‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Ekologik tarbiya o ‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirishning
tarkibiy qismi. 
«Ekologiya» tushunchasi ilk bor nem is zoologi E.Gekkel 
t o m o n i d a n q o ‘llanilgan. Ekologik tarbiya ijtimoiy tarbiya ning m u h im
tarkibiy qismi hisoblanadi. Ekologik tarbiya (grekcha «oikos» -tu r a r
joy, m a k o n , «logos» -fan) o ‘quvchilarga dastlabki ekologik bilimlarni 
berish, mavjud ekologik bilim larini boyitish, ularda tabiat va atrof- 
m u h i t m u h o f a z a s i n i t a s h k i l e t i s h k o ‘n i k m a va m a l a k a l a r i n i
shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayondir.
0 ‘zbekiston R espublikasida tabiat va a tro f -m u h it m uhofazasini 
t a s h k il e t i s h g a a l o h i d a e ’t i b o r q a r a t i l m o q d a . Bu y o ‘lda a m a lg a
o s h i r i l u v c h i i j t i m o i y - e k o l o g i k h a r a k a t m a z m u n i « 0 ‘z b e k is t o n
Respublikasining A trof-m uhitni muhofaza qilish Milliy harakat rejasi»da 
o ‘z ifodasini topgan.
Tabiat va a tro f - m u h i tn i m uhofaza qilish, s h u n in g d e k , ekologik 
m u a m m o l a r n i n g ij ti m o i y xavfi x u s u s id a t o ‘x ta l i b , 0 ‘z b e k is to n
R e s p u b lik a s i P re z id e n ti I.A .K a r i m o v q u yidagi fikrni q a y d etadi: 
« E k o lo g ik xavfsizlik m u a m m o s i a lla q a c h o n m illiy va m in ta q av iy
d o ira d a n chiqib, b u tu n insoniyatning u m um iy m u a m m o s ig a aylangan. 
E k o l o g i y a h o z irg i z a m o n n i n g keng m iq y o sid a g i k esk in ijtim oiy 
m u a m m o la r id a n biridir. U ni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga 
m o s b o ‘lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi k o ‘p jih a td a n ana 
shu m u a m m o n i n g hal qilinishiga bog‘li q d ir » '.
0
‘quvchilarda tabiatga nisbatan t o ‘g‘ri m unosabatni qaro r toptirish, 
m e h r - m u h a b b a tn i uyg‘otish, atrof-m uhit musaffoligiga erishish ekologik 
m u a m m o la r n i hal etish y o ‘lida m u h im bosqich sanaladi.
Ekologik t a ’lim o ‘quvchiga aniq maqsadga m uvofiq, izchil, tizimli 
va uzluksiz ravishda nazariy ekologik bilimlarni berishga y o ‘naltirilgan 
t a ’limiy jara y o n d ir.
N a z a riy ekologik bilim lar (ekologik ong) h a m d a a tro f -m u h it va 
t a b ia t m u h o faz asi y o ‘lida olib borilayotgan faoliyat birligi ekologik 
m a d a n iy a tn i shakllantirishga xizmat qiladi. Ekologik ong tabiat va atrof- 
m u h i t n i n g m a v j u d h o l a t i , u l a r n i m u h o f a z a e t i s h b o r a s id a g i
tu sh u n c h a la rn in g ongdagi ifodasi b o ‘lib, u m urakkab ijtimoiy-psixologik 
h o d i s a sifa tid a n a m o y o n b o ‘ladi. Ekologik faoliyat esa ekologik 
b i l i m l a r g a t a y a n i l g a n h o l d a ta b i a t va a t r o f - m u h i t m u h o f a z a s i n i
1 K a rim o v I.A. 0 ‘zb ek isto n XXI asr b o ‘sag‘asida: xavfsizlikka ta h d id , b a rq aro rlik shartlari 
va ta ra q q iy o t k afo la tla ri.- Т .: 0 ‘z b ek isto n , 1997,- 137-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t a ’m in la s h b o ra sid a am alga oshirilay o tg an x a t t i - h a r a k a t l a r m a jm u i 
d e m a k d ir.
Ekologik m adaniyat o ‘quvchining ijtimoiy talablarga m u v o fiq tabiat 
va a t r o f - m u h it m uhofazasini tashkil etish qobiliyati.
Ekologik tarbiya ijtimoiy tarbiyaning y an a bir m u h i m tarkibiy qismi 
b o ‘lib, un i tashkil etish ja ra y o n id a quyidagi vazifalar hal etilishi zarur:
1
. 0 ‘q u v c h i l a r n i n g t a ’lim j a r a y o n i d a o ‘z l a s h t i r g a n e k o l o g i k
b ilim larini y a n a d a oshirish.
2. U larning tabiat va atrof-m uhit ekologiyasi t o ‘g‘risidagi t a s a w u r i n i
boyitish.
3. 0 ‘quvch ilard a tabiat va a tro f -m u h it m u h o fa z a sin i t a ’m in la s h
ijtimoiy zaruriyat ekanligi t o ‘g ‘risidagi e ’tiq o d n i sh akllantirish.
4. 0 ‘q u v c h i l a r d a e k o lo g ik fa o liy a t k o 'n i k m a va m a l a k a l a r n i
t a r b i y a la s h h a m d a u l a r n i n g t a b ia t va a t r o f - m u h i t m u h o f a z a s i n i
t a ’m inlash ja ra y o n id a faol ishtirok etishlariga erishish.
O ila va ja m iy a td a tashkil etilayotgan ekologik t a rb iy a n in g s u h b a t. 
davra suhbati. ekskursiva. b a h s - m u n o z a r a . iio d iv ta n lo v la r . u c h r a s h u v . 
iitimoiv-fovdali m eh n at (shanbalik. hashar. k o 'k a la m z o rlash tirish ) kabi 
s h a k l h a m d a s u h b a t . k u z a t i s h . a m a l i y f a o l i y a t n i t a s h k i l e t i s h .
ra g ‘b a tla n tirish va iazolash kabi m e t o d l a r y o r d a m i d a ta sh k il etish 
o ‘quvch ilard a ekologik m a d a n iy a tn i q a r o r topishini t a ’m in la y d i.
0
‘q u v c h i tarbiyasida ishtirok e ta y o tg a n s u b v e k tla rn in g shaxsiy 
n a m u n a la ri. o ‘a u v m anbalari. badiiy adabivotlar. o m m a v i v a x b o ro t 
vositalari (shu ium la d an . In te r n e t) m ateriallari va u la r n in g g‘ovalari 
o ‘quvchilarda ekologik m adaniyatni shakllantirishning m u h i m vositalari 
sanaladi.
M a ’naviy-axloqiy tarbiya s h a x s d u n yoqarashini s h a k lla n tiris h n in g
muhim omili. Shaxs d u n y o q arash in in g shakllanishida m a ’n av iy -a x lo q iy
tarbiya h a m m u h im o ‘ringa ega b o ‘lib, uni sa m a r a li t a s h k il etish 
o ‘q u v ch id a m a ’naviy-axloqiy o n g n i shakllantirishga y o r d a m b eradi. 
Axloaiv tarbiva m u ay y an ja m iy a t t o m o n i d a n t a n o l i n g a n va rioya 
qilinishi z a ru r boMgan x u lq -a tv o r q o id alari, m e z o n la rin i o ‘q u v c h i l a r
ongiga singdirish ularda axloqiy o n g , axloqiy faoliyat k o 'n i k m a l a r i
h a m d a axloqiy m ad an iy a tn i s h a k llantirishga y o 'n a ltirilg a n p e d a g o g ik
jarayon b o ‘lib, ijtimoiy tarbiyaning m u h i m tarkibiy q is m la r id a n biri 
sanaladi.
Axloqiy tarbiyaning asosi axloq va axloqiy m e ’y o rla r d ir . A xloq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

( l o t i n c h a « m o r a li s » x u l q - a t v o r m a ’n o s i n i b i l d i r a d i ) i j t i m o i y
m u n o s ab atlar h a m d a shaxs xatti-harakatini tartibga soluvchi, m uayyan 
jamiyat t o m o n id a n t a n olingan va rioya qilinishi z a ru r b o ‘lgan xulq- 
atvor qoidalari, m ezonlari yig‘indisi. Axloqiy m e ’yorlar t o ‘g ‘risidagi 
bilim lar o ‘q u v ch ilar ongiga t a ’lim va tarbiya ja ra y o n id a singdirilib 
boriladi. Axloqiy tarbiyaning natijasi o ‘quvchilarda axloqiy o ng, axloqiy 
faoliyat k o ‘nikmalari va axloqiy madaniyatning shakllanishida ko ‘rinadi.
A xlo q iy o n g — ijtim o iy o n g s h a k lla rid a n biri boMib, jam iy at 
to m o n i d a n ta n olingan va rioya qilinishi z a ru r b o ‘lgan x u lq -atv o r 
qoidalari, m ezonlari, shuningdek, milliy istiqlol g ‘oyasining o ‘quvchilar 
ongida aks etishidir.
Axloqiy ong, axloqiy faoliyat k o ‘nikmalari h am d a axloqiy madaniyat 
t a ’lim-tarbiya jarayonida yoMga q o ‘yilayotgan axloqiy, ijtimoiy-g‘oyaviy, 
iqtisodiy, h uquqiy, estetik va ekologik m avzulardagi suh b at, bahs- 
m unozara, debatlarxalq xo'jaligining turli sohalarida fidokorona mehnat 
qilayotgan, ilm -fan, m adaniyat, ishlab chiqarish h a m d a sport sohalarida 
yuksak darajadagi m uvaffaqiyatlarni q o ‘lga kirish bilan 0 ‘zbekiston 
R e sp u b lik a si n o m i n i j a h o n g a m a s h h u r q i l a y o t g a n , u n in g o b r o ‘- 
e ’tiborining oshishiga o ‘zining m unosib hissasini q o ‘shayotgan shaxslar 
hayoti va faoliyati t o ‘g ‘risidagi m a ’lu m otlardan sam arali foydalanish, 
vatanparvarlik n am unala rini k o ‘rsatgan, xalq qahram o n lari nam unasida 
shakllant iriladi.
Axloqiy tarbiya o ‘q u v c h ila rd a duny o q arash n i shakllantirishda ham
m u h im a h a m iy a tg a ega b o ‘lib, uni samarali tashkil etishda one, his- 
tu y g ‘u h a m d a x u lq -atv o r birligiga erishish m aqsadga muvofiqdir. Zero, 
u l a r b i r l i g i d a m a ’l u m k a m c h i l i k l a r n i n g y u z a g a k e l i s h i h a m
o ‘q u v c h ila r n in g komil shaxs b o ‘lib kamol topishlariga salbiy t a ’sir 
k o ‘rsatadi. D u n y o q a ra s h ta b ia t, jam iy at, inson tafakkuri h a m d a shaxs 
faoliyati m a z m u n in in g rivojlanib borishini belgilab beruvchi dialektik 
q a ra s h la r va e ’tiq o d la r tizimidir.
Yuksak m a ’naviy komillik, yurt ozodligi, obodligi va xalq farovonligi 
yoMida fid o k o ro n a m e h n a t qilish, o ‘ziga va atrofdagilarga nisbatan 
t a l a b c h a n boM ish, o ‘z i d a i r o d a v i y s i f a t l a r n i t a r b i y a l a y o li s h , 
i n t il u v c h a n l ik , ta s h a b b u s k o r li k , ta s h k ilo tc h ilik , ijo d k o rlik h a m d a
m u s t a q i l fikrlash l a y o q a tig a ega b o ‘lish kabi x is la tla rn i m ustaqil 
0 ‘z b e k is to n Respublikasi h a y o tid a ustuvor boMgan tam o y illa r sifatida 
e ’t i r o f etish m um k in .
0
‘q u vchilam i m a ’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashda milliy istiqlol
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

g ‘oyasi va mafkurasi asoslari t a y a n c h om illar sifatida n a m o y o n b o ‘ladi.
A xloqiy tarbiyani tashkil etish ja ra y o n id a a x lo q iy m a z m u n d a g i 
s u h b a t , m a ’ru z a , b a h s - m u n o z a r a , k o n f e r e n s i y a , s e m i n a r h a m d a
d e b a tla rd a n foydalanish o ‘zining ijobiy natijalarini beradi.