‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

IL M IY D U N Y O Q A R A S H N I S H A K L L A N T IR ISH
YA 0 ‘Q U Y C H IL A R N I A Q LIY TA R BIY A LA SH
Ilmiy dunyoqarash va tafakkurni shakllantirish. D u n v o a a r a s h tabiat, 
ijtimoiy jam iyat, tafakkur h a m d a shaxs faoliyati m a z m u n in i n g rivojlanib 
borishini belgilab beruvchi dialektik q arash lar va e ’t i q o d l a r tizim id ir. 
M a z k u r tizim doirasida ijtim oiy-g‘oyaviy, falsafiy, iq tisodiy, tabiiy- 
ilmiy, m a ’naviy-axloqiy, estetik, h u q u q iy va ekologik b il im la r negizida 
shakllangan e ’tiq o d la r asosiy tarkibiy u n su rla rs ifa tid a n a m o y o n boMadi.
M u ay y a n duny o q arash g a ega b o ‘lish shaxsda a t r o f - m u h i t , ijtim oiy 
m unosabatlar, m eh n at faoliyati va ishlab chiqarish jarayoni, subyektlarga 
n is b a ta n m a ’lu m m u n o s a b a tn in g q a r o r to p ishi, s h u n i n g d e k , shaxs 
to m o n id a n zimmasidagi ijtimoiy burchlarini t o ‘laqonli anglash va ularni 
bajarishga nisbatan m a s’uliyat tu y g ‘usiga ega boMishi u c h u n z a m in
yaratadi.
S haxsda du n y o q arash izchil. tizim li. uzluksiz h a m d a m a q s a d g a
muvofiq tashkil etilavotgan t a ’l im - ta rb iv a n in g v o ‘lga q o ‘vilishi. un in g
turli v o ‘nalish va m a zm u n d a g i iitim oiv m u n o s a b a tla r i a r a v o n i d a faol 
ishtirok etishi. sh u n in g d e k . o ‘z - o ‘zini tarb iv a la b b o rish i n a tija s id a
s h a k l l a n a d i. Y o sh a v lo d d u n y o q a r a s h i n i n g s h a k l l a n i s h i d a t a ’lim
m uassasalarida o ‘qitilishi y o ‘lga q o ‘yilgan tabiiy, ijtim oiy va g u m a n i t a r
fanlar asoslarining ular t o m o n id a n p u x ta o ‘zlashtirilishi m u h i m o ‘rin 
tutadi.
Shaxsning m a ’naviy-axloqiy qiyofasi, hayotiy y o n d a s h u v la r i, u n in g
u c h u n ustuvor a h a m iy a tg a ega boMgan q a d riy a tla r h a m d a ax lo q iy
tam o y illa r m ohiyati u ega boMgan d u n y o q a r a s h m a z m u n i n i ifodalaydi. 
0
‘z n avbatida d u n y o q a r a sh n in g boyib borishi shax sn in g s h ax siy sifat 
va fazilatlarining to b o ra barqarorlashuvini t a ’minlaydi. 0 ‘z m a z m u n i d a
ezgu g 'o y a la rn i ifoda etgan d u n y o q a r a s h shaxs q iyofasida n a m o y o n
boMayotgan ijobiy fazilatlarning boyib borishiga y o r d a m b e ra d i.
D unyoqa rash o ‘z m ohiyatiga k o ‘ra, ilmiy (m u ay y a n falsafiy tizim g a 
ega) va oddiy (m u ay y a n falsafiy tizim ga ega boMmagan) d u n y o q a r a s h
tarz ida farqlanadi. Ilmiv d u n y o q a r a sh asosida uzluksiz, izchil ra vishda 
mavjud fanlar asoslarini puxta o ‘zlashtirib borish, ijtimoiy m u n o s a b a tl a r
jara y o n id a faol ishtirok etish n atijasida b arq a ro rlik kasb e t g a n g ‘o y a l a r
yotadi.
S h ax s d u n y o q a r a s h i n i s h a k l l a n t i r i s h u z o q m u d d a t l i , d i n a m i k
xususiyatga ega m u rak k a b ja ra y o n san a la d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Aqliy tarbiya va ilmiy d u nyoqarashning asosiy belgilari va mohiyati. 
Shaxs dunyoqarashining shakllanishida aqliy tarbiya m u h im o ‘rin tutadi. 
A a livtarbiva shaxsga tabiat va jam iyat taraqqiyoti t o ‘g ‘risidagi bilimlamii 
b erish , u n in g aqliy (bilish) qobiliyati, ta fa k k u rin i shak llan tirish g a 
y o ‘naltirilgan pedagogik faoliyat b o ‘lib, uni s am arali y o ‘lga q o ‘yish 
asosida du n y o q arash shakllanadi.
Bugungi kunda, 0 ‘zbekiston Respublikasida yoshlaiga aqliy tarbiyani 
b e r is h g a a l o h i d a e ’t i b o r q a r a t i l m o l q d a . 1 9 9 7 -y ild a 0 ‘z b e k is t o n
Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida qabul qilingan 0 ‘zbekiston 
R espublikasining «T a’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i va « K adrlar tayyorlash 
m illiy dasturi» m a z m u n id a h a m yuksak m a ’naviy va axloqiy talablarga 
javob beruvchi yuqori m alakali kadrni tarbiyalash davlat siyosatining 
u s tu v o r y o ‘nalishlaridan biri ekanligiga urg'u beriladi. Yuksak m a ’naviy 
va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali k a d r b o 'lib yetishish 
m avjud ilmiy, shuningdek, kasbiy bilimlarni p uxta egallash dem akdir. 
B i n o b a r i n , c h u q u r b i l im l a r g a ega b o ‘lish ta b i i y h a m d a ijtim oiy 
j a ra y o n la rn in g m ohiyatini anglash, ularning ijobiy va salbiy jihatlarini 
k o ‘ra va b a h o la y olishga im k o n beradi.
Aqliy tarbiya o ‘q u v ch ilarn i ilm -fan, texnika, texnologiya ham da 
i s h l a b c h i q a r i s h s o h a l a r i d a q o ‘lga k ir i t il a y o tg a n y u t u q l a r bilan 
ta n ish tirish , ularda ijodiy, e rk in , mustaqil fikrlash k o ‘nikm alarini hosil 
qilishga z a m in yaratadi.
Aqliy tarbiya j a ra y o n id a quyidagi vazifalar hal etiladi:
1. T arbiyalanuvchilarga ilmiy bilimlarni berish.
2. U larda ilmiy bilimlarni o ‘zlashtirishga nisbatan ongli munosabatni 
q a r o r toptirish.
3. M a v j u d b i l i m l a r d a n a m a l i y o t d a f o y d a la n i s h k o ‘n ik m a va 
m a la k a la rin i tarkib toptirish.
4. Bilimlarini do im iy ravishda boyitib borishga intilish tuyg‘usini 
shakllantirish.
5. Bilimlarni o ‘zlashtirishga y ordam beradigan psixologik qobiliyatlar 
( n u t q , d iq q a t, xotira, ta fa k k u r, ijodiy xayol) va xususiyatlar (aniq 
m a q s a d g a intilish, q iziq u v ch a n lik , kuzatuvchanlik, m ustaqil fikrlash, 
ijodiy ta fa k k u r yuritish, o ‘z fikrini asoslash, m avjud m a ’lum otlarni 
u m u m l a s h t i r i s h , g u r u h l a s h t i r i s h , m a n tiq iy x u l o s a la r c h iq a rish va 
hQkazolar)ni,rjvojlantirish.
Aqliy t a ’lim va tarbiya birligi asosida shaxsda tafa kkur (ijtimoiy 
voqea -h o d isalam in g ongda t o ‘laqonli aks etishi, inson aqliy faoliyatining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

y u k s a k s h a k l i ) r i v o j l a n a d i . M a n b a l a r n i n g k o ‘r s a t i s h i c h a , a q li y
tafa k k u rn in g mavjud darajasini belgilash bir q a d a r m u r a k k a b boMib, 
quyidagi belgilarga k o ‘ra aniqlanishi m u m k in :
1. Ilmiy bilim lar tizim ining mavjudligi.
2. M avjud ilmiy bilimlarni o ‘zlashtirib olish ja ra y o n i.
3. Fikrlash k o ‘nikmasiga egalik.
4. Bilimlarni egallashga b o ‘lgan qiziqish h a m d a e h tiy o jn in g yuzaga 
kelganligi.
Aqliy ta fa k k u r uzoq m u d d a t h a m d a tinim siz izlan ish natijasida 
yuzaga keladi. U n in g shakllanishida ilmiy qarash va e ’t i q o d o ‘ziga xos 
o ‘rin tutadi.
Ilmiv qarash (y u n o n c h a «idea»— g ‘oya, tasavvur, t u s h u n c h a l a r
yig‘indisi) — m uayyan hodisa, j a r a y o n n in g m ohiyatini y o ritu v ch i, ilmiy 
jih a td a n asoslangan fikr, g ‘oya boMib, u shaxs t o m o n i d a n m av ju d ilmiy 
b i l i m l a r ti z i m i p u x t a o ‘z l a s h t i r i l g a n d a , b i l im l a r n i b i r - b i r i b i la n
taqqoslash, solishtirish, pre d m e t, h odisa yoki j a ra y o n m o h iy a tin i tahlil 
qilish natijasida yuzaga keladi. 0 ‘quvch ilarn i ijodiy fikrlashga o ‘rgatish, 
i x t ir o c h i l ik k o ‘n i k m a l a r i n i s h a k l l a n t i r i s h u l a r t o m o n i d a n ilm iy
izlanishlarni olib borish va m a ’lu m ilmiy q arash larn i ilgari surilishiga 
za m in yaratadi.
Aqliy tarbiyani samarali tashkil etish shaxsda ilm iy ta f a k k u r n in g
yuzaga kelishini t a ’minlaydi. Ilmiv ta fa k k u r - inson aqliy fa o liyatining 
yuksak shakli sanalib, ijtimoiy v o q e a -h o d is a la r, j a r a y o n l a r g a n isbatan 
ilmiy y o ndashuvni anglatadi.
E ’tiqod d unyoqarash negizida aks c tuvchi ijtimoiy— falsafiy, tabiiy, 
i q t i s o d i y , h u q u q i y , m a ’n a v i y - a x l o q i y , e s t e t i k h a m d a e k o l o g i k
b ilim la r n in g ta k o m illa s h g a n k o ‘rin ish i; m u a y y a n g ‘o y a g a c h e k s iz
ishonch b o ‘lib, uning shakllanishi bir n e c h a b osqichda k ec h ad i. Birinchi 
bo sqichda ular b e q a ro r va vaziyat ta q o zo sig a k o ‘ra o 'z g a r u v c h a n l ik
x u s u s i y a t i n i k a s b e t a d i . I k k i n c h i b o s q i c h d a m a ’n a v i y - a x l o q i y
qarashlarning b a r q a ro r tam oyillariga aylanadi. M av ju d ta la b , ja m iy a t 
t o m o n i d a n ta n olingan axlo q iy q o i d a l a r d a n c h e tg a c h i q i s h q iyin, 
ziddiyatli vaziyatlarda ongli h a r a k a tn i tashkil etish, iro d av iy sifatlarga 
ta y an g a n h olda ish ko ‘rish t a q o z o etiladi. U c h in c h i b o s q i c h d a , e ’tiq o d
barcha vaziyatlarda h am ustuvor m a ’naviy-axloqiy tam o y il b o ‘lib qoladi. 
0
‘quvchi t o m o n id a n o'zlashtirilgan ilmiy bilim lar hayotiy m u n o s a b a t la r
jarayonida keng qo'llanilganda, ularning asl mohiyati c h u q u r his qilingan 
va an g la n g a n d a g in a e ’tiqodga ay lan a d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘z b e k is t o n R e s p u b lik a si P re z id e n ti I . A .K a r i m o v a s a rla rid a
yoshlarning bilimli, yuksak ta fa k k u r egasi b o ‘lish borasidagi qarashlar 
m u h im o ‘rin egallagan b o ‘lib, ularning intellektual salohiyatini jamiyat 
t a ra q q iy o tin i t a ’m in lovc hi o m il ekanligiga a lo h i d a u rg ‘u beriladi. 
C h u n o n c h i, «... ilmu m a ’rifat insonni yuksaklikka k o ‘taradi. XXI asrda, 
m e n i s h o n a m a n , m a d a n i y a t u c h u n , ilm u m a ’rifat u c h u n j o n in i 
beradigan va buni hayotining asosiy maqsadi qilib q o ‘yadigan yangi 
avlod p ay d o b o ‘ladi. Biz a n a shu avlod uch u n yashayapm iz. Biz ana 
shu olijanob m aqsadlarni o d a m l a r ongiga singdirish u c h u n harakat 
qilayapm iz. Biz kutayotgan avlod m an a shu boylikni dunyodagi eng 
katta boylik deb bilsa, hayotini shunga baxshida etsa, bilingki, odam zod 
y o ru g ' kunlarga erishishi m u q a r r a r » 1.
Sharq mutafakkirlari o ‘z asarlarida bilish ham d a inson aqliy tafakkuri 
m asalalariga alohida o ‘rin bergan. Xususan, Abu N a s r Forobiy inson 
t o m o n i d a n borliqni anglanishi, tabiat sirlarini an g lashida ilm -fanning 
rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. A llo m an in g fikricha, inson 
tan asi, miyasi, sezgi organlari u t u g ‘ilganda mavjud boMgan b o ‘lsa, 
aqliy bilim i, m a ’naviyati, ruhiyati, intellektual va axloqiy sifatlari, 
xarakteri, dini, urf-o d atlari, m a ’lumoti tashqi o la m , ijtimoiy muhit 
t a ’sirida, o d a m l a r bilan tashkil etayotgan m unosabatlari jarayonida 
shakllanadi.
Abu N a s r F orobiyning e ’tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy 
j ih a td a n yuksalishining m ahsulidir. Inson bilim larni o ‘zlashtirar ekan, 
borliqda tirik m avjudotning yaratilish tarixigacha boMgan m a ’lumotlarni 
o ‘zlashtira oladi, ularni yaratad i, ilmiy jih a td a n asoslaydi.
A llo m a n in g m a z k u r fikrlarini davom ettirgan h o ld a Abu Rayhon 
B eruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat 
tash q i sifati h a m d a xususiyatlari haqida bilim olm ay, balki tafakkuri, 
aqli tufayli narsa va h odisalarni taqqoslaydi, bir-biri-bilan solishtirib 
k o ‘radi, o ‘z bilimlarining chinligini aniqlaydi»2. Mutafakkir, shuningdek, 
o d a m l a r t o m o n id a n bilim larni o ‘zlashtirilib borishi yangi bilimlarning 
yaratilishiga olib kelishini aytadi: «Ilm lar k o ‘pdir. U l a r z a m o n i iqbolli 
boMib, t u r l i fikr va x o t i r a l a r u larg a q o ‘sh ilib b o r s a , k o ‘payadi.
' K arim ov I.A. Barkam ol avlod orzusi //T u z u v c h ila r Sh.Q urbonov, H .Saidov R.Ahliddinov.
— T o s h k e n t, S harq n a sh riy o t-m a tb a a k o n sc rn i, 1999. - 57-bet.
2 B e ru n iy A bu R ayhon. T an lan g a n asarlar. Ill jild. — T o sh k e n t, D avlat nash riy o ti, 1966.
— 7 -b et.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O d a m l a r n i n g ilm l a r g a r a g ‘b a t q il is h i , i l m l a r n i va ilm a h l l a r i n i
h u rm atlash i o ‘sha iqbolning belgisidir. (Ayniqsa) h u k m r o n kishilarning 
ilm ahlini h u rm a t qilishi turli ilm larning k o ‘payishiga sa b a b boMadi»1.
Abu Ali ibn S in o o ‘z asarlarida bilim tu sh u n c h a sig a s h a r h berish 
bilan birga b ilim ning c h u q u r o ‘zlashtirilishi d o n is h m a n d l ik ekan lig in i 
a l o h i d a q a y d e ta d i: «Ilm n a r s a l a r n i n g in s o n aqli y o r d a m i b i l a n
o ‘rganilishidir. Bilim deb esa, n arsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu 
shundayki, inson aqli uni xato va yoMdan toym asdan turib u nga erishishi 
kerak b o ‘ladigan narsadir. B ordiyu, bu dalillar o c h i q - o y d in b o ‘lsayu, 
isbotlar c h in a k a m ig a b o ‘lsa, u h o ld a b u n g a hikm at — d o n i s h m a n d l i k
deyildi»2.
Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») 
asari t a ’bir joiz b o ‘lsa, bilim ning m o h iy a ti, uning ijtim oiy h a y o td a g i 
a ha m iya ti, inson kam olotini t a ’m in la shdagi roli, yozuvliklarni b a r ta r a f
etuvchi vosita ekanligi t o ‘g‘risidagi q o m u s sanaladi. A llom an in g fikricha, 
bilimli b o ‘lish ezgu ishlar ta n ta n a s in i t a ’m inlovchi garov b o ‘lib, u n in g
y o rd a m id a h a tt o o s m o n sari y o ‘l ochiladi: