‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

I l l B O ‘L IM . TA’L IM T IZ IM IN I T A SH K IL E T IS H
0 ‘Z B E K I S T 0 N R E S P U B L I K A S I TA’ L I M T I Z I M I .
T A ’ L IM S O H A S I D A G I D A V L A T S IY O S A T I N I N G A S O S I Y
T A M O Y IL L A R I
0 ‘zb ek isto n R esp u blik asin in g «T a’lim t o ‘g ‘risida»gi Q onuni.
M u sta q illik yillarida, 0 ‘z b e k is to n R espublikasida, uzluksiz t a ’lim 
tiz i m i n i t a k o m illa s h tiris h u s t u v o r y o ‘nalish sifatid a e ’t i r o f etildi. 
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida qabul qilingan 
0 ‘zbekiston Respublikasining « T a ’lim t o ‘g‘risida»gi Q o n u n id a uzluksiz 
t a ’lim tizim ining m ohiyati, y o ‘nalishlari, t a ’lim m a z m u n i, t a ’limning 
h u q u q i y asoslari batafsil o c h i b berilgan. M a z k u r m e ’yoriy hujjat 
m a z m u n i d a quyidagilar ifodasini topgan:
1
) fu q a ro larg a t a ’lim, tarb iy a berish, k a s b - h u n a r o ‘rgatishning 
h u q u q iy asoslari;
2
) t a ’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tam oyillari;
3) h a r k im ning bilim o lis h d a n iborat konstitutsiyaviy huquqi;
4) pedagogk faoliyat bilan s h u g ‘ullanish huquqi;
5) t a ’lim m uassasasining h u q u q iy m aqom i;
6
) t a ’lim tizimi va turlari;
7) t a ’lim ja ra yoni q a tn a s h c h ila rin i ijtimoiy him oya qilish;
8
) t a ’lim tizimini boshqarish.
0 ‘z b e k isto n R e s p u b lik a s in in g « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n id a
a l o h id a u rg ‘u berilganidek, t a ’lim ni tashkil etishning asosiy m aqsadi -
ja m iy a td a intellektual va ilm iy potensialni rivojlantirish, ja m iy a t, oila 
va dav lat oldidagi b u r c h i, javobgarligini anglaydigan b a r k a m o l va 
m u s taq il fikrli shaxsni s h a k lla n tiris h d a n iborat.
T a ’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari. 
0 ‘zbekiston 
Respublikasining «T a’lim t o ‘g ‘risida»gi Q onunining 3 -m o d d as id a t a ’lim 
sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari k o ‘rsatib o ‘tilgan. Ular 
q u y id a g ila rd a n iborat:
1. T a ’lim -tarbiyaning insonparva r va dem okratik xarakterda boMishi,
2. T a ’lim tizim in in g uzluksizligi va izchilligi;
3. U m u m iy o ‘rta, shunin g d ek , o ‘rta maxsus, k asb -h u n a r t a ’limining 
majburiyligi;
4. U m u m i y o ‘rta, s h u n in g d e k , o ‘rta maxsus k a s b - h u n a r t a ’limining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 
y o ‘nalishlarini ta n lashning ixtiyoriyligi;
I 
5. T a ’lim tizim in in g dunyoviy x a ra k te rd a ekanligi;
6
. D avlat t a ’lim stan d ard d o ira sid a t a ’lim olishning h a m m a u c h u n
ochiqligi;
7. T a ’lim d a s t u r i n i t a n l a s h g a y a g o n a va t a b a q a l a s h t i r i l g a n
yondashuv;
8
. Bilimli b o ‘lishni va iste’d o d n i ra g ‘batlantirish;
2. T a ’lim tizim ida davlat va ja m iy a t boshqaruvini uyg‘unlashtirish.
0 ‘zbekiston Respublikasining « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i n i n g
3 -m o d d a s id a , t a ’lim sohasida davlat siyosatining asosiy ta m o y illa rid a n
biri t a ’lim va tarbiyaning insonparvar va d e m o k ra tik x a ra k te rd a boMishi 
k o ‘r s a ti l g a n . T a ’lim va t a r b i y a n i n g i n s o n p a r v a r l a s h u v i i n s o n n i
intellektual va m a ’naviy-axloqiy j i h a t d a n tarbiyalash bilan uzviy b o g ‘liq 
boMgan uzluksiz t a ’lim tizimi o rqali h a r t o m o n la m a b a r k a m o l shaxsni 
shakllantirishni nazarda tutadi. T a ’limni insonparvarlashtirish shaxsning 
ijodiy qobiliyatlarini ro‘yobga chiq arish g a im kon yaratadi. S h u n in g d e k , 
t a ’lim ja ra y o n id a uning m a ’n a viy-a xloqiy ehtiyojlari, x o h ish -ista k la ri 
va qiziqishlarini hisobga olishni n a z a rd a tutadi. Bir s o ‘z bilan aytganda, 
t a ’l i m - ta r b i y a j a r a y o n i s h a x s n i h a r t o m o n l a m a k a m o l t o p i s h i n i
t a ’m in la sh g a y o 'n a ltirila d i, u n i n g shaxsiga n i s b a ta n h u r m a t bilan 
yondashiladi.
T a ’lim va tarbiyani d e m o k r a t la s h tir i s h n i n g m a z m u n i s h u n d a n
iboratki, t a ’lim-tarbiya m azm unining ochiqligi, o ‘quv materiallari, t a ’lim 
shakl va m etodlarining xilma-xilligi, milliy va hud u d iy xususiyatlarning 
inobatga olinishi, ham m an in g va h a r kiinning m a d a n iy j i h a t d a n yuksak 
natijalaiga erishishini t a ’m inla shga im k o n beradi. M a z k u r ta m o y ilg a
a m a l qilish o ‘q u v c h i l a r n in g x o h i s h l a r i g a k o 'r a o ‘q u v j a d v a l i d a n
q o ‘sh im ch a fanlarning o ‘rin olishi, y u qori sinflarda m u a y y a n fa n la m in g
c h u q u r l a s h t i r i l i b o ‘r g a ti l is h i, f a k u l t a t i v m a s h g ' u l o t l a r h a j m i n i
kengaytirish, turli y o ‘nalishlarda t o ‘garak larn i tashkil etish, d a r s la m i n g
yakka va guruh asosida o ‘tkazilishiga e ’t ib o r berilishini a n g la ta d i.
T a ’lim tizim ining uzluksizliei va izchilligi tam o v ili re sp u b lik ad a 
uzluksiz t a ’lim tizimining b a r c h a b o sq ich lari o 'z a r o a l o q a d o r lik va 
b o g ‘liqlik asosida faoliyat yuritishlarini ifodalaydi. U m u m i y o ‘rta t a ’lim 
m a k t a b l a r i n i n g o ‘quv d a s t u r l a r i a k a d e m i k lits e y v a k a s b - h u n a r
kollejlarining, o ‘z navbatida u la r n in g o ‘q u v d asturlari oliy o ‘q u v yurti 
o ‘quv dasturlari bilan m u ta n o s ib lik d a yaratilib, biri o ‘z i d a n avvalgi 
b o s q ic h d a o'z lashtirilgan m a ’l u m o t n i b o y ita d i va rivojlantiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

S h u n ingde k, davlat t a ’lim standartlari talablariga m uvofiq faoliyat 
olib borayotgan uzluksiz t a ’lim tizimi m az m u n ig a k o ‘ra bir tipdagi 
o ‘quv yurtlarining biridan ikkinchisiga o ‘tib o ‘qish im k o n iy a ti mavjud. 
C h u n o n c h i , t a ’lim o luvchilar bir m aktabdan ikkinchi m aktabga, bir 
a k a d e m ik litseydan ikkinchi akadem ik litseyga bir sh a h a rd a faoliyat 
yuritayotgan oliy o ‘quv yurtidan ikkinchi shaharda joylashgan oliy o ‘quv 
yurtiga o ‘tib t a ’limni davom ettirish huquqiga egalar.
U m u m i v o ‘rta. shuningdek. o ‘rta maxsus k a s b - h u n a r t a ’limining 
m aiburivligi tam ovili o ‘z id a. b irin c h id a n , f a n la r asoslari b o ‘yicha 
m u n t a z a m bilim olishlari, ularning bilimlarni o ‘zlashtirishga b o ‘lgan 
ehtiyojlari, asosiy o ‘qu v -ilm iy va u m u m m a d a n iy bilim lar, milliy va 
u m u m in s o n iy qadriyatlarga asoslangan m a ’naviy-axloqiy fazilatlar, 
m e h n a t , ijodiy fikrlash va kasb tanlash k o ‘nikm alarini shakllantirish; 
ik k in c h id a n , o ‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga 
o l g a n h o l d a u l a r n i n g j a d a l i n t e l l e k t u a l r i v o j l a n i s h i , c h u q u r ,
sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga y o ‘naltirilgan t a ’lim olishni 
t a ’minlash; uchinchidan, o ‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim 
va k o ‘n ikm alarini c h u q u r rivojlantirish, ta n la b olingan k a s b -h u n a r 
b o ‘yicha bir yoki bir n ec h a ixtisoslikni egallash im koniyatini yaratishni 
ifodalaydi.
Q ‘rta maxsus kasb -h u n ar t a ’limining ixtivorivligi tamovilining asosiy 
m oh iy ati o ‘quvchilarning yangi turdagi o ‘quv m uassasalarida t a ’lim 
olish y o ‘nalishini ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga ega ekanliklarini 
an g la ta d i. Bu ikki turdagi u ch yillik maxsus t a ’lim y o ‘nalishlarini 
o ‘q u v c h i l a r o ‘z iq t id o r la r i va x o h i s h -is ta k la rig a t a y a n g a n h o ld a
tanlaydilar. A na shu tarzda o ‘quvchilarning biron b irs h a k ld a bilimlarini 
takom illashtirish, m uayyan k a s b - h u n a r egasi b o ‘lib yetishishlari u c h u n
sharoit yaratiladi.
T a ’lim tizim ining d u n v o v iv xarakterda ekanligi m a m lak atd a t a ’lim 
t a r a q q i y o t i n i n g rivoji ilm iy aso slarg a ega b o ‘lib, u f a n - t e x n i k a ,
m a d a n iy a tn i n g yuksala b orishi bilan c h a m b a rc h a s h o ld a rivojlanib 
borish in i n az ard a tutadi.
Insoniyat mavjud ekan, h a r d o i m taraqqiyot sari intiladi va yangidan- 
yangi fan yutuqlarini q o ‘lga kiritib boradi. T a ’lim tizim i esa a n a shu 
fan yangiliklarini kelajak avlodga yetkazib berishni t a ’minlaydi. Shu 
b o is t a ’lim t iz im in in g d u n y o v i y x a ra k te rd a b o ‘lishi ta la b etiladi. 
S h u n i n g d e k , t a ’lim o l u v c h i l a r n i n g u s h b u y u t u q l a r d a n o q i l o n a
f o y d a l a n g a n h o l d a u l a r d a n t o ‘g ‘ri x u l o s a la r c h i q a r i b , kelaja k d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I
I
I 
o ‘zlarining m un o sib o ‘rinlarini to p is h g a z a m in yaratadi.
0 ‘zbekiston R espublikasining « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i n in g
4 - m o d d a s i d a belgilab q o ‘yilganidek, fu q a ro la r millati, tili, jinsi, yoshi, 
d in iy e ’tiqodi, ijtimoiy kelib c h iqishi, mavqeyi, xizm at tu ri, t u r a r joyi, 
0 ‘zbekiston Respublikasi h u d u d i d a q a n c h a vaqt yash a y o tg a n lig id an
q a t ’iy n a z a r bilim olish h u q u q ig a egalar. Davlat t a ’lim s tan d artla ri 
doirasida t a ’lim olishning h a m m a u c h u n ochialigi tam ovili a y n a n m an a 
shu h o la tn i yoritishga xizmat qiladi.
Y u q o r id a qayd etilgan m o d d a d a , y a n a s h u n i n g d e k , c h e t ellik 
f u q a r o l a r n i n g
0 ‘z b e k i s t o n
R e s p u b l i k a s i
h u d u d i d a
x a l q a r o
s h a r tn o m a l a r g a m uvofiq bilim olish h u q u q ig a ega lik lari t a ’k idlab 
o ‘tilgan.
0 ‘z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i d a i s t i q o m a t q i l a y o t g a n f u q a r o l ig i
boMmagan shaxslaresa bilim olishda 0 ‘zbekiston Respublikasi fuqarolari 
bilan t e n g huquqlarga ega ekanligi bu ta m o y iln in g inso n va uning 
m anfaatlariga xizmat qilishini bildiradi.
Respublikamizda t a ’lim, o ‘zbek, rus, qozoq, qirg‘iz va tojik tillarida 
olib borilayotgan u m um iy o ‘ita t a ’lim muassasalari m avjud b o ‘lib, 
b u n d a y y o ‘l bilan barcha m illa tla r n in g tenglik asosida bilim olishiga 
sharoit yaratilgan. B undan ta sh q a r i m a m la k a tn in g b a r c h a h u d u d l a r i d a
«yakshanbalik maktablari» tashkil qilingan b o ‘lib, h a r bir millat vakillari 
d a m olish kuni ixtiyoriy ravishda o ‘z o n a tilida t a ’lim olish imkoniyatiga 
egalar.
T a ’lim dasturlarini tanlashga vagona va tabaqalashtirilgan yondashuv 
0 ‘zbekiston Respublikasining « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i n i n g 7- 
m o d d a s id a o ‘z ifodasini to p g a n . D a v la t t a ’lim s t a n d a r tla ri u m u m iy
o ‘rta, o 'r t a maxsus k a sb - h u n a r h a m d a oliy t a ’lim m a z m u n i va sifatiga 
q o ‘yiladigan ta lab lam i belgilab b eradi.
Davlat t a ’lim standartlarini bajarish 0 ‘zbekiston R e sp ublikasining 
b a rc h a t a ’lim muassasalari u c h u n m ajburiydir. B uning m a ’nosi shuki, 
h a r b ir t a ’lim turi uch u n a l o h i d a dav lat t a ’lim s t a n d a r t l a r i ishlab 
chiqiladi, ularda k o ‘zda tu tilgan talab larg a am a l qilish esa m a z k u r
bosqichdagi t a ’lim m uassasalaridan b ird a y talab etiladi. A m m o davlat 
t a ’lim s ta n d a rti asosida t a ’lim m u assas a la ri o ‘zlarining o ‘q u v d asturlari 
variantini ishlab chiqib, un d an foydalanishlari m u m k in . Bu t a ’lim olish 
m aqsadi yagona boMgani holda, u n g a erishish yo ‘llari tu rlic h a ekanligini 
k o ‘rsatadi.
Bilimli b o ‘lishni va iste’dod n i rag‘batlantirish t a ’lim sohasidagi davlat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

siyosatining asosiy tam oyillaridan biri sanalib, uzluksiz t a ’lim tizimining 
b a rc h a b o sq ich larid a u sh b u tam o y ilg a t o ‘la a m a l q ilin a d i. T a ’lim 
oluvchilarning iste’dod va qobiliyatlari davlat t o m o n id a n m od d iy va 
m a ’naviy jih a td a n rag‘batlantirilib boriladi. B u nday rag‘batlantirishlar 
sirasiga iste’dodli o ‘quvchilarni faxriy yorliqlar, stipendiyalar h am d a 
m u k o fo tla r bilan taqdirlashni kiritish m um kin.
0 ‘zbekiston Respublikasi V azirlar M a h k a in a s in in g 1993-yil 25 
m a rtd a g i «
0
‘zb e k isto n o ‘q u v c h i-y o s h la r in i t a q d i r l a s h va m o d d iy
rag‘batlantirish t o ‘g‘risida»gi Qarorining qabul qilinishi ushbu tamoyilni 
h u q u q iy j ih a td a n kafolatlanishini t a ’minladi. M a z k u r qarorga muvofiq 
h a r yili o ‘quvchi va ta la b a la r o ‘rtasida fan o lim piadalari o ‘tkazilib, 
g ‘o l i b l a r t u r l i i m t i y o z l a r n i qoM ga k i r i t m o q d a l a r .
0
‘z b e k i s t o n
R e s p u b lik a s i P r e z i d e n t i n i n g 1993-yil 5 fe v ra ld a q a b u l q ilin g a n
«
0
‘z b e k i s t o n d a o ‘q u v c h i - y o s h l a r n i r a g ‘b a t l a n t i r i s h c h o r a l a r i
t o ‘g ‘risida»gi F arm oniga b in o a n ilmiy salohiyat, iqtidorga ega talabalar 
(bakalavr va m agistratura yo'n a lish lari b o ‘yicha) h a m d a tadqiqotchilik 
fa o liy a tin i m uv affaq iy atli a m a lg a o sh ira y o tg a n a s p i r a n tl a r u c h u n
0 ‘zbekiston Respublikasi P rez ide ntining Davlat stipendiyalari t a ’sis 
etildi va h a r yili o ‘n b i r t a ’lim y o ‘nalishi (texnika va informatika, tibbiyot, 
fizika-m atem atika, iqtisodiyot, jurnalistika, gum anitar, h u quq va xalqaro 
m u n o s a b a tla r , pedagogika, m a d a n iy a t va s a n ’at, chet tillar, qishloq 
x o ‘j a lig i) b o ‘y i c h a 0 ‘z b e k i s t o n R e sp u b lik a s i P r e z i d e n t i D a v la t 
stipendiyasi u c h u n ta n lo v la r tashkil etilmoqda. S h u n in g d e k , iqtidorli 
ta la b a la r u c h u n «Beruniy», « U l u g ‘bek» h am d a «Navoiy» nomidagi 
s t i p e n d i y a l a r jo riy e tilg a n b o ‘lib, u larn in g s o v r i n d o r l a r i boMgan 
ta la b a la rn in g faoliyati m o d d iy j i h a t d a n qoM lab-quvvatlanmoqda.
B u n d a n t a s h q a r i i s t e ’d o d l i y o s h l a r n i m o d d i y va m a ’naviy 
rag‘batlantirish, chet elda t a ’lim olishlarini qoMlab-quwatlash maqsadida 
« U m id » , « I s t e ’dod», « R e sp u b lik a b o lalar fondi», «SogMom avlod 
u chun», «Ulug'bek» va boshqa j a m g ‘arm alar tashkil etilgan. Ayni vaqtda 
davlat to m o n id a n k o ‘rsatilayotgan amaliy yordam tufayli 
2000
nafardan 
ortiq talabalar xorijiy m am lakatlarda tahsil olib, o ‘z bilimlarini oshirishga 
m uvaffaq boMdilar.
Y uqo rid a bildirilgan fikrlar respublikada bilimli boMish va iste’dodni 
ra g ‘b a tla n tiris h ta m o y ilin in g toM aqonli ravishda a m aliy o tg a tatbiq 
etilayotganligining yorqin isbotidir.
T a ’lim tizim id a davlat va iamivat boshqaruvini uvg‘unlashtirish 
ta m o v ili t a ’lim ni tashkil etish va uning sifatini oshirishda davlat va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I
f
i 
ja m iy a tn in g t a ’lim muassasalarini b o sh q a rish d a h a m k o rlik k a erishishni
I n a z a r d a tutadi. T a ’lim tizim ida davlat va jam iyat b o s h q a ru v i t a ’lim 
' sam arad o rlig in i oshirishga z a m in yaratadi.
T a ’lim tizimi va turlari. T a ’lim tizim i davlat siyosatining asosiy 
tam o y illa ri asosida yosh avlodga t a ’lim -ta rb iy a berish y o ‘lida faoliyat 
yuritu v ch i barcha turdagi t a ’lim m uassasalari m ajm u i d em a k d ir. H a r
bir m a m la k a t n i n g t a ’lim tizim i u n i n g ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va 
m a d a n i y hayoti bilan c h a m b a rc h a s b o g 'liq b o ‘ladi.
0 ‘z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g t a ’lim t i z i m i d a v l a t t a ’lim
stan d artla rig a muvofiq t a ’lim d a s tu rla rin i am alga o s h iru v c h i davlat va 
nod av lat t a ’lim muassasalari, t a ’lim tizim in in g faoliyat k o ‘rsatishi va 
ri v o j l a n i s h in i t a ’m in la sh u c h u n z a r u r b o ‘lgan t a d q i q o t is h la r i n i
b o s h q aru v ch i ilmiy-pedagogik m u assasalar, t a ’lim sohasidagi davlat 
b o s h q a r u v o r g a n l a r i , s h u n i n g d e k , u l a r g a q a r a s h l i k o r x o n a l a r ,
m u assasa la r va tashkilotlarni o ‘z ichiga oladi. R esp u b lik an in g t a ’lim 
tizimi yag o n a va uzluksizdir.
R e s p u b lik a « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n d a t a ’k i d l a n g a n i d e k ,
0 ‘z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i d a t a ’l i m q u y i d a g i t u r l a r d a a m a l g a
osh irilad i:
M a k ta b g a c h a t a ’lim — b o la n in g s o g ‘lo m , h a r t o m o n l a m a kam ol 
to p i b s h a k l l a n i s h in i t a ’m i n lo v c h i , u n d a o ‘q ish g a in tilis h h issini 
uyg‘o tu v ch i, uni m u n taza m t a ’lim olishga tayyorlovchi h a m d a bola 
o lti- e tti yoshga y e tguncha davlat va n o d av lat m a k t a b g a c h a t a ’lim 
m uassasalari va oilalarda am alga o s h iri'u v c h i t a ’lim bosqichi.
U m u m i y o ‘rta t a ’lim ikki b o s q i c h d a a m a lg a o s h i r il a d i . U l a r
quyidagilardir:
1
) b o s h la n g ‘ich t a ’lim 
(1
—4 - s i n f l a r ) ;
2
) u m u m iy o ‘rta t a ’lim (
1
—9-sin flar).
B o s h la n g ‘ich t a ’lim o ‘q u v c h i l a r g a m u r a k k a b b o M m a g a n ilm iy 
b ilim larn i berish asosida u la rd a o ‘q is h , yozish va h is o b la sh g a oid 
dastlabki bilim, ko ‘nikm a h a m d a m a la k a la rn i shakllan tirish asosida 
u lard a shaxsiy gigiyena va sogMom t u r m u s h tarzi e le m e n tla r in i hosil 
qilish bosqichi.
U m u m i y o ‘rta t a ’lim o ‘q u v c h i l a r n i n g fa n a s o s l a r i b o ‘y i c h a
m u n t a z a m bilim olishlarini, ularda bilim o ‘zlashtirish ehtiy o jin i, asosiy 
o ‘q u v -ilm iy va u m u m m a d a n iy b ilim la r n i, milliy va u m u m b a s h a r i y
q a d r i y a t l a r g a a s o s la n g a n m a ’n a v i y - a x l o q i y f a z i l a t l a r n i , m e h n a t
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k o ‘nikm alarini, ijodiy fikrlash va atro f-m u h itg a ongli m u n o s a b a td a
b o ‘lishni va kasb ta n la sh k o ‘n ik m a la rin i s h a k l l a n t i r i s h
1
bosqichi. 
U m u m iy o ‘rta u m u m iy o ‘rta t a ’lim muassasalarida a m a lg a oshirilib, 
o ‘quvchilarga 1—IX sinflar h ajm ida davlat t a ’lim standartlari talablariga 
m uvofiq fan asoslari b o 'y ich a m ajburiy t a ’lim beriladi.
Bolalarning qobiliyati, iste’dodini rivojlantirish uch u n ixtisoslashgan 
m a k ta b la rn in g tashkil etilishi esa ularning istiqbollarini t a ’minlashda 
m u h im a h a m iy a tg a ega.
U m u m i y o ‘rta t a ’lim negizida o ‘qish m u d d ati uch yil boMgan 
majburiy o ‘rta maxsus k a s b - h u n a r t a ’limi am alga oshiriladi. M azkur 
t a ’lim uzluksiz t a ’lim tizim ida o ‘ziga xos o ‘ringa ega boMgan mustaqil 
t u r hisoblanadi. Q ‘rta maxsus k a s b - h u n a r t a ’limi — u m u m iy o ‘rta t a ’lim 
negizida majburiy-ixtiyoriy ravishda tashkil etilib, o'quvchilarga ularning 
imkoniyatlari va qiziqishlari asosida tanlab olingan k a s b - h u n a r b o ‘yicha 
bir yoki b ir n e c h a ixtisoslik asoslariga oid bilimlarni berish bosqichi. 
M a z k u r m uassasalarda t a ’lim olish o 'q u v c h ilar t o m o n i d a n majburiy- 
ixtiyoriy ravishda tanlana di.
A k a d e m ik litsev o ‘q u v c h ila rn in g im koniyatlari va qiziqishlarini 
hisobga olgan h olda ularning jad al intellektual rivojlanishi chuqur, 
s o h a l a s h t i r i l g a n , t a b a q a l a s h t ir i l g a n , kasbga y o ‘n a l t i r i l g a n t a ’lim 
olishlarini t a ’m inlash m a q s a d id a davlat t a ’lim standartlariga muvofiq 
o ‘rta maxsus t a ’lim beruvchi, yuridik m aq o m g a ega t a ’lim muassasasi.
A k a d em ik litseylar asosan oliy o ‘quv yurtlari qoshida tashkil etiladi.
K a s b - h u n a r kolleii o ‘q u v c h ila rn in g kasb-hunarga moyilligi, bilim 
va k o 'n ik m a la r in i c h u q u r rivojlantiruvchi, tan lab olingan k as b -h u n ar 
b o ‘y i c h a b ir yoki b ir n e c h a ixtisosni egallash i m k o n i n i yaratish 
m a q s a d id a , tegishli davlat t a ’lim standartlari doirasida o ‘rta maxsus, 
k a s b - h u n a r t a ’limini beruvchi, yuridik m aqom ga ega t a ’lim muassasasi.
K a s b - h u n a r k o l l e j la r i n i n g b i t ir u v c h il a r ig a d a v la t t o m o n i d a n
t a s d i q l a n g a n n a m u n a d a g i d i p l o m h a m d a o ‘rta m a ’l u m o t g a ega 
boMganlik t o ‘g ‘risidagi g u v o h n o m a l a r beriladi. U la r bitiruvchilarga 
t a ’limning keyingi bosqichlarida o ‘qishni davom ettirish yoki egallangan 
ixtisoslik va k a ss b -h u n a r y o 'n a lis h i b o ‘yicha m e h n a t faoliyati bilan 
s h u g ‘ullanish h u q u q in i beradi.
Oliv t a ’lim — o ‘rta m axsus, k a s b - h u n a r t a ’limi negiziga asoslanib, 
ikki bo sq ich (bakalavriat h a m d a m agistratura )da tashkil etiladigan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I
f
! h a m d a mutaxassisliklar y o 'n a lish lari b o ‘yicha xalq x o ‘jaligining turli 
so h alarig a oliy m a ’lumotli m utaxassislarni tayyorlab b eru v c h i t a ’lim 
bosqichi.
B akalavriat — mutaxassislik y o ‘nalishi b o ‘yich a fu n d a m e n ta l va 
am aliy bilim beradigan, t a ’lim m u d d a ti kam ida t o ‘rt yil d a v o m etadigan 
t a y a n c h oliy t a ’lim dir. B a k a l a v r l ik d a s t u r i t u g a t i l g a n d a n s o ‘ng 
b i t ir u v c h i l a r g a «bakalavr» d a r a ja s i b e r ila d i va d a v la t t o m o n i d a n
ta s d i q la n g a n n a m u n a d a g i k a s b - h u n a r faoliyati b ila n s h u g ‘ullanish 
h u q u q u i n i beruvchi diplom topshiriladi.
M agistratura — aniq m utaxassislik b o ‘yicha fu n d a m e n ta l va am aliy 
bilim b eradigan, bakalavriat negizida t a ’lim m u d d a ti k a m id a ikki yil 
d a v o m etadigan oliy t a ’limdir.
«Magistr» darajasini beradigan davlat m alaka attestatsiyasi magistrlik 
d a stu rin in g intihosidir. M agistrlarga davlat t o m o n i d a n ta s d iq lan g an
n a m u n a d a g i , k a s b - h u n a r f a o l i y a t i b il a n s h u g ‘u l l a n i s h h u q u q i n i
b eradigan diplom topshiriladi.
Oliv o ‘au v vurtidan kevingi t a ’lim iam ivatning oliy m alakali ilmiy 
va ilm iy-pedagog kadrlarga boMgan ehtiyojlarini q o n d irish , shaxsning 
ijodiy t a ’lim — k a s b -h u n a r m a n fa a tla rin i q a n o a tla n tirish g a qaratilib, 
oliy o ‘q u v y urtlari va i l m i y - t a d q i q o t m u a s s a s a la rid a a s p i r a n t u r a ,
a d ’y u n k t u r a va d o k to r a n tu r a d a t a ’lim olish, sh u n in g d e k , m u s ta q il 
tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etish asosida amalga oshiriladigan t a ’lim 
bosqichi.
O liy o 'q u v y u rtid a n keyin g i t a ’lim b o s q i c h l a r i d a t a h s il o lish
(a sp iran tu ra, dokto ran tu ra ) m u a y y a n ilmiy daraja (fan n o m z o d i va fan 
do k to ri ilmiy darajasi)ni olishga im k o n beruvchi dissertatsiya him o y asi 
bilan yakunlanadi. Yakuniy davlat attestatsiyasi natijalariga k o ‘ra tegishli 
m utaxassislik yo ‘nalishlarida fan n o m z o d i va fan d o k to ri ilmiy darajasi 
b e r il i b , d a v la t t o m o n i d a n t a s d i q l a n g a n n a m u n a d a g i d i p l o m l a r
topshiriladi.
K a d r l a r m a l a k a s in i o s h i r i s h v a u l a r n i q a y t a t a v v o r l a s h
m utaxassislarning kasb bilimlari va k o ‘nik m alarin i yangilash h a m d a
chu q u rla sh tirish m aqsadida tashkil etiluvchi t a ’lim bosqichi.
K a d r l a r m alakasini o shirish va u l a r n i q a y t a ta y y o rla sh t a ’lim
muassasalaridagi o ‘qish natijalariga k o ‘ra davlat to m o n id a n tasdiqlangan 
n a m u n a d a g i g u v o h n o m a va sertifikat topshiriladi.
M ak ta b d a n tashqari t a ’lim m a d a n iy -e ste tik , ilmiy, texnikaviy, s p o rt 
va boshqa yo'nalishlarda yoMga q o ‘yiluvchi, bolalar h a m d a o ‘s m irlam in g
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t a ’limga boMgan, yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab-ehtiyojlarini 
qondirish, u larning b o ‘sh vaqti va darn olishini tashkil etish m aqsadida 
tashkil etiladigan t a ’lim bosqichi.
M a k ta b d a n tashqari t a ’lim davlat organlari, j a m o a t tashkilotlari, 
shuningdek, boshqa yuridik va jism oniy shaxslar to m o n id a n m aktabda n 
tashqari davlat va nodavlat t a ’lim muassasalarida olib boriladi.
H ozirgi davrda jah o n d a t a ’lim tizimining ahvoli. Rivojlangan xorijiy 
davlatlar t a ’lim tizimini o ‘rganish maqsadida A Q S H , Fransiya, Yaponiya 
davlatlarining t a ’lim tizimi tarkibini yoritm oqchim iz.
1. 
A m erika Q o ‘sh m a S htatlarida t a ’lim tizimi quyidagi bosqichlarni 
o ‘z ichiga oladi:
1. M a k ta b g a c h a tarbiya m uassasalari — 3 yoshdan 5 yoshgacha 
b o 'lg a n bolalarni tarbiyalashga xizm at qiladi;
2. B oshla ng‘ich m aktablar (1—
8
-sinflar) — 
6
yoshdan 13 yoshgacha 
boMgan b o la la r t a ’lim oladilar;
3. 0 ‘rta m a k ta b la r (9— 12-sinflar) — 14 yoshdan 17 yoshgacha 
boMgan bolalarn in g t a ’lim olishlari u c h u n im koniyat yaratadi. 0 ‘rta 
m ak tab quyi va yuqori b o s q ic h d a n iborat.
