazam 
tashxisga jalb etilishini anglatadi. T a ’lim oluvchining bilimi va egallashi 
lozim boMgan barcha jihatlami ishonchli tekshirish uchun ta’lim nazoratini 
tez-tez o ‘tkazish kerak. Tizimlilik tamoyili tashxis o ‘tkazishga bir butun 
yondashuvni talab etadi-ki, bunda nazorat, tekshirish, baholashning turli 
shakllari, metodlari, vositalari uzviy o ‘zaro bogMiqlikda va birlikda 
qoMlaniladi, bir maqsadga xizmat qiladi. Bu kabi yondashuv tashxisning 
ayrim metodlari va vositalarini mutlaqlashtirishga yoM qo‘ymaydi.
K o ^ g a z m a lilik (o sh k o ra lik )
tam o y ili avvalo, b a rc h a t a ’lim 
oluvchilarni aynan birxil m e z o n larb o ‘yicha ochiq sinovdan o ‘tkazishni 
anglatadi. Tashxis jarayonida belgilanadigan har bir o ‘quvchi reytingi 
ko‘rgazmali, qiyosiy xarakterga ega. Oshkoralik tamoyili, shuningdek, 
baholarni e ’lon qilish va motivatsiyalashni talab etadi. Baho moMjal 
(orientir) boMib, t a ’lim oluvchilar unga muvofiq o ‘zlariga qo ‘yiladigan 
talablar va pedagogning xolisligi haqida fikr yuritadi. Tamoyilni amalga 
oshirishning z a ru r sharti tashxislash natijalarini e ’lon qilish, ularni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

manfaatdor shaxslar ishtirokida m uhokama va tahlil qilish, nuqsonlarni 
tugatishning istiqbolli rejalarini tuzish hisoblanadi.
0
‘quvchilarning o ‘quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va 
m etodlari. Hozirgi davr pedagogik amaliyotida o ‘quvchilar o ‘quv 
faoliyatini nazorat qilishning quyidagi 
turlaridan
foydalaniladi:
— joriy nazorat;
— oraliq nazorat;
— yakuniy nazorat.
Joriy nazorat
o ‘qituvchi tom onidan o ‘quvchilarning har bir o ‘quv 
ishini muntazam nazorat qilishni hamda ularning o ‘rganilgan mavzularni 
o ‘zlashtirish b o ‘yich a bilim , k o ‘n ik m a va m ala k ala ri d a ra ja s in i 
tekshirishni o ‘z ichiga oladi. Bilim darajasini tekshirish fanning har bir 
mavzusi b o ‘yicha kundalik ballar q o ‘yib borishni nazarda tutadi. Joriy 
nazorat o ‘qituvchini har bir o ‘quvchining o ‘quv faoliyati bo‘yicha tezkor 
m a ’lumotlar bilan t a ’minlaydi, o ‘qitish jarayonini boshqarishda yaxshi 
natija beradi, o ‘zlashtirmagan o ‘quvchilarni o ‘z vaqtida aniqlaydi, 
o ‘zlashtirmaslikni bartaraf etish bo ‘yicha choralar belgilaydi.
Oraliq nazorat —
bu o ‘quvchilar to m o n i d a n m az k u r fan n in g
muayyan bob yoki boMimlarining o ‘zlashtirilganini tekshirish. Oraliq 
nazoratni o ‘qituvchi dars jadvali asosida darsda o ‘quv materialining 
o ‘ziga xos xususiyatini hisobga olgan xolda o ‘tkazadi.
Oraliq nazorat o ‘tkazishdan oldin 
0
‘quvchilar ogohlantiriladi. H a r 
bir oraliq tekshirish alohida-alohida shkala asosida baholanadi.
Yakuniy nazorat—
choraklik, yarim yillik, yillik va davlat attestatsiyasi 
sinovlari singari turlarga boMinadi. Yakuniy nazorat og‘zaki, yozma, test 
hamda amaliy topshiriqlarni bajarish metodlari asosida o ‘tkaziladi.
Nazoratning shakli o ‘quv ishini tashkil etish shakliga bog‘liq boMadi. 
0 ‘qituvchi uni mavzudan kelib chiqib tanlaydi. N azoratning asosiy 
besh shakli mavjud:
— nazoratning ommaviy (frontal) shaklida o ‘qituvchi o ‘quvchilarga 
materialning m a’lum bir hajmi b o ‘yicha savol beradi, o ‘quvchilar unga 
qisqa javob qaytaradi. M azkur so‘rash ko ‘pchilik o ‘quvchini nazorat 
qilishni ta ’minlaydi va butun guruhni faollashtiradi. A m m o bu nazoratni 
0
‘quvchilarning bilim darajasini har tom on lam a aniqlash uchun qoMlab 
boMmaydi;
— nazoratning guruhli shaklida 
0
‘quvchilarning m a ’lum bir qismi 
nazorat qilinadi. 
0
‘qituvchi to m o n id an o ‘quvchilar guruhiga vazifa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

beriladi va uni shu guruh bajaradi. Lekin masalani hal qilishda boshqa 
o'quvchilar ham qatnashishi mumkin. Guruh ishlayotgan paytda qolgan 
0
‘quvchilar b o ‘sh qolmaydi, ular o ‘rtoqlarining bajargan ishlarini 
baholash uchun o ‘z ustilarida ishlab o ‘tiradi;
— nazoratning individual shaklidan har bir o ‘quvchining bilim, 
ko‘nikma va malakasi bilan mukammal tanishish uchun foydalaniladi. 
Nazoratning bu shaklida,odatda 
0
‘quvchilar javob berish uchun sinf 
taxtasi oldiga chaqiriladi;
— nazoratning kombinatsiyalangan (biriktirilgan)shakli individual 
nazoratni ommaviy va guruhli shakllar bilan birlashtirishni taqozo etadi. 
Bu nazoratdan hajmi katta mavzularni barcha o ‘quvchilardan so‘rash 
kerak bo'lgan vaqtda foydalanadi. Har bir o ‘quvchiga alohida topshiriq 
beriladi va bir vaqtda bir necha o'quvchini tekshirish mumkin b o ‘ladi;
— o ‘z - o ‘zini n a z o ra t qilish shakli t a ’lim jarayonida ichki aks 
aloqaning b o ‘lishini t a ’minlaydi. N azoratning bu shakli psixologik 
mezonlarga asoslanadi. Uning samaradorligi o ‘qituvchining kasbiy 
mahoratiga bog‘liq b o ‘ladi;
O 'q u v c h i la r n in g o ‘quv fao liy atin i n a z o ra t qilish m e to d la r i 
quyidagilar: