‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

. /Т аI’limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi.
' J a h o n pedagogik fani va am aliyotida t a ’lim ni tashkil e t i s h n i n g turli 
shakllari mavjud. Ja m iy a t rivojining h a r b ir yangi b o sq ic h i t a ’lim ni 
tashkil etishga o ‘z t a ’sirini o ‘tkazadi.
Ayni v a q td a t a ’lim n in g qu y id ag i s h a k lla ri ajra tib k o ‘rsa tila d i: 
individual, individual-guruhli. sinf-dars. le k s io n -s e m in a rli va s in fd a n
tashqan? a u d ito riv ad a n tashqari. m a k ta b va m a k ta b d a n t a s h q a r i . U l a r
o ‘quvcnilarni q a m r a b olishi, o ‘q u v c h ila r fa o liy a tin i t a s h k il e tis h i, 
jam oaviy va individual shakllarining nisbatlari, m ustaqilligi darajasi va 
o ‘qish jarayoniga rahbarlik qilish xususiyatlari kabi belgilariga k o ‘ra 
quyidagi uch asosiy tu rg a ajratiladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1) individual;
2) sinf-darsli;
3) m a ’ruza-seminarli.
Q a d im zam onlarda mavjud boMgan o ‘qitishning eng qadimgi shakli 
t a M i m n i n e in d i v id u a l s h a k l i h i s o b l a n a d i j H a y o t i y t a j r i b a l a r n i
ajdodlardan-avlodlarga uzatish ibtidoiy jam iyatda yuzaga kelgan. Yozuv 
p a y d o boMishi bilan qavm boshligM turli belgilar y o rd a m id a o'z ining 
tajribalarini yoshlarga o ‘rgatgan. 0 ‘qituvchi va o ‘quvchining bevosita 
va individual aloqasiga misol sifatida repetitorlikni k o ‘rsatish m umkin. 
0 ‘qishni tashkil etishning individual shakli an tik d a v r va o ‘rta asrlarda 
y a g o n a usul boMgan, u n d a n b a ’zi m am lakatlarda XVIII asrgacha keng 
foydalanilib kelingan.
Individual taMim bir q a t o r afzalliklarga ega, s h u n in g uch u n bu usul 
bizn in g davrim izgacha repetitorlik shaklida saqlanib qolgan.HJiiing 
u s t u n l i g i o ‘q u v f a o l i y a t i m a z m u n i , m e t o d i va s u r a t i n i toMa 
individuallashtirish, aniq bir masalani hal etishda uning har bir harakati 
va operatsiyalarini kuzatib borishga imkon berishidan iboratj Individual 
taMim o ‘qituvchining yuqori pedagogik m alakaga ega boMishini talab 
etadi.
^Individual o ‘q itish n in g ustunliklari bilan bir q a to rd a bir q a to r 
kam chiliklari h a m mavjud boMib, ular quyidagilardan iborat:
1) vaqtning tejam li emasligi;
2) o ‘qituvchi t a ’sirining cheklanganligi ( o ‘q ituvchining vazifasi 
o ‘quvchiga topshiriq berish va uni bajarilishini tekshirishdan iborat);
3) b o s h q a o ‘q u v c h i l a r b ila n h a m k o r l i k d a ishlash im koniyati 
c h e k la n g a n l i g i (bu h o l a t ijtim oiylashishi j a r a y o n i g a salbiy t a ’sir 
k o ‘rsatadi);
4) ja m o a d a ishlash tajribasining shakllanm asligi. 1
M a z k u r sabablar XVI asrdan boshlab individual o ‘qitish usulining 
ah a m iy a ti pasayib, u n in g o ‘rnini t a ’limning individual-guruhli shakli 
egallashiga im kon berdi.
T a ’limning individual-guruhli shaklidan Y evropada, XVI asrda keng 
fo y d a la n a boshladilar. M arkaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan qadim
dav rla rd a h am foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol boMa oladi, 
bu dav rd a o ‘q u v ch ilar u c h u n asosiy o'quv qoMlanma zardushtiylikning 
m u q a d d a s manbayi «Avesto» (eram izdan avvalgi V II—XVI asrlar) boMib 
kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual o ‘qitish jamoali 
o ‘qitish bilan birga olib borilar edi. 0 ‘qituvchi «Avesto» kitoblaridan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birini o c h a d i va o ‘q u vchilar n a v b a tm a -n a v b a t kelib o v o z c h iq a r ib
o ‘qiydilar, keyin esa h a m m a birgalikda o ‘qilganni t a k r o r la g a n l a r ,
m a s h q l a r n i m a x s u s t a x t a c h a l a r d a y o z g a n l a r . A q l i y m a s h q l a r
o ‘q ituvchining o ‘quvchi bilan erkin suhbati d av o m id a olib borilgan. 
Jismoniy tarbiyalash individual va jam oali mashg‘u lo tla rsh a k lid a am alga 
oshirilgan. J ism o n iy tarbiyaning m aqsadi yoshlarni h a r b iy x izm atg a 
t a y y o r l a s h d a n ib o ra t boMgan. O t d a y u rish , ov q i lis h , q i l i c h d a n
foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va s h u k abilar 
harbiy tayyorgarlikning m ajburiy turlari h iso b lan g an . TaMim olish 
jarayoni kun c h iq q a n d a n kun b o t g u n g a c h a davom etg a n , uy vazifalari 
mavjud boM m agan1.
XI asrdayoq A bu Ali ibn S in o o ‘zining «Tadbiri m an zil» n o m li 
ilmiy asarining maxsus «Amuzish va parvarishi m o d ra s a s fa rza nd» 
(«Bolalarni m a k ta b d a o ‘qitish va tarbiyalash») boMimida o 'q u v c h il a r g a
jam oali o ‘qitish h a q id a quyidagi tavsiyalarni beradi:
1) agarda o ‘q u vchilar birgalikda o ‘qisalar, ular z e rik m ay d ila r, fanni 
o ‘rganishga qiziqish kuchayadi; u lard a bir-birlaridan o r t d a q o lm a s lik
u c h u n o ‘zaro m usobaqalashish istagi rivojlanadi, ular b o l a n in g o ‘qishi 
yaxshilanishiga y o rd a m beradi;
2) o ‘zaro su h b a tla rd a o ‘q u v c h ila r kitobdan o ‘qish yoki k a tt a l a r d a n
eshitgan qiziqarli maMumotlarni bir-birlariga aytib b eradilar;
3) bolalar birgalikda, yig'ilganlarida bir-birilari bilan d o ‘s tla sh a d ila r 
va bir-birlarini h u rm at qiladilar; u lar faqatgina m u s o b a q a la sh m a y d ila r, 
balki bir-birlariga o ‘quv materiallarini o ‘zlashtirishda y o rd a m beradilar; 
bu bilan b o la la r m a g ‘ru r la n a d ila r, b ir - b irla rid a n yaxshi o d a t l a r n i
o ‘rganadilar2.
B u rh oniddin Z a rn u ji (XII asr) «Bilim olish yoMida o ‘q u v c h ig a
maslahatlar» nom li o ‘zining ilmiy asarida dars olib b o rish b o ‘y ic h a
tavsiyalar beradi. U n ing ko ‘p yillik dars o'tish tajribalari asosida m a z k u r
ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha o ‘ziga xos p e d a g o g ik a darsligi 
sifatida M arkaziy Osiyo m adra salarida foydalanilib kelin g an . A sa r d a
m aktabda dars t a x m in a n bir s o a tla r d av o m etishi kerakligi yoziladi. 
0 ‘qituvchi m a k tab d a darsga tushinish va o ‘zlashtirish m u m k in boMgan 
o ‘quv materiallarini t a n la b olishi, darsda o 'r g a n ila d ig a n m a te r ia lla rn i
1 Avcsto. Q adim gi S h arq ad ab iy o ti. - M o sk v a, M D N M , 1984, — 352-b.
1 
R ahim ov S.R. A bu Ali ibn S in o n in g p six o lo g ik -p ed ag o g ik q arash lari. — T o s h k e n t,
O 'q itu v ch i, 1978, — 103-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tu sh u n tirib berishi kerak. 0 ‘quv materiali s h u n d a y tan la n ish i kerakki, 
u ikki m a ro ta b a ta k ro rla n g a n d a o ‘zlashtirilsin. S h u n in g u c h u n u katta 
m atn larn i qismlarga b o ‘lish va boshqa darslarda uni albatta takrorlashni 
ta k lif e t a d i 1.
X V asrda jam oali o ‘qitishni tashkil etish g ‘oyasini M u h a m m a d
T a r a g ‘ay U lu g ‘bek d a v o m ettiradi. M utafakkir o ‘zining m adrasalarida 
in dividual m ashg‘ulotlar tizim ini bekor qiladi va «jamoa» sinf-dars 
tizim iga yaqin bo'lgan shaklini joriy qiladi. U m u m i y m a ’ruzani 50—70 
n a f a r kishidan iborat k a tta g uruhga o d atda, o ‘z sohasida m a s h h u r 
b o M g a n o l im m u d a r r i s ( o ' q i t u v c h i - p r o f e s s o r ) o ‘q i y d i , a m a l i y
m a s h g ‘u lo tla rn i esa 10—15 kish id an iborat k ichik g u r u h d a kichik 
m u d a r r is ( o ‘qituvchi) olib boradi. 0 ‘q itis h n in g m u h i m m etodlari 
m u n o z a r a va t o r t i s h u v l a r h is o b l a n g a n . S a m a r q a n d m a d ra s a s id a
m a ’ r u z a l a r n i a l l o m a n i n g o ‘zi v a Q o z i z o d a R u m i y , M a v l o n o
M u h a m m a d , Ali Q ush ch i, Avaz Kirmani kabi va b oshqa m a sh h u r 
o lim la r o'qiganlar. M u h a m m a d T a ra g ‘ay U lu g ‘bek va uning izdoshlari 
t o m o n i d a n m ate m a tik a , m etafizika, a stro n o m iy a, geografiya, tarix 
fa n la rid a n yangi darsliklar yaratildi, bu darsliklar odd iy va tushunarli 
shaklda yozilgan. Lekin «jamoa» usulida h a m o ‘zining salbiy tom onlari 
boMgan. J a m o a usulida XX asr m aktabida m a s h h u r boMgan guruhli- 
laboratoriya m etodida boMgani kabi o ‘zlashtirishni individual xususiyati 
hisobga olinmagan. Yaxshi o'zlashtirmagan b a ’zi shogirdlar ham ilg‘orlar 
q a t o r i d a bir qoMlanmani o ‘rganishdan boshqasini o ‘rganishga o ‘z- 
o ‘z id a n o ‘tavergan, kerakli b ilim ni egallay o lm a g a n h o ld a m adrasani 
bitirib chiq ad ilar2.
In d ividual-guruhli shaklining m a z m u n i m ash g 'u lo tlarn i o ‘qituvchi 
b ir o ‘quv ch i bilan em as, balki tayyorlik darajasi tu rlich a boMgan turli 
yoshdagi bolalar guruhi bilan olib borishidan iborat edi. 0 ‘qituvchi 
navbat bilan h ar bir o ‘q u v c h id a n o ‘tilgan m ateria ln i s o ‘raydi, yangi 
savollarni tu shuntiradi, m ustaqil ishlash u c h u n individual topshiriqlar 
beradi, qolgan bolalar o ‘z ishlari bilan shug‘ullanadilar. 0 ‘qishni bunday 
tashkil etishda, bolalar m a sh g ‘ulotlarga yilning turli davrlarida ham da 
k u n n i n g turli vaqtlarida kelishlari m um k in boMgan.
/X V va XVI asrla r d a v o m i d a , Y e v ro p ad a ishlab ch iq arish n in g
rivojlanishi kuzatildi. U sh b u o ‘zgarishlar bolalarga taMim berishning 
o m m a v iy shakli yuzaga kelishiga zam in yaratdi.
1 А н а т о м и я п ед а го ги ч ес к о й м ы сл и У зб ек и с тан а. — М о с к в а , 1986.
2 M .T o x iro v . M irzo U lu g 'b e k n in g p ed ag o g ik qarashlari. — T o sh k e n t, F an , 1984.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ko‘rsatmani yaratishga qaratiladi. Darsning bu qismi K .D .U shinskiyning 
fikricha darsga g o ‘yoki «eshik» hisoblanadi.
2) asosiy m asalani hal etishga y o ‘naltiriladi va darsning m u h im , 
markaziy qismi hisoblanadi.
3) am alga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim , k o ‘n ik m a va 
m alakalarni m u stahkam lashga qaratiladi.
D arsni tashkil etish ilmiy asoslarini ishlab chiqishga A .D isterveg 
h a m katta hissa q o'shdi. U o ‘qituvchi va o ‘q u v c h in in g faoliyatiga 
ta a llu q li o ‘qitish ta m o y illa ri va q o id a la r i t i z i m i n i ish lab c h i q d i ,
o 'q u v c h ilarn in g yoshi im koniyatlarini hisobga olish n in g zarurligini 
asoslab berdi.
T a ’li m n in g s i n f - d a r s tiz im i a l o h i d a o ‘q u v f a n l a r i n i o ‘q i t is h
m e t o d i k a s i va d i d a k t i k a s i g a o id a s a r l a r i d a u n i n g a f z a l l i k va 
kamchiliklarini k o ‘rsatib berdi.
Afzalliklari: vaxlit o ‘quv-tarbivaviv ia ra vonning tartibli ketishini 
t a ’m inlovchi aniq tashkiliv tizim: iaravonlarning odd iv boshqarilishi: 
m u a m m o n in g iamoa b o ‘lib m u h o k a m a qilinishi. m asalaning vech im in i 
birgalikda izlash jarayonida bolalar o ‘rtasida o ‘za ro m u n o s a b a tla r n in g
s h a k l l a n i s h i m k o n iv a ti : o ‘q i t u v c h i n in g o ‘q u v c h i l a r va u l a r n i n g
tarbivasiga doimiv emotsional t a ’sir k o ‘rsatishi; t a ’limning em otsionalligi 
(zero. o ‘qituvchi bir vaqtning o ‘zida o ‘q u v chilarning katta g u ruhi bilan 
ish olib boradi). o 'q u v faoliyatiga musobaqalashish elem entlarini kiritish 
uch u n sharoitning varatilishi. bilimsizlikdan bilim larni o ‘zlashtirish sari 
harakatlarning m u n taza m ligi va k e tm a -k e tlig i.
K a m c h ilik la ri: t i z i m n i n g a so sa n b i lim la r n i o ‘r t a c h a d a r a j a d a
o ‘z l a s h t i r u v c h i o ‘q u v c h i l a r u c h u n
m o M i a l la n g a n l i g i .
b o ‘sh 
o ‘zlashtiruvchi o 'q u v c h ila r u c h u n qivinchiliklarning yuzaga kelishi va 
kuchli o ‘zlashtiruvchi o ‘quvchilarqobilivatlarining rivojlanish sur’atining 
ortga surilishi: o ‘qituvchi u c h u n o ‘qitish m a z m u n i va o ‘qitish s u r ’atlari 
h a m d a m etodlari b o ‘vicha individual ishlarni tashkil etish. s h u n in g d e k , 
o ‘quvchilaming individual xususivatlarini hisobga olishda qivinchilikning 
y u z a g a k e lis h i: k a t t a va k i c h i k v o s h l i o ‘q u v c h i l a r o ‘r t a s i d a g i
m u n o sa b a tla m in g q a ro r topmasligi.
X IX
asr oxiri XX asr boshlarida, aqliy rivojlanishida farqi boMgan 
o ‘quvchilami o ‘qitishda individuallashtirishga aham iyat qaratish masalasi 
ayniqsa dolzarb xususiyat kasb etdi. S hunga m os ravishda t a n la b o ‘qitish 
shakli yuzaga keldi ( A Q S H d a Batov, Y e v ro p a d a M a in g e y m s tiz im i).
Yevropa va A Q S H d a , X X asr boshida o 'q u v c h il a r n in g in d iv id u a l,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U lard an biri bolalarni guruhli (jamoali) t a ’lim sanaladi. U G ‘arbiy 
Rossiya (hozirgi Belorussiya va Ukrainaning g ‘arbiy qismlari) birodarlik1 
m ak tab larid a ilk b o r q o ‘llanilgan va o ‘qish sinf-darsli shaklining asosi 
boMib qolgan. Bu tizim lar XVII asrda Yan A m os Komenskiy to m o n id a n
« B u y u k d i d a k t i k a » a s a r i d a n a z a r i y j i h a t d a n as o sla b b e r ild i va 
o m m aviylashtirildi. O lim pedagogikaga o 'q u v yili. o ‘quv kuni. dars. 
m a s h g ‘u lo tla r orasidagi tanaffus. o ‘quv t a ’tillari kabi tu sh u n ch ala rn i 
kiritdi. Quyosh it yulduzlari tu rkum ida b o ‘lganida bolalarni dam olishga 
yuboradilar («ta’til» lo tin c h ad a — kunlarning eng qizigan davri deganini 
bildiradi).
S in f-d ars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan b o ‘lsada, bugungi 
k u n d a h a m keng k o ‘la m d a q o ‘llanilib k elinm oqda.
S inf-dars t i z i m i ning m a z m u n i o ‘quv ishlarini tashkil etish o ‘ziga 
xos shakli sifatida, quyidagilardan iborat:
— bir xil yoshdagi va t a x m in a n bir xildagi tayyorgarlik darajasiga 
ega boMgan o ‘q u v chilarsinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda o ‘qishning 
u m u m iy davriga asosan do im iy tartibini saqlab qoladi;
— sin f faoliyati yag o n a yillik reja va d a s tu r asosida, doim iy dars 
jadvali b o ‘yicha tashkil etiladi, b u n in g natijasida bolalar m aktabga 
yilning bir vaqti va o ld in d a n belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak 
boMadi;
— m a sh g ‘u lo tla rn in g asosiy birligi dars hisoblanadi;
— dars o d a td a bir fan yoki m avzuga bagMshlangan boMadi, shu bois 
o ‘q u v c h ila r sinfda bitta m aterial ustida ishlaydilar;
— darsda o ‘q u v c h ila rn in g ishiga o ‘qituvchi rahbarlik qiladi, u o ‘z 
fani b o 'y i c h a o ‘qish natijalari, h a r bir o 'q u v c h in i alohida bilimini 
b a h o la y d i va yil oxirida o ‘quvchini keyingi sinfga o ‘tishi haqida q a ro r 
q abul qiladi. (
S in f-d a rs tizim i K .D .U sh in sk iy to m o n id a n y an a d a rivojlantiriladi. 
U bu shaklning h a m m a ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniqsa, 
u n in g tashkiliy qurilishi va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. 
K .D .U s h in s k iy h a r b ir d arsn in g bir-biri bilan k etm a-ket bogMangan 
quyidagi u c h ta qism ini ajratib k o ‘rsatadi:
1) ilgari o ‘rga nilga n bilim lar asosida yangi bilimlarni anglashni 
a m alga oshirish va o ‘quvchilarda materialni jadal qabul qilishga maqsadli
1 X V I—X V II asrlard a G 'a rb iy R usiyada biro d arlik va d in iy -m a ’rifatparvarlik deb ataluvchi 
ta s h k ilo tla r p a y d o b o 'la d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faol, m ustaqil o ‘quv ishlarini ta 'm in la s h g a qaratilgan k o 'p la b t a ’lim 
tizim larining samaradorligi sinab ko'rilgan. 1905-yili D alto n sh a h rid a
(M assachusets shtati) o'q ituvchi Yelena Park Xerst to m o n id a n birinchi 
b o r qoMlanilgan t a ’limning individuallashtirilgan tizimi ular orasida 
eng radikal hisoblangan. Bu tizim d a lto n -re ia nom i bilan pedagogika 
va m aktab tarixiga kirdi. Uni b a ’zan laboratoriva voki ustaxonalar tizimi 
deb ham ataydilar.
Bu tizim ning m azm uni quyidagilardan iborat: o ‘quv faolivatining 
m u vaffaqivati m a k ta b d a ishlash s u r 'a t i n i n g h a r b ir o ‘a u v c h i n i n g
imkonivatlari. ularning q o b ilivatlariaa m oslas htirilishiga bogMio: t a ’lim 
faoliyati ustun turadigan o ‘qislmi a n ’anaviv tashkil etish o ‘q u v c h in in g
m u s t a q i l o ‘qu v f a o l i v a t i n i n g m a r k a z i v h i s o b l a n i s h i .
0
‘q i t u v c h i
vazifasining faoliyatni o d o b bilan tash k il e tis h d a n iboratligi. s i n f
laboratorivalarining ustaxonalar bilan alm ashtirilishi. darslarning b e k o r 
qilinishi. o ‘qituvchining vangi materialni tu s h u n t irmasligi. o ‘auvc h in in g
laboratoriva voki ustaxonalarda o ‘q ituvchidan olingan tonshiriq asosida 
mustaqil shug‘ullanishlari va zarur boMgan pavtda o ‘qituvchidan vordam
so‘rashlari.
iMazkur tizim bir q a t o r k a m c h ilik la rig a k o ‘ra keskin t a n q id g a
uchragan.
XX 
asr 20-yillarida m aktab ishlari Ilmiy tekshirish instituti t a ’limning 
lovihali tizim ini targMb qila boshladi. U ni am erikalik U .K ilpatrik ishlab 
chiqqan. 0 ‘qitish bu tizimining m a z m u n i o ‘quvchilarning o ‘zlari loyiha 
ishlari mavzuni ta n la b olishlaridan iborat. U mavjud haqiqiy h ayot 
bilan bogMangan boMishi va o ‘quv guru hi ixtisoslashishlariga q a r a b
(yo‘nalishlari) ijtimoiy-siyosiy, x o ‘jal ik-ish lab chiqarish yoki m a d a n iy -
tu rm u sh to m o n la rin i aks ettirishi kerak boMgan.
60-yillarda T r a m k reiasi j u d a m a s h h u r boMdi. U n i a m e r i k a l ik
professor pedagog Lyuyd T r a m k ishlab c h iq q a n . 0 ‘qitishni tash k il 
e t i s h n i n g bu s h a k l i k a t t a a u d i t o r i y a l a r d a ( 1 0 0 —150 o d a m )
mashg'ulotlarni, 10—15 kishilik guruhlarda va o ‘quvchilarning individual 
ishlarini birgalikda olib b o rish n i t a k l if etad i. T urli xildagi te x n i k
vositalardan foydalanib u m u m i y m a ’ru z a la rn i olib borish g a o ‘quv 
v a q t i n i n g 4 0 % i a j r a t i l a d i . K i c h i k g u r u h l a r d a m a s h g ‘ u l o t l a r g a
(sem inarlar) — 20 % i kabinet va lab o ra to riy alard a individual m u staq il 
ishlarni bajarishga 40 % i ajratiladi.
70-yillarda o ‘qishni tashkil etish n o a n ’ana viy s h akllarini izlash 
davom ettiriladi. Tajriba va sinov m ak tab larin i izlash birinchi n a v b a td a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sinf-dars tizim ini m odernizatsiyalashtirish fikri bilan bog‘liq boMgan. 
Izlanishlar asosiy masalasi — o ‘qishni individuallashtirish edi.
Birinchi universitetlar paydo boMishi bilan t a ’limning m a ’ruza- 
s e m in a r tizimi yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri hali 
deyarli hech bir katta o ‘zgarishlarga ega emas. M a ’ruza, seminar, amaliy 
va laboratoriya ishlari, konsultatsiya va tanlagan kasbi b o ‘yicha amaliyot 
hozirgacha leksion-sem inar tizim sifatida o ‘qishning asosiy shakllaridan 
biri boMib kelm oqda. L e k s io n -s e m in a r tizimi o ‘zining sof k o ‘rinishida 
o liy va oliy m a k t a b d a n keyingi t a ’lim a m a l i y o t i d a qoM laniladi. 
0 ‘zbekistonda uch yillik o ‘rta maxsus, kasb-hunar t a ’limini tatbiq etilishi 
b il a n l e k s i o n - s e m i n a r ti z i m i d a n a k a d e m i k litsey va k a s b - h u n a r
kollejlarida foydalanila boshlandi. Oxirgi paytlarda leksion-sem inar 
tizim i e le m e n tla r id a n o ‘rta m aktab katta sinflarida h am qoMlanila 
boshlandi.