4. O l i y t a ’lim — 2 y o k i 4 - y i l m o b a y n i d a k o l l e j l a r h a m d a
u n iversitetlarda am alga oshiriladi.
5. U niv ersitetlar va b o s h q a oliy o ‘quv yurtlari tark ib id a tashkil 
etiladigan asp ira n tu ra va d o k to ra n tu ra d ir.
A Q S H d a m ajburiy t a ’lim 16 yoshgacha am al qiladi. M am lak a td a 
faoliyat y uritayotgan o ‘quv yurtlari davlat, j a m o a , xususiy tasarruflar 
h a m d a d iniy m uassasalarga tegishli b o ‘lishi m um kin.
A m erik a Q o ‘s h m a S h ta tla rin in g m aktablari u c h u n yag o n a o ‘quv 
rejasi y o ‘q. H a r bir shtat o ‘z o ‘quv rejasiga ega. Shunga k o ‘ra Shtatlarda 
b o s h la n g ‘ich t a ’lim 4, 5, 
6
va 
8
-yillik boMishi m um kin.
II. 
Y a p o n i y a t a ’lim t i z i m i o ‘z ic h ig a m a k t a b g a c h a ta rb iy a
m uassasalari, b o s h la n g ‘ich m ak tab lar, yuqori o ‘rta m a k ta b la r ham da 
oliy t a ’lim b eradigan u n iv ers itetlam i oladi.
B o lalar b o g ‘chalariga b o la la r 3—5 yoshlarida bo ra d ila r va 3, 2, 1- 
yillik t a ’lim kurslariga ja lb qilinadilar.
B o sh la n g ‘ich m aktabga b o la la r 
6
yoshdan boradi va 
6
-yil o ‘qiydi. 
Boshlang‘ich m a k ta b n i tu g a tg a n d a n keyin kichik o ‘rta m a k ta b d a 3-yil 
t a ’lim oladilar. Y a p o n iy a d a 9-yillik bu t a ’lim m ajburiy b o ‘lib, barcha 
bolalar b ep u l o ‘qitiladi, u l a r te k in darsliklardan foydalanadilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Y u q o ri b osqich o ‘rta m a k ta b Y a poniya da ixtiyoriy boMib, u n in g
k u n d u zg i, kechki va sirtqi turlari m avjud. 0 ‘qish m u d d a t i 3-yil.
Oliy t a ’limga yuqori bosqich o ‘rta maktablarni tugatgan bitiruvchilar 
q ab u l qilinadilar. Oliy t a ’limni universitetlarda olish m u m k in . Oliy 
t a ’lim tizim iga kirgan b o ‘lsada, o ‘rta maxsus t a ’lim b era d ig a n kichik 
kollej, texnik kollej, m axsus tayyorgarlikdan o ‘tish i m k o n in i b eru v ch i 
kollejlar h a m m avjud. Y a p o n iy a d a faoliyat olib b o ra y o tg a n 460 ta 
u n iv e rsitetning y a r m id a n k o ‘pi xususiydir.
111. Fransiyada t a ’lim tizimi quyidagi b o sq ich lara s o sid a s h ak llan g an :
1. M a k ta b g a c h a tarbiya — 2 yoshdan 
6
y o sh g a c h a b o la la r n i o ‘z 
ichiga oladi.
2. Boshlang‘ich t a ’lim — 
6
yoshdan 11 yoshgacha b o ‘lgan bolalarning 
3 bosqichda t a ’lim olishlariga im kon beradi. Tayyorlov bosqichi u c h u n
1
-yil, e l e m e n t a r k u rs la r u c h u n
2
-yil t a ’lim m u d d a t i b e lg ila n g a n . 
Boshlang‘ich t a ’limning 3-bosqichi 2-yillik chuqurlashtirilgan bosqichdir.
3. 0 ‘rta t a ’lim ikki b o sq ic h d a beriladi. 0 ‘rta t a ’lim n in g birin ch i 
b osqichi 4-yillik t a ’lim beruvchi kollejlar, ikkinchi bo sq ich esa 3-yillik 
t a ’lim beruvchi litseylarda am a lg a oshiriladi. 3-yillik litseyni tu g a tg a n
b itiruvchilar «Bakalavr» darajasini olish u c h u n i m tiq o n to p s h ira d ila r.
4. Oliy t a ’lim u n iversitetlar va oliy ixtisoslik m a k t a b l a r id a olib 
boriladi